گنجه‌لی علی نظمی: تورک‌جه‌یی گؤزه‌ته‌ک - ١٩٢٧GENCELİ ALİ NAZMİ: TÜRKÇEYİ GÖZETEK -1927

 گنجه‌لی علی نظمی: تورک‌جه‌یی گؤزه‌ته‌ک - ١٩٢٧ 

مئهران باهارلی

گنجه‌لی علی نظمی (١٩٤٦ باکو - ١٨٧٨ گنجه) شعری در تشویق مولفین و شعرا و محررین تورک به عدم استفاده از کلمات فارسی و عربی، و به جای آن‌ها استفاده از کلمات تورکی ‌دارد. او در این شعر که در تورک‌ایلی و ایران هم معروف و محبوب است، ملت خود را «تورک» و زبانش را «تورک‌جه» – تورکی می‌خواند و خواستار «تصفیه»‌ی زبان تورکی از کلمات فارسی و عربی، و نوشتن و سرودن به تورکی صافی و سَرِه ‌– «آری تورک‌جه» می‌شود. وی در آخرین بیت شعر خود هشدار می‌دهد دیل‌چی‌ها و یا زبان‌شناسان نه‌باید به مسخره و تخریب کردن او و مدافعین «آری تورک‌جه» به‌پردازند.

گنجه‌لی علی نظمی این شعر را در سال ١٩٢٧ سروده ‌است. در آن سال‌ها ‌به ‌موازات رشد و تعمیق شعور ملی تورک در قفقاز و جمهوری تازه ‌تاسیس تورکیه، تمایل برای تصفیه‌ی زبان تورکی و رها کردن آن از یوغ زبان‌ها و لغات فارسی و عربی در میان ادبا و فرهنگیان تورک بسیار شدید بود. اما آنچه در سال‌های آتی در قفقاز به وقوع پیوست صد در صد بر خلاف آرزو و تمنیات علی نظمی و آری تورک‌جه‌چی‌های هم‌فکرش بود.

ده‌ سال بعد از سروده‌ شدن این شعر در «آزربایجان شوراها»، سیاست «تورک‌زدائی» و «تورکی‌زدایی» و در این استقامت پروژه‌ی ملت‌سازی استعماری  و استالینیستی آفریدن «ملت آزربایجان» و «زبان آزربایجانی» آغاز شد. نام‌های «ملت تورک» و «تورک‌جه - زبان تورکی» ممنوع گشت، برای قطع کردن ارتباط با تورکیه و جهان تورک، زبان موللاهای شیعی که حدود ٨٠ در صد دایره‌ی لغات آن فارسی و عربی و به مراتب بیشتر از «عوثمان‌لی‌جا» ساخته‌گی و غیر ملی است، به عنوان زبان ادبی و استاندارد «آزربایجان شوراها» قبول شد، هزاران کلمه‌ی تورکی موجود در لهجه‌ها و متون و ادبیات کلاسیک تورک مارک «آرخاییک» و یا «پان‌تورکیستی» خوردند و ممنوع الاستفاده و حذف شدند. پس از آن به منظور ایجاد واگرایی هر چه بیش‌تر با زبان تورکی، کلمات و اصطلاحات بی شمار روسی و کلمات جدید ساخته شده با بن‌ها و پسوندها و پیشوندهای فارسی بی وقفه به زبان هیبرید – ریخته «آزربایجانی - آزربایجان‌جا» وارد شدند. زبانی که امروز زبان رسمی و استاندارد جمهوری آزربایجان مستقل است.

آرزوی علی نظمی در تورک‌ایلی و ایران اساساً تحقق یافتنی نه‌بود. زیرا در ربع قرن اول قرن بیستم نخبه‌گان تبریزی و آزربایجان‌گرایان در چند مرحله‌ی پی در پی (انجمن معارف تبریز - ١٨٩٨، مشروطه‌طلبان ضد تورک – دهه‌ی ١٩٠٠، دموکرات‌های آزربایجان و آزادی ستان – دهه‌ی ١٩١٠) تعلیم و تعلم به ‌زبان تورکی در مدارس را ممنوع و فارسی را «زبان ملی» تورک‌ها و تنها زبان رسمی دولتی و کشور اعلام کرده بودند. این افراد حتی آغاز کننده‌ی تصفیه‌ی زبان فارسی از کلمات تورکی و عربی، و یا جریان «پارسی سره‌نویسی» بودند. ٢ سال پیش از سرودن این شعر در سال ١٩٢٥ نیز سلسله‌ی پهلوی، باز با حمایت تام و کامل مانقورتیسم و گؤزقامانیسم تبریزی – آزربایجانی تاسیس شده و سیاست نسل‌کشی زبانی و ملی تورک در ایران و فار‌س‌سازی کامل مردم تورک و ریشه‌کن کردن زبان تورکی را آغاز کرده ‌بود. ‌پس از گذشت یک قرن، امروز در ایران تورکی صرفاً یک زبان محاوره‌ای با لهجه‌های متعددی که به سرعت از هم دور می‌شوند، آکنده و اشباع شده از کلمات فارسی و عربی ‌و در حال خفه‌گی است ....

تورک‌جه‌یی گؤزه‌ته‌ک - ١٩٢٧

علی نظمی (١٨٧٨-١٩٤٦)

«دیل» وار ایکه‌ن، گه‌لین «لسان» دئمه‌یه‌ک

دؤنده‌ریپ فارس‌جایا «زبان» دئمه‌یه‌ک

هر کسین وار سؤزو، دیلی، آغزی

«آغیز»ا آند ایچه‌ک، «دهان» دئمه‌یه‌ک

«عرب»ی گؤنده‌ره‌ک اؤز ائوله‌ری‌نه

«فارس»ا قال بیزده ‌«میهمان» دئمه‌یه‌ک

«گؤز» دورورکه‌ن، یازاق نه‌ «عین»، نه ‌«چشم»

«گیزلی»یی گیزله‌دیپ «نهان» دئمه‌یه‌ک

وار ایکه‌ن تورک‌له‌رین «اوخ»و، «یای»ی

«کیرپیک»ه ‌«تیر»، «قاش»ا «کمان» دئمه‌یه‌ک

یا «گون»ه‌ «روز»، «روزگار» «یئل»ه

«گئجه‌له‌ر» سؤیله‌یه‌ک، «شبان» دئمه‌یه‌ک

«بوغدا»یا «گندم»، «آرپا»یا داخی «جو»

«اه‌کمه‌ک»ه، «سو»یا «آب»، «نان» دئمه‌یه‌ک

تازه‌ بیر کلیمه‌ چیخمیش «استصفاء»

تورک‌جه‌دیر «چیلخا» «لاپ»، یالان دئمه‌یه‌ک

«رخ» «یوز»ه، «سر» «باش»ا، «زنخ» «چه‌نه»یه

بورما آلتین ساچا «ماران» دئمه‌یه‌ک

شعر یازدیق‌دا تورک‌جه‌یی گؤزه‌ته‌ک

«مو» «توک»ه، «اورتا»یا «میان» دئمه‌یه‌ک

بیر نئچه‌ قافیه‌ دوزه‌لتمه‌ک ایچون

«یووا»میز واردیر، «آشیان» دئمه‌یه‌ک

یا بو کیم بیر ردیف اوغروندا

«یئر»ه‌ «ارض»، «گؤک»ه‌ «آسمان» دئمه‌یه‌ک

«ساعت» اولسون «هووور»، «دقیقه» «چیمیر»

ایسنیشه‌ک، اه‌سنه‌شه‌ک، یامان دئمه‌یه‌ک

«گولمه‌ک»ه‌ «خنده»، «گریه» «آغلاماق»ا

«به‌کچی»یه ‌هئچ ده‌ «پاسبان» دئمه‌یه‌ک

«بیرلیک»ه‌ «اتّحاد»، «بیلگی»یه‌ «علم»

قیزلار «آروات‌لار»ا «زنان» دئمه‌یه‌ک

کیشی ته‌ک سؤز وئره‌ک هامی بیرده‌ن

کیم دؤنوپ قاچسا «پهلوان» دئمه‌یه‌ک

دیل‌چی‌له‌ر گولمه‌سین بو تصفیه‌یه

پوزولوپ کئف‌سیزین ده‌ باشی دییه

کئف‌سیز

 

GENCELİ ALİ NAZMİ:

TÜRKÇEYİ GÖZETEK -1927

Genceli Ali Nazmi’nin (1878 Gence-1946 Baku) Türk şair ve yazarları Farsça ve Arapça kelimeleri kullanmamaya ve onların yerine Türkçe kelimeleri kullanmaya teşvik eden bir şiiri vardır. Nazmi, Türkili ve İran’da da bilinen ve sevilen bu şiirinde kendi milletini “Türk” ve dilini “Türkçe” adlandırıyor, Türkçe’nin Farsça ve Arapça kelimelerden arındırılmasını, şairlerin “Arı Türkçe”de yazmasını istiyor. Şiirinin son dizesinde dilçileri Arı Türkçe yazma düşüncesini savunanları aşağılamama ve karalamamaya çağırıryor.

Ali Nazmi bu şiiri 1927de yazmıştır. O yıllarda Kafkasya ve yeni kurulmuş Türkiye Cumhuriyeti’nde, Türk milli bilincin gelişmesi ve derinleşmesine koşut olarak, Türkçe’yi Farsça ve Arapça sözcüklerden temizleme ve arıtlama akımı yaygın ve güçlü idi. Ancak sonraki yıllarda Kafkasya’da, Ali Nazmi ve “Arı Türkçe”ci ülküdeşlerinin dilediklerine yüzde yüz ters olan bir süreç yaşandı.

Bu şiirin yazılmasından on yıl sonra, “Sovyet Azerbaycanı”nda İstalin “Azerbaycan milleti” ve “Azerbaycanca dili”ni yaratma koloniyal millet yaratma projesini başlattı. Bu doğrultuda "Türk milli kimliyi ve Türkçeyi silme ve yok etme süreçleri yürütüldü. “Türk” milli adı ve “Türkçe” adı yasaklandı. Türkiye ile olan bağları kesmek için, yaklaşık yüzde sekseni Farsça ve Arapça kelimelerden oluşan ve Osmanlıca’dan daha çok yapmaca olan Şii Mollaların dili Sovyet Azerbaycanı’nın edebi ve ölçün (istandart) dili olarak kabul edildi. Lehçeler ve klasik edebi kaynak ve metinlerde var olan binlerce Türkçe sözcük “Arkayik” ve “PanTürkist” damgası yiyerek yasaklandı ve dilden atıldı. Daha sonra, Türkçeyle arayı olabildikçe açmak için durmadan sayısız Rusça kelime, ve de Farsça kök, önek ve soneklerle yapılan yeni kelime Azerbaycanca diline sokuldu. Bu hibrit - karma dil bugün bağımsız Azerbaycan Respublikası’nın resmi ve edebi dilidir.

Ali Nazmi’nin “Arı Türkçe” idealinin İran ve Türkili’nde gerçekleşme şansı hiç yoktu. Zira yirminci yüzyılın ilk çeyreyinde mankurt ve gözkaman Tebrizli seçkinlerle Azerbaycançılar bir kaç aşamada okullarda Türkçe eyitimi yasaklamış, Farsça’yı Türklerin milli ve devletle ülkenin tek resmi dili ilan etmişlerdi (Tebriz Maarif Encümeni - 1898, Türk düşmanı Meşruteçiler 1900larda, Azerbaycan Demokratları ve Âzâdî Sétan 1910larda). İranda Ari Farsça yazma (Pârsi-yé Sere) akımının da yaratıcıları, Farslar deyil, işbu mankurt ve gözkaman Tebrizli seçkinlerle Azerbaycançılardır. Bu şiirin yazılmasından iki yıl önce de yine Tebriz - Azerbaycan mankurtizmi ve gözkamanizminin tam desteyi ve çabaları ile Pehlevi şahlığı kurulmuş, ve kurulduğu andan resmi “Türk milli ve dilsel soykırımı”nı uygulamaya koymuştu.

O günden bu yana İran devletinin gayesi İran’da yaşayan Türk halkını bütünüyle Farslaştırmak, ve Türkçe’yi İran’dan söküp atmaktır. Yüz yıl geçtikten sonra bugün Türkçe İran’da hızla birbirinden uzaklaşan sayısız lehçeye bölüşmüş, sadece konuşma alanına sınırlandırılmış, Farsça ve Arapça kelimelerden tıkabasa dolu ölüm döşeyinde olan bir dildir.

TÜRKCE’Yİ GÖZETEK

GENCELİ ELİ NEZMİ – KÉFSİZ 1927

Dil var iken gelin Lisân démeyek

Dönderip Farscaya Zebân démeyek

Her kesin var sözü, dili, ağzı

Ağız’a and içek, Dehân démeyek

Ereb’i gönderek öz évlerine

Fars’a qal bizde Mîhmân démeyek

Göz dururken yazaq ne Éyn, ne Çéşm

Gizli’yi gizledip Nehân démeyek

Var iken Türklerin Ox’u, Yây’ı

Kirpik’e Tîr, Qaş’a Kemân démeyek

Ya Gün’e Rûz, Rûzigâr Yél’e

Géceler söyleyek, Şebân démeyek

Buğda’ya Gendom, Arpa’ya daxı Cô

Ekmek’e Su’ya Âb Nân démeyek

Tâze bir kelime çıxmış İstisfâ[1]

Türkcedir Çılxa Lap, yalan démeyek

Rox Yüz’e, Ser Baş’a Zenex Çene’ye

Burma altın saça Mârân[2] démeyek

Şé’r yazdıqda Türkce’yi gözetek

Mû Tük’e, Orta’ya Miyân démeyek

Bir néçe qâfiye düzeltmek içün

Yuva’mız vardır, Âşiyân démeyek

Yâ bu kim bir redîf uğrunda

Yér’e Erz, Gök’e Âsumân démeyek

Sâet olsun Hovur, Deqîqe Çimir

İsnişek, esneşek, yaman démeyek

Gülmek’e Xende, Géryé Ağlamaq’a

Bekçi’ye héç de Pâsibân démeyek

Birlik’e İttihad, Bilgi’ye İlim

Qızlar Arvatlar’a Zenân démeyek

Kişi tek söz vérek hamı birden

Kim dönüp qaçsa Pehlevân démeyek

Dilçiler gülmesin bu “tesfiye”ye

Pozulup Kéfsiz’in de başı diye.

Açıklamalar:

Hovur, Havur: Nazmi Hovur kelimesini Saat karşılığı olarak önermiştir. Bu kelimenin kökeni Eski Türkçede zaman ve vakit anlamında olan “Ogur” kelimesidir.

-EsUyg. ogur 'zaman, vakit' (EUTS.139); DLT ogur 'vakit, zaman'. (Dizin.427).

-vaxt, müddət. bir hovur, biraz, bir an is. dan. Az vaxt, an, müddət.

İstisfa – İstismar: “Tâze bir kelime çıxmış İstismar” dizesindeki istismar kelimesi büyük olasılıkla basım hatasıdır. Asıl kelime anlamı arılaştırma  olan “İstisfa” olabilir.  Zaten ikinci dizede bu kelime “çılha” ve “lap” diye açıklanmıştır.

Çimir: Nazmi bu kelimeyi dakika karşılığı diye önermiştir. Bu kelimenin anlamı kısa sürelik uykuya dalma, azıcık kestirmek vs.dir.

-çimir etmək (almaq): azca yatmaq, yuxulamaq, yuxusunu almaq, mürgüləmək, mürgü döymək.

-Çimirlenmek: oturduğu yerde uyumak.

Çene: Nazmi’nin Türkçe diye verdiyi Çene kelimesinin kökeni, Farsça Zenex زنخ kelimesidir.

Pehlevan: bu kelimenin Türkçe karşılığı Bahadır, Yiyit, Karaman vs.dir. Bu anlamlarda bir de Türkçede Balaban kelimesi vardır.

Yılan – Maran: “Burma altın saça Yılan démeyek” dizesindeki yılan kelime de büyük ihtimalle basım hatasıdır ve aslı Farsça maran, yılanlar olmalıdır. Zaten Türkman lehçesinde yılan kullanılmaz, İlan kullanılır. Ayrıca şiirde Farsça Arapça kelimelerinin kullanılmaması istenir. Oysa Yılan-İlan Türkçedir.

---

[1] Dergide: İstistmar

[2] Dergide: Yılan