تحصیل تورکی در مدارس اصول جدید تهران، ده-١٠ سال قبل از امضای فرمان مشروطیت به گزارش ترجمان-قاسپیرالی

تحصیل تورکی در مدارس اصول جدید تهران، ده-١٠ سال قبل از امضای فرمان مشروطیت به گزارش ترجمان-قاسپیرالی

 

مئهران باهارلی

در این نوشته یک سند بسیار مهم در باره‌ی تحصیل به زبان تورکی در مدارس جدید در تهران پایتخت دولت تورک قاجار، ده سال پیش از امضای فرمان مشروطیت را معرفی کرده، پس از دادن اصل تورکی و ترجمه‌ی فارسی آن، تحلیل خود از این سند را هم داده‌ام. این سند عبارت است از یک نامه احتمالا به قلم میرزا حسن تبریزی رشدیه درج شده به شکل یک خبر ویژه‌ی نشریه‌ی ترجمان (شماره‌ی ١٣، ٣١ مارت ١٨٩٦)، چاپ باغچه سارای[1] در شبه جزیره‌ی قیریم (کریمه-اوکرائین کنونی) که توسط متفکر، معلم و محرر برجسته‌ی تورک، اسماعیل قاسپیرالی (İsmäğil Gasprinski - İsmâil Gaspıralı) منتشر می‌شد.

تورک‌له‌رین بویوک معلّم و محرّرله‌ری‌نده‌ن اسماعیل به‌ی قاسپیرانسکی
مجاهد ملی: اسماعیل به‌ی مرحوم

Türklerin büyük muallim ve muharrirlerinden İsmâil Bey Gaspiranski

Mücâhid-i milli: İsmâil Bey-i merhûm

ترجمانِ احوالِ زمان

هر گون چیخان سیاسی، ادبی و اجتماعی ملّی قزئته‌دیر

دیل‌ده، فکرده، ایش‌ده بیرلیک

Tercüman-i Ahvâl-i Zaman

Her gün çıkan siyâsi, edebi ve ictimâi milli gazetedir

DİLDE, FİKİRDE, İŞDE BİRLİK

برادریم فاتح افه‌ندی کریموف‌ون «قیریمه سیاحت» و عثمان افه‌ندی آق‌چوقراق‌لی‌نین «قیریم غنچه‌له‌ری» نام رساله‌ی مقبوله‌له‌ری‌نده عاجزله‌ری‌نین رسمی‌نه اهمّیت وئریلیپ درج ائتمیش ایسه‌له‌ر ده، غایبانه بیر چوخ دوست‌لاریمیز رسمیمیزی ایسته‌دیک‌له‌ری‌نده‌ن، بیر چوخ فوتوقرافیا چیخارتماق‌دان ایسه، بو محلّه درجی‌نه جسارت آلدیق.

ایشته گؤرونوز دوغان‌لاریم.... گؤروله‌جه‌ک بیر نرسه یوخ‌دور

دقّت ایله قاراسانیز، قصور و نقصانیم چوخ‌دور

دوغموشوم بن آوجی کؤی‌ده، ١٨٥١ده

مکانیم‌دیر باغچه‌سارای، مزاریم .... کیم بیلیر نه‌رده 

اسماعیل

آوجی: جوار باغچه‌سارای‌دا بیر قریه 

Birâderim Fâtih Efendi Kerîmof’un “Kırım’a seyâhet” ve Osman Efendi Akçokraklı’nın “Kırım Gonçaları” nam risâle-yi makbûlelerinde âcizlerinin resmine ehemmiyet verilip derc etmiş iseler de, gâibâne bir çok dostlarımız resmimizi istediklerinden, bir çok fotoğrafiya çıkartmaktan ise, bu mahale dercine cesâret aldık.

İşte görünüz doğanlarım … görülecek bir nerse yoktur

Dikkat ile karasanız, kusur ve noksanım çoktur

Doğmuşum ben Avcı Köy’de, bin sekiz yüz elli birde

Mekânımdır Bahçesaray, mezarım …. kim bilir nerde

İsmâil

Avcı: Civâr-i Bahçesarayda bir karye

سئوگی‌لی و مقدّس یوردوموز، اسیر قیریم

Sevgili Ve Mukaddes Yurdumuz, Esîr Kırım

سِنْجه بير طفلِ صغير، عقل و فطانت‌جه کبير؛ تختِ ايرانا جلوس ائتدی بو دم احمدشاه

سِنْجه بير طفلِ صغير، عقل و فطانت‌جه کبير؛ تختِ ايرانا جلوس ائتدی بو دم «احمدشاه»

مئهران باهارلی

سلطان احمدشاه قاجارین تخته اوتورماسی دولاییسی‌یلا، «اتحاد اسلام حرکتی»نین باشچی‌لاریندان و «تورک میللی موجادیله‌سی»‌نین اؤنجو و معنوی آتالاریندان «تورکه‌مپورلو معلم احمد فیضی افندی»نین (تبریزی سرابی،١٩١٠-١٨٤٢، ١٢٨٩-١٢٢١ گونه‌ش‌ایل)، سؤیله‌دییی تورکجه قوشوق:

(شعر تورکی سروده شده توسط «تورکه‌مپورلو معلم احمد فیضی افندی تبریزی سرابی»، ١٩١٠-١٨٤٢، از رهبران «حرکت اتحاد اسلام» و از پیشگامان و پدران معنوی «مجادله‌ی ملی تورک»، به مناسبت جلوس سلطان احمدشاه قاجار بر تخت سلطنت ایران):

سِنْجه بیر طفلِ صغیر، عقل و فطانت‌جه کبیر

شهِ احرارِ زمان، خسرویِ کیوانْ درگاه

پدرِ اخبثی‌نین خُبثونو پاک ائتمه‌ک ایچین

تختِ ایرانا جلوس ائتدی بو دم «احمدشاه»

مظهرِ نفرتِ مخلوق اولان والدی‌نین

مسلکینده‌ن اوماریز کیم ائده‌ره‌ک استکراه

لطف و رافت‌له اهالیسینی ائیله‌ر خشنود

هم اولور کندینه توفیقِ الهی همراه

عرفا گرچه دئمیش « الْوَلَدُ صِنْوُ أَبِيهِ »[1]

حُسن حالی بو سؤزو نقض ائده‌ر ان شااه[2]

غزل تورکی مرتضی‌قلی نامی خان، سفیر دولت قزلباشیه در عثمانلی و جمع‌آوری اشعار شعرای روم توسط او

غزل تورکی مرتضی‌قلی نامی خان، سفیر دولت قزلباشیه در عثمانلی و جمع‌آوری اشعار شعرای روم توسط او

 

مئهران باهارلی

١-در این نوشته غزلی از «مرتضی‌قلی خان نامی»، ایلچی دولت قزلباشیه به دوره‌ی شاه حسین صفوی (١٧٢٢-١٦٩٤) در «در سعادت» –استانبول پایتخت امپراتوری عثمانلی- به نقل از نشریه‌ی «عوثمانلی تاریخ و ادبیات مجموعه‌سی» را آورده‌ام. در توضیح نشریه، گفته می‌شود «مرتضی‌قلی خان نامی» در راه خود به استانبول (١٧٢١)، از والی ارزروم می‌پرسد که «سرآمد شعرای روم کیست». پس از شنیدن این پاسخ که «قبلا نابی افندی بود، اما پس از فوت وی کامی افندی ادیرنه‌ای است»، یک غزل تورکی و دو غزل فارسی سروده و در یک هل من مبارز طلبی، از شعرای روم می‌خواهد که بدان‌ها پاسخ دهند. غزل تورکی نامی خان مورد استقبال شعرای روم قرار گرفته و آن‌ها در پاسخ نظیره‌های متعددی می‌سرایند. استادانه بودن این نظیره‌ها باعث تعجب نامی خان می‌شود. نشریه‌ی «عوثمانلی تاریخ و ادبیات مجموعه‌سی» یکی از این نظیره‌ها (نظیره‌ی ندیم) را نیز داده است.

٢-از توضیح داده شده توسط نشریه‌ی «عوثمانلی تاریخ و ادبیات مجموعه‌سی»، علاقه و توجه مرتضی‌قلی خان نامی به شعر و ادبیات تورک آشکار است. چنانچه می‌گوید در طول اقامت مرتضی‌قلی خان نامی در استانبول، ضیافت‌های محتشم بسیاری از سوی مقامات عثمانی ترتیب داده شده و در آن‌ها با شرکت نامی خان مجالس مشاعره‌ی تورکی و فارسی برگزار می‌گردید. همچنین نامی خان که تحت تاثیر استادی و مهارت شعرای روم قرار گرفته بود، برای بردن تحفه‌ای به ایران، به جمع‌آوری اشعار تورکی شعرای روم اقدام کرده بود.

٣-در دوره‌ی دولت قزلباشیه‌ (صفوی)، مانند دیگر مقامات، اکثریت هیئت‌های نماینده‌گی این دولت هم از تورکان تشکیل می‌شد. این مقامات تورک نوعا علاقه‌مند و مسلط به ادبیات تورک نیز بودند. علاوه بر آن همان‌گونه که در مورد نامی خان دیده می‌شود، یک تبادل و بده بستان فرهنگی-زبانی-ادبی عمیق و پربار بین تورک‌های قلمروی دو دولت قزلباشیه و عثمانلی برقرار بود. هم‌چنین سرودن اشعار تورکی، شرکت در مجالس مشاعره‌ی تورکی، جمع‌آوری اشعار تورکی،.... از سوی مقامات دولتی قیزیلباش، نشان از موقعیت رسمی بودن زبان تورکی در آن دولت تورک دارد.

٤-از واژه‌گان جالب این دو غزل:

-«باش‌دا گزدیره‌ن» در غزل نامی خان، ترجمه‌ی استادانه‌ی «سرگردان کردن» فارسی است.

-در این دو غزل تورکی، ادات استفهام تورکی «مو» که امروز در آزربایجان‌جا تقریبا متروک شده، بکار برده شده است

-«کاکول»، کلمه‌ای موغولی وارد شده به زبان‌های تورکی و فارسی است

-«کره‌شمه»-اصلا «قیریشما» -کلمه‌ای تورکی از مصدر قیریشماق به معنی ناز و عشوه کردن، خرامیدن، تلاش برای مورد پسند جنس مخالف واقع شدن است که به شکل کرشمه به زبان فارسی نیز داخل شده است.

-ندیم، در یک بیت، استادانه چهار کلمه‌ی چهره، رخ، پنبه و گلگون را بکار برده است. چهره به فارسی به معنی رخ است. جالب آنکه چهره‌ای و پنبه در تورکی معنی صورتی و یا گلگون نیز می‌دهند و بر عکس، صورت در صورتی و گون-گونه در گلگونه هم به معنی رخ و چهره هستند.

-زبان این دو غزل عین هم، و تورکی بسیط مشترک است.

-عجم در این نوشته به معنی ایرانی بکار برده شده است

آزربایجان عثمانی، کوردستان عثمانی، لورستان عثمانی، الاحواز عثمانی

آزربايجان عثمانی، کوردستان عثمانی، لورستان عثمانی، الاحواز عثمانی

مئهران باهارلی

در زیر سه نامه از سلطان سلیمان قانونی ویا محتشم (Kanunî or Muhteşem Süleyman, Suleiman the Magnificent, 1494 –1566) امپراتور عثمانی به شاه فرانسه فرانسیس اول (Francis I, François Ier, 1494 –1547) به سالهای ١٥٢٨- ١٥٢٦ را، مربوط به زمانی که غرب ایران کنونی شامل «آزربایجان»، «دیار عجم» (شامل بخشهایی از تورک‌ائلی و فارسستان)، «کوردستان»، «لورستان» و «دیار مشعشع» (الاهواز و بخشهایی از لورستان)، همچنین «ولایت تاتار» (احتمالا آزربایجان قفقاز) بخشی از ممالک محروسه‌ی عثمانی بودند را آورده‌ام.

١-این مکتوبات که در اوج قدرت امپراتوری عثمانی نوشته شده‌اند در تاریخ دیپلماسی تورک و اوروپایی دارای اهمیت‌اند. یکی از نکات جالب این مکتوبات آن است که سلطان سلیمان قانونی که با تکبر و تبختر خود را در یک پاراگراف طولانی سلطان و خاقان قلمروی بسیار وسیعی در آسیا و اوروپا و آسیای صغیر و خاورمیانه و نسلا به نسل خاقان اوغلو و سلطان‌زاده توصیف می‌کند، در خطاب به شاه فرانسه با یک جمله‌ی بسیار کوتاه حقارت‌آمیز می‌گوید: «سن که فیرانسا ولایتی‌نین به‌یی‌ فیرانچئسکوسون» (تو که فرانچسکو، امیر ولایت فرانسه هستی). با اینهمه سلطان سلیمان قانونی و فرانسیس اول، اتحادی ایجاد کردند که در تاریخ دیپلماسی نخستین اتحاد غیر ایدئولوژیک بین یک دولت اوروپایی و غیر اوروپایی شمرده می‌شود. 

دوکتور رضا نور: معنی ساقط کردن دولت قاجاری و تاسيس دولت پهلوی، پايان دادن به سنت حاکميت خاندانهای تورک بر اين کشور است

دوکتور رضا نور: معنی ساقط کردن دولت قاجاری و تاسيس دولت پهلوی، پايان دادن به سنت حاکميت خاندانهای تورک بر اين کشور است

مئهران باهارلی

در زیر متن خبری را از روزنامه‌ی وقت استانبول (شماره ٢٨٢٥، ١٠ نوامبر ١٩٢٥) آورده‌ام. در این خبر گفته می‌شود بخشی در باره‌ی ایران از کتاب «تورک تاریخی» به قلم دوکتور رضا نور (Doktor Rıza Nur) در شماره‌ی بعدی روزنامه چاپ خواهد شد.

١-در توضیح علت نشر دوباره‌ی این بخش از کتاب تورک تاریخی به قلم دوکتور رضا نور در روزنامه‌ی وقت، مولف خبر چند تثبیت مهم کرده است:

الف-اولین معنی ساقط کردن دولت قاجاری و تاسیس دولت پهلوی، دور کردن احمدشاه از تخت سلطنت نیست. بلکه معنی صریح این تبدل، طرد و پایان دادن به سنت حاکمیت یک خاندان تورک بر این کشور است. بنا به تثبیت صائب مولف، پایان دادن به سنت حاکمیت تورک بر ایران، حادثه‌ای مهم و تاثیرگذار بر سرنوشت آزربایجان ایران، ایران و شرق است.

ب-مولف به نقل از دوکتور رضا نور وضعیت عمومی ایران را چنین ترسیم کرده است: «پریشانی و غرق در جهالت بودن، به افلاس کشانیدن مردم توسط موللایان و آخوندها از طریق گسترش تعصب مذهبی؛ ناله‌ی ایران در میان منگنه‌ی استیلای انگلستان و روسیه». قابل ذکر است که این تصویر سیاه، مخصوصا قسمت (پریشانی و غرق در جهالت بودن، به افلاس کشانیدن مردم توسط موللایان و آخوندها از طریق بسط تعصب مذهبی)، وضعیت فعلی ایران نیز است.

ج- مولف خبر، تثبیتهای آتی دوکتور رضا نور در کتاب تاریخ تورک او را بسیار جالب توجه می‌شمارد: «هر آنچه به نام ادبیات ایران و تمدن ایران شناخته شده، تقریبا تماما محصول تورک است. ادبیات ایران را پادشاهان تورک نویسانده، امکنه و معماریهای تاریخی آن را پادشاهان تورک بنا کرده‌اند». (دقیقتر آن است گفته شود چیزی به اسم ادبیات ایران و یا تمدن و فرهنگ ایران و ... وجود ندارد. ایران یک کشور چند ملتی است و در آن صرفا باید از ادبیات فارس و فرهنگ فارس، ادبیات تورک و مدنیت تورک و ... صحبت کرد).

تلاش معتبران و متنفذان اورمیه برای گرفتن تابعیت عوثمان‌لی

تلاش معتبران و متنفذان اورمیه برای گرفتن تابعیت عوثمان‌لی

 

مئهران باهارلی

در زیر سندی در باره‌ی مراجعت معتبران و متنفذان اورمیه در سال ١٩٠٨ به مقامات عوثمان‌لی و درخواستشان برای اعطای تابعیت عوثمان‌لی به آن‌ها از طرف آن دولت را آورده و سپس چند نکته‌ی تاریخی را یادآوری کرده‌ام.

عبدالله بيگ تکمه‌ن سالماسلی (عبدالله بيک تکمن سلماسی) در اوردوی عثمانی

عبدالله بيگ تکمه‌ن سالماسلی (عبدالله بيک تکمن سلماسی) در اوردوی عثمانی

مئهران باهارلی

در زیر خبری کوتاه از نشریه‌ی اختر چاپ استانبول در ١٤١ سال پیش (اختر، شماره ٦٨، سال سوم، صفحه ٥٠٥، پنجشنبه، ٢٧ دسامبر١٨٧٧) [٦ دی ١٢٥٦] را آورده‌ام. در این خبر گفته می‌شود عبدالله بیگ سلماسی که به دلایل پزشکی برای استفاده از گرمابها (ایلیجا) به لهستان آمده بود، در آن موقع با رتبه‌ی «ملازم» (تکمه‌ن، ستوان) به «صنف ردیف» (ذخیره) در اوردوی عثمانی پیوسته و در جنگ رودخانه‌ی چورغون به سال ١٨٥٥ (١٢٣٤ شمسی) شرکت کرده بود. وی اکنون بعد از ٢٢ سال در ١٨٧٧ به سفارت عثمانی در وین اوتریش رفته و خواهان پیوستن دوباره به اوردوی عثمانی و شرکت در مواضع جنگ شده است. سفارتخانه که در مراجعت اول با درخواست او موافقت کرده بود، بعدا بیان کرده از آنجائیکه وی ایرانی است، درخواست وی نمی‌تواند پذیرفته شود. و این امر باعث تاسف عبدالله بیگ سلماسی شده است.