ریشه‌شناسی تورکی – آلتاییک ناجاق NACAQ

 

ریشه‌شناسی تورکی – آلتاییک ناجاق NACAQ

NACAK KELİMESİNİN TÜRK-ALTAYİK KÖKENLEMESİ

 

مئهران باهارلی

ناجاق (نجاق، ناچخ، نیجق، نجک، نچک، نشک، یشک) در تورکی به تبر و تبرزین با دسته‌ی دراز گفته می‌شود (تبرزین با دسته‌ی کوتاه، «بالتا» نام دارد. کلمه‌ی «تبر – ته‌په‌ر» هم تورکی و محرف «چاپار» تورکی با تبدیل حرف چ به ت است. مانند «تیرپان» که محرف «چیرپان» تورکی است).

علی رغم سانسکریت انگاشته شدن (از ناشاکا: مخرب، نابود کننده، منتقل کننده، ...)، کلمه‌ی ناجاق دارای ریشه‌ای تورکی – آلتاییک است. (تورکی مکن به کُشتنِ من، بر مَکِش نَجَک. سوزنی). وجود املای مصحف «یَشَک» برای نجک-ناجاق به همین معنی در منابع قدیمی، موید این واقعیت است. این کلمه‌ی یَشَکْ که در لغت‌نامه‌های قدیمی به معنی ناجاق آمده، غیر از کلمه‌ی ایرانیک مشابه یَشْک – اَشْک به معنی دندان بزرگ پیش سباع و بهایم است.

تبدیل حروف «ی» و «ن» به یک‌دیگر (و به «ل» و «ج» - «چ»، «ت» - «د»،...) در آغاز، در وسط و در آخر کلمات، هم‌چنین در پسوندها حادثه‌ای شایع در زبان‌های آلتاییک، مخصوصاً تونگوزی و تورکیک است. مانند تبدیل کلمه‌ی ییگن – یییه‌ن ← جان تورکی ← «نوگ» در تونگوزی با فورم پروتوآلتائیک «نیوگ»، یاساق ← نسق، یئرگه ← نرگه ← جرگه، یومورتا ← نومورتا (تخم مرغ)، «یاقر – یاق‌اه‌ر» (اقران و نزدیک) ← «نوکر - نؤکه‌ر» موغولی ← چاکر – چاق‌اه‌ر، یوموشاق ← ‌نوموشاق (نرم)، یووا ← نووا ← لووا (لانه)، یاغمور ← ناغور - نامیر - نامور (شور)، و ....[1].

بنا به این ریشه‌شناسی، فورم اولیه‌ی ناجاق در تورکی، کلمه‌ی «یانجاق» است که در نتیجه‌ی تبدیل «نج» به «ش»، مبدل به «یاشاق» و در نتیجه‌ی تبدیل «ی» به «ن» (احتمالاً تحت تاثیر زبان موغولی و یا توسط موغول‌های تورک‌زبان شده)، مبدل به «ناجاق» شده است:

یانجاق ← یاشاق ← ناشاق ← ناجاق.

یانجاق هم‌ریشه با مصادر تورکی یانچماق - یه‌نچمه‌ک (سوراخ کردن، له کردن، خرد کردن، تکه پارچه کردن، در هم شکستن)، یانچیلماق (له و خرد و تکه پاره شدن)، یانچیش - یه‌نچیش (نبرد)، .... است[2]. ساختن اسامی سلاح و آلات حرب با اضافه کردن پسوند -اق به فعل و اسم در زبان تورکی معمول است. مانند پیچاق (از مصدر بیچمه‌ک)، یاراق (از مصدر یارماق)، توفه‌ک (تفنگ، از بن مصدر توفگورمه‌ک)، ساداق، قونداق، چالاق (شلّاق، از مصدر چالماق-سالماق)، ...

یانجاق دارای ارتباط ریشه‌شناسی با بن «یار» در مصدر آلتاییک «یارماق» به معنی شکافتن، گسستن، تکه پارچه کردن و ... است[3]. در این صورت می‌بایست وجود یک مصدر با بن «یا.» در تورکی باستان به معنی شکافتن و تکه پاره کردن را فرض کرد که هر دو بن «یاش» - «یانج» (+ اق ← یاشاق، یانجاق ← ناجاق) و «یار» (+ اق ← یاراق: سلاح) از آن مشتق شده‌اند. این فعل فرضی یا. می‌تواند با فعل «آ.» نهایتاً از ریشه‌ی چینی «های» به معنی زخمی کردن، آسیب رساندن که در ریشه‌شناسی فعل «آلاماق» به معنی کشتن هم مطرح شده مرتبط باشد[4]. کلمه‌ی تورکی - موغولی لاچین – مخفف آلاچین به معنی پرنده‌ی کشنده هم دارای این ریشه‌ی نهایی چینی است[5].

---

[1] در ریشه‌ی تورکی کلمات نسقچی (یاساق‌چی) و نسق (یاساق) و تلفظ‌های نومورتا (یومورتا)، نوموشاق (یوموشاق)، نووا (یووا) در استان‌های همدان و مرکزی و .... تورک‌ایلی

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/06/blog-post_19.html

[2] yanč= 1. ‘to crush, thresh’ (MAv, CCb) / yänč= (QA, GUL) / yenč= (QT5, IN) [CL 944b yanč=; tkm. yenč=; tt.dial. yenç=]; Bïraqïlġay yenčgän otġa ‘He will be thrown into the crushing fire’ (QT5); Qabża̧ täpränür daẖï ayasïnïñ äti[n] yenčär daẖï yaġïr qïlur ‘The grip moves, rubs against the palm of the hand and causes a blister’(IN) | yančïl= ‘to be crushed’ (QT2) / yänčil= (QT3, QA, NF); Māl alġan dād bermägän ẓālïmlar qarïnčqa mäñizlig aḏaqlar astïnda yänčilgüläri ‘The tyrants who appropriated wealth and who didn’t practice justice shall be crushed underfoot like ants’ (QA) | yänčiš= ‘to battle’ (QAc) | yänčäk ‘mortar’ (QA) | yänči ‘dough’ (TZ ar. عَجِین) / yenči  ( AH ar. مَعْجُون, BM). yanč̨=2. ‘to efface’ (TZ ar.دَرَسَ)

A Dictionary of Early Middle Turkic. By Hendrik Boeschoten

https://ia801207.us.archive.org/18/items/mid-t/MidT.pdf

[3] Proto-Turkic: *jār- Meaning: 1 to split 2 split, crack. Russian meaning: расщеплять, щель

Altaic etymology: Proto-Altaic: *p`i̯ā́rV, Turkic: *jār-, Mongolian: *jara-, Tungus-Manchu: *p[ia]ri-

http://starling.rinet.ru/cgi-bin/response.cgi?single=1&basename=%2fdata%2falt%2fturcet&text_number=1425&root=config

[4] Türkçe ala- “koparmak, parçalamak” fiili, Mo. ala- “öldürmek, katletmek” sözcüğünün kaynağı olabilir. Moğolcada sözcüğün yaygınlığı düşünüldüğünde Eski Türkçede çok nadir olduğunu gördüğümüz ala- fiilinin önceki dönemlerde daha yaygın olması gerektiği açıktır. Türkçe fiilin +lA ekiyle farazi bir *a kökünden türediği, bu kökün de Çince 害 hài “zarar vermek, yaralamak; zarar verme, yaralama” < Erken Orta Çince ɣaj, Geç Orta Çince xɦaj (Pulleyblank 1991, s. 118) sözcüğünden alıntılandığı varsayılabilir

[5] *ala- „to kill‟. The h- of Mog ha:la: was emended by Ligeti from Leech‟s spelling kala-.

MMo SH ala- H4, HY ala- M34, Muq ala- P97a, LV alawul- (caus.) P1257, IV---. WM ala- L26a. Kh alax H14b. Bur alaxa C39b. Brg al- U6. Kalm alx M37. Dag al- E7, Z91b. EYu ala- B3, J93b. MgrH ala- J93a, SM3. MgrM ala- T314. BaoD ala- BL81a. BaoÑ ala- CN5. BaoX alə- BC71. Kgj ala- S278b. Dgx ala- B3, L109a. Mog ola- R35b, ʌlʌ- W158a, ɔlɔ- W174b, MogMr ɒ:lɒ:-, hàlà- (from Leech) L54b:134.

Nugteren, H.(2011) Mongolic phonology and the Qinghai-Gansu languages

https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/handle/1887/18188

alaku "öldürmek" (Bob. III, 298); alağaçı "öldürücü", alakdaku: öldürülmek ~ Cour. DTO. 29: ^»-"i/l alaçı "qui commet de meurtres" < Moğ. alakçı: öldürücü, kılıçtan geçiren.

M ala- ‘öldürmek’ (OM MGTala-, HYala-, MEala-, TAala-, İMala-, RSalaġda- ‘öldürülmek’, RMāla- ‘savaşmak’, PHala-, Hlh. алах, Ma. –) || GT (DKPAM) ala- (?~ lala-) ‘kesmek, yırtmak, parçalamak’ (?← Çin. 害 hài ‘yaralamak’)

♦ Kit. ‹al.a› *ala- ‘öldürmek’ (Róna-Tas 2017: 145–146

ala- “koparmak, parçalamak”

Eski_Turkcede Mogholca (John_R._Krueger) cheviren-Mustafa S. Kachalin – Turuz

https://turuz.com/storage/Language/2012/0714-Eski_Turkcede_Mogholca_(John_R._Krueger)_(cheviren-Mustafa_S._Kachalin).pdf