گروه‌بندی لهجه‌ای زبان تورکی در ایران: لهجه‌های «-یی، –ه‌ن» (اه‌لیی-گه‌لیره‌ن)،
لهجه‌های «–ین، -سه‌ن» (اه‌لین-گه‌لیرسه‌ن)؛ و لهجه‌های
«-ین، -سین» (اه‌لین-گه‌لیرسین) در تورکیه و بالکان
مئهران باهارلی
.png)
زبان تورکی (اوغوز غربی) در ایران دارای دو گروه اساسی لهجه‌ها است: گروه لهجه‌های «-یی، –ه‌ن» (اه‌لیی-گه‌لیره‌ن)؛ و گروه لهجه‌های «–ین، -سه‌ن» (اه‌لین-گه‌لیرسه‌ن). در تورکیه و بالکان گروه سوم لهجه‌های «-ین، -سین» (اه‌لین-گه‌لیرسین) وجود دارد.
الف- لهجه‌های «-یی، –ه‌ن» (اه‌لیی-گه‌لیره‌ن): این فورم لهجه‌ی اکثریت
است و در غرب و جنوب تورک‌ایلی (استان‌های آزربایجان غربی، زنجان، قزوین، همدان،
مرکزی، البورز، ...)، در مرکز و در جنوب ایران و بیش از نیمی از لهجه‌های تورکی در
خراسان رایج است، و در تورکیه و عراق نیز لهجه‌ی بسیاری از مردم را تشکیل می‌دهد. در
این لهجه‌ها:
-پسوند مالکیت دوم شخص مفرد به جای «-ین»، به صورت «–یی» است: اه‌لیی،
به جای اه‌لین (دستت). در این مورد، حرف «نگ» تورکی باستان و قدیم تبدیل به حرف «ی»
شده است.
-قالب
مفعولی دوم شخص مفرد به جای «-ینی»، به صورت «-ییین» است: اه‌لییین، به جای اه‌لینی
(دستت را). (در لهجه‌های تبریز و کرکوک و
... حرف «نگ» تورکی باستان و قدیم به حرف «و» مبدل شده است: اه‌لیوی).
-پسوند دوم شخص مفرد زمان مضارع اِخباری به صورت «-ه‌ن» («–ه‌ی» «-ه‌ین»،
«-ه‌نگ»، ...) (-ان، -این، -ای، -انق، ...) است. در لهجه‌های گوناگون این گروه فورم‌های
«نگ» و «ن»، «ی» .... وجود دارد: گه‌لیره‌ی، گه‌لیره‌ن، ..... به جای گه‌لیرسه‌ن و
یا گه‌لیرسین (می‌آیی)، گه‌له‌ی: به جای گه‌له‌ن – گه‌له‌سین (بیا). گه‌له‌جه‌ی:
به جای گه‌له‌جه‌ن – گه‌له‌جه‌ک‌سین (خواهی آمد). ایتیرمییه‌ی: به جای ایتیرمه‌یه‌ن-ایتیرمه‌یه‌سین
(گم نکنی). آلابیلمه‌ی: به جای آلابیلمه‌زه‌ن- آلابیلمه‌زسین (نمی‌توانی بگیری). یرییه:
به جای یئرینه....
سه‌ن‌ه‌ن،
سه‌ن‌ه‌ین، سه‌ن‌ه‌ی، سه‌ن‌ه‌نگ (تو هستی)؛
گه‌لیره‌ن،
گه‌لیره‌ین، گه‌لیره‌ی، گه‌لیره‌نگ (می‌آیی)؛
یازیران، یازیرآین، یازیرآی، یازیرآنگ (می‌نویسی).
ب- لهجه‌های «–ین، -سه‌ن» (اه‌لین-گه‌لیرسه‌ن): این گروه، لهجه‌ی اقلیت
در جوار مرزهای جمهوری آزربایجان، و فورم قبول شده در زبان معیار
- رسمی – ادبی آزربایجان‌جای جمهوری آزربایجان است.در این لهجه‌ها:
-پسوند
دوم شخص مفرد به صورت «–ین» است: اه‌لین، دستت
-پسوند
دوم شخص مفرد زمان مضارع اِخباری به صورت «–سه‌ن» است:
سه‌ن‌سه‌ن
(تو هستی)
گه‌لیرسه‌ن به جای گه‌لیره‌ن و یا گه‌لیرسین، می‌آیی
ج- لهجه‌های «گروه -ین، -سین» (اه‌لین-گه‌لیرسین): فورم موجود در لهجه‌های
استانبولی – بالکان و زبان معیار - رسمی – ادبی تورکی در تورکیه است. این فورم در
متون ادبی تورکی تورکمانی (و یا شاخه‌ی شرقی اوغوز غربی) مخصوصا قرون ١٥-١٦، همچنین
زبان ادبی تورکی در قفقاز تا قبل از سال ۱۹۳۷ هم به کار می‌رفت. در این لهجه‌ها:
-پسوند دوم شخص مفرد زمان مضارع اِخباری، پسوند چهار فورمی «–سین
(-سون)» است:
آلیرسین، گه‌لیرسین، بولورسون، گؤرورسون.
|
سه گروه لهجه‌ای
تورکی (اوغوز غربی) |
||||
|
|
(دستت) |
(دستت را) |
(تو هستی) |
(می آیی) |
|
گروه -یی، –ه‌ن (اه‌لیی-گه‌لیره‌ن) |
اه‌لیی Eliy |
اه‌لییین Eliyin |
سه‌ن‌ه‌ن، سه‌ن‌ه‌ین،
سه‌ن‌ه‌ی، سه‌ن‌ه‌نگ Senen, Seney, Seneyn, Seneñ |
گه‌لیره‌ن، گه‌لیره‌ین،
گه‌لیره‌ی، گه‌لیره‌نگ Geliren, Gelireyn, Gelirey, Gelireñ |
|
گروه –ین، -سه‌ن (اه‌لین-گه‌لیرسه‌ن) |
اه‌لین |
اه‌لینی، اه‌لیوی Elini, Elivi |
سه‌ن‌سه‌ن Sensen |
گه‌لیرسه‌ن Gelirsen |
|
گروه -ین، -سین (اه‌لین-گه‌لیرسین) |
اه‌لین Elin |
اه‌لینی Elini |
سه‌ن‌سین Sensin |
گه‌لیرسین Gelirsin |
No comments:
Post a Comment