قرائت و تصحیح ملمع فارسی - موغولی - تورکی «-میشی» از خوجا صدرالدین ابهری – قرن ١٣ میلادی

قرائت و تصحیح ملمع فارسی - موغولی - تورکی «-میشی» از خوجا صدرالدین ابهری – قرن ١٣ میلادی

مئهران باهارلی

در نسخه‌‌‌ای خطی با نام «نبذة عن كتاب الوثایق الغازانیه» یک قصیده‌‌‌ی ملمع (قارماق) موغول‌یانا – تورک‌یانا (موغولیه‌‌‌– تورکانه) حاوی کلمات تورکی و موغولی از خواجه‌‌‌ صدرالدین ابهری زیسته‌‌‌ در قرن ١٣ میلادی (متولد ابهر، زنجان، خمسه، تورک‌ایلی ؟؟١٢- متوفی ٢٣ دسامبر ١٣٠٣) آمده ‌‌‌است[1]. خواجه‌‌‌ صدرالدین ابهری این ملمع و یا قارماق را در مدح دو امیر اویغوری دوره‌‌‌ی ایلخان غازان خان به‌‌‌ نام‌های تارماداز و جایاتو سروده‌‌‌ است. این ملمع در عین حال یک مدیحه‌‌‌ و یا «اؤوگوله‌‌‌مه» ‌‌‌نیز است. در آن دوره ‌‌‌سرودن ملمعات فارسی و تورکی و موغولی از جمله‌‌‌ به‌‌‌ سبب زبان‌های پرستیژ بودن تورکی و موغولی، موقعیت زبان رسمی داشتن تورکی و موغولی، تورک و موغول بودن حکام و سلاطین، استقبال سلاطین تورک و موغول از اشعار تورکانه‌‌‌ و موغولیه بسیار رایج بود. از این دست دو ملمع دیگر، موغولیه‌‌‌ی پوربهای جامی (فوت ١٢٨٤ میلادی – تبریز، آزربایجان، تورک‌ایلی)[2] و تورکانه‌‌‌ی اوحدی مراغه‌ای (فوت ١٣٣٨ میلادی – مراغه، آزربایجان، تورک‌ایلی)[3] را قبلا در سؤزوموز تصحیح و تشریح کرده‌‌‌ام.

خواجه‌‌‌ صدرالدین ابهری یکی از دیوان‌سالاران و منشیان دولت موغول - تورک ایلخان‌لی در دوره‌‌‌ی محمود غازان بود و با یارلیق خاقانی برای پیش‌کاری امور مالی حکام محلی (محمد شاه ‌‌‌قاراخاتایی کرمان،  در سال ١٢٩٧ میلادی) و یا به‌‌‌ نماینده‌‌‌گی از او به ‌‌‌مناطق مختلف (شام در سال ١٢٩٩ میلادی) مامور می‌شد. او همان‌گونه که ملمع «-میشی» هم نشان می‌دهد، دارای طبع شعری نیز بود. بعضی از اشعار او در کتاب مونس الاحرار (محمد بن بدر چاچی) و یک قصیده‌ی دیگر ‌‌‌از او در همین کتاب الوثایق الغازانیه ‌‌‌نقل شده ‌‌‌است.

قوافی ابیات ملمع (قارماق) موغولیه‌‌‌ – تورکانه‌‌‌ (موغول‌یانا – تورک‌یانا) خواجه‌‌‌ صدرالدین ابهری، کلماتی در قالب -میشی مرکب از یک بن تورکی و یا موغولی + میش پسوند تورکی اسم‌ساز از فعل + ی مصدری فارسی هستند. این کلمات -میشی، به‌‌‌ جز دو‌‌‌ مورد، در دیگر اشعار و متون دوره‌‌‌ی ایلخان‌لی هم به‌‌‌ کار رفته‌‌‌اند. دو کلمه‌ی مذکور «کؤک‌له‌‌‌میشی» از کؤک تورکی به ‌‌‌معنی کوک زدن به ‌‌‌پارچه، و «نامامیشی» ساخته شده از کلمه‌‌‌ی سانسکریت ناما به ‌‌‌معنی خم شدن به ‌‌‌تواضع و فروتنی در مقابل کسی و به ‌‌‌معنی از سر احترام هستند. این دو کلمه ممکن است از ابداعات خود خواجه‌‌‌ صدرالدین ابهری باشند.