مارش‌های تورکی در خاطرات سردار شجاع داماد ناصرالدین شاه‌ و از موسسین تورک اوجاغی قاجاری

 

مارش‌های تورکی در خاطرات سردار شجاع داماد ناصرالدین شاه‌ و از موسسین تورک اوجاغی قاجاری 

مئهران باهارلی

١-یکی از شخصیت‌های مهم تورک‌گرا و «مجادله‌ی ملی تورک» در تاریخ معاصر تورک‌ایلی و ایران، «امیر حسین خان سردار شجاع» (تولد ١٨٨١؟- فوت ١٩٢١؟)، از صاحب منصبان قاجاری، داماد ناصرالدین شاه‌ قاجار و اولین شوهر دختر او تاج‌السلطنه‌ است (در بسیاری از منابع «امیر حسین خان» ملقب به «‌سردار شجاع»، با برادر کوچک‌ترش «امیر حسن خان» ملقب به‌ «شجاع السلطنه» ‌که ‌او هم یک صاحب‌منصب قاجاری و نیز یک تورک‌گرا و ناسیونالیست تورک بود، اشتباه‌ گرفته‌ شده ‌و به ‌عنوان شوهر تاج‌السلطنه ‌معرفی گشته ‌است. در این‌گونه ‌منابع اغلب زنده‌گی‌نامه‌ی این دو برادر هم اشتباهاً به ‌هم درآمیخته ‌است). امیر حسین خان سردار شجاع از موسسین «قاجار تورک اوجاغی» (شعبه‌ی تورک اوجاغی عوثمان‌لی برای تورک‌ایلی) در سال‌های جنگ جهانی اول[1]، و پس از رهبر ملی تورک «جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی – مجدالسلطنه»، عالی‌ترتبه‌ترین مقام دولت قاجاری و عضو خاندان سلطنتی قاجار است که ‌ناسیونالیست تورک و یا تورکیست کامل به ‌معنی مودرن، یک تورک‌گرا-تورکوفیل و احتمالا پان تورکیست (طرف‌دار اتحاد همه‌ی تورک‌ها) بود.

٢-عارف قزوینی شاعر نژادپرست شدیداً متنفر از تورک و رهبر معنوی جریان پان‌ایرانیستی فرقه‌ی دموکرات آزربایجان تبریز، در خاطرات خود نوشته ‌که ‌سردار شجاع قصد ترور کردن وی را داشت: «خود من چندین مرتبه ‌مورد بی مرحمتی و تهدید قاچاق‌چی‌های قفقازی واقع شده - که‌ هر یک شرح مبسوط جداگانه‌ دارد - که ‌یک مرتبه‌ی آن به‌ تحریک آقای سردار شجاع و دادن صد تومان پیش برای ترور کردن که ‌به ‌یک قول عوام اگر عمرم در دنیا نه‌بود، حالا استخوانم خاک، حسابم پاک بود»[2].

عارف سپس می‌گوید که‌ سردار شجاع با جمع دیگری از تورک‌های تورک‌ایلی در تجمع تورک اوجاغی استانبول شرکت و در آن جمع، همه‌گی در رفتاری ننگین ایرانیت خود را انکار و خود را تورک معرفی کرده‌اند: «وقتی تمام معایب سردار شجاع را جمع مرا هم به‌ دست او کشته ‌تصور کرد[ه]، به ‌تمام اعمال بد او از روی دقت رسیده‌گی کنند، همه‌ی این‌ها به‌ قدر آن ننگی که ‌در استانبول با کمال سرفرازی زیر بار آن رفت، با جمعی ننگین‌تر از خود به ‌تورک اوجاغی رفت، از زیر بار شرافت ایرانیت شانه‌ خالی کرده، ‌خود را تورک معرفی کردند نه‌خواهد شد».

٣-از امیر حسین خان سردار شجاع یک مجموعه‌ی یادداشت‌های روزانه‌ مانده‌که ‌اخیرا منتشر شده‌ است[3]. یادداشت‌های روزانه‌ی امیر حسین خان سردار شجاع دارای اطلاعات بسیار مهم در باره‌ی «مجادله‌‌ی ملی تورک» در سالهای جنگ جهانی اول، مخصوصا در باره‌ی جزئی از آن واقع در قسمت جنوبی تورک‌ایلی در استان‌های فعلی همدان و مرکزی و کرمانشاه‌ و نیز در سال‌های مهاجرت در استانبول است. در یادداشت‌های او یگانه‌گی تورک‌های تورک‌ایلی و مقامات و اوردوی عوثمان‌لی و همکاری و مبارزه‌ی مشترکشان بر علیه ‌اوردو و قوای روسیه‌ که ‌جنوب تورک‌ایلی و غرب ایران را تحت اشغال خود داشت با جزئیات منعکس شده ‌است. این اثر هم‌چنین از جهت انعکاس ارتباطات امیر حسین خان سردار شجاع با شخصیت‌های ملی تورک و مقامات نظامی و سیاسی عوثمان‌لی و بومی آن دوره ‌مانند علی احسان پاشا، روشنی بیگ، خلیل پاشا، فوزی بیگ، حاجی بلوری تبریزی، شیخ الرئیس قاجار، ..... فوق العاده ‌دارای اهمیت است.

٤-امیر حسین خان سردار شجاع در یادداشت‌های روزانه‌ی خود کاربرد گسترده‌ی زبان تورکی به‌ عنوان زبان اصلی، رابط و یا تنها زبان در میان مقامات سیاسی و نظامی و مردم آن منطقه‌ و آن دوره ‌را ثبت کرده‌ است. از قرائت روزنامه‌ها و کتب تورکی توسط او و خواندن آوازها و تصنیف‌ها و مارش‌های تورکی توسط شخصیت‌ها و مردم گرفته ‌تا انجام تمام محاورات و ارتباطات بین افراد و مقامات حتی با اسرای روسی به‌ زبان تورکی و محاکمه‌ی نظامی عناصر پان‌ایرانیست اغلب تبریزی (دموکرات‌ها) توسط او و همکارانش که‌ به ‌زبان تورکی برگزار شد.

٥-امیر حسین خان سردار شجاع در روزانه‌های خود، به‌ مارش‌های نظامی تورکی متعددی اشاره‌ کرده‌ که ‌قوای متحده‌ی تورک ‌به‌ منظور بزرگ‌داشت پیروزی‌های خود و تقویت روحیه‌ی جنگنده‌گان به ‌طور مرتب و اغلب توسط گروه ‌موزیک عوثمان‌لی می‌نواختند و می‌خواندند. یکی از این مارش‌ها، مارش تورکی فتح همدان است  که‌ به‌ مناسبت آزادسازی همدان توسط قوای متحده‌ی تورک (عوثمان‌لی و تورک‌ایلی) سروده‌ و نواخته ‌می‌شد. (ژنرال تورک، علی احسان پاشا در کتاب خاطراتش از جنگ جهانی اول متن کامل دو مارش نظامی تورکی به ‌مناسبت فتح همدان را که امیر حسین خان ذکر کرده اما متن شان را نه‌داده، نقل کرده ‌است[4]). امیر حسین خان مارش نظامی تورکی آزادسازی همدان توسط قوای تورک را با کلمات «خیلی خیلی خوب» توصیف می‌کند:

مارش‌های تورکی به‌ مناسبت فتح همدان:

«علی احسان بیک حقیقتاً معنی صاحب‌منصب ... است. نظراً ما بین سی و پنج تا چهل ساله، میانه‌قد، موهای سیاه‌ و سفید، کمی ریش ...ها را می‌زند. سبزه‌چهره، خیلی کم می‌خندد. اگر هم به‌کند، به ‌تبسمی است. خیلی صاحب‌منصب جدی است. روی میزش پر است از نقشه. همه‌ وقت مشغول کار است. باری، پس از صرف سیگار و قهوه، موزیک نظامی را محض احترام ما خواست آمدند، قدری موزیک زدند. سرودی برای فتح همدان ساخته‌ بودند که‌ می زدند و به‌ تورکی می‌خواندند. خیلی خیلی خوب بود. تقریباً یک ساعت نزد علی احسان بیک بودم.» (ص ٥٨).

٦- امیر حسین سردار شجاع در یادداشت‌های روزانه‌اش دو بیت از یک مارش نظامی تورکی دیگر را هم آورده ‌است. اما ناشر فارسی (محسن رضائی) این دو بیت را به‌ صورت کاملاً مغلوط و مخدوش، آن هم با انتقال از متن اصلی کتاب به ‌زیرنویس چاپ کرده ‌است[5]. در حالی که این ابیات تورکی از مهم‌ترین مطالب این یادداشت‌ها و دارای اهمیتی تاریخ هستند. ناشر ایرانی هم‌چنین ‌هیچ‌گونه تلاشی برای تصحیح این ابیات تورکی و یا کومک گرفتن از متخصصین امر و تورکی‌دانان برای تصحیح آن‌ها نه‌نموده است. رفتارهایی که‌ نشان از بی دقتی و بی ارزش شمردن متون و اسناد تورکی از طرف مولفین و ناشرین فارس با تمایلات ناسیونالیستی افراطی فارسی در ایران دارد.

٧-در زیر متن کامل مارش نظامی تورکی به ‌نام «انتباه ‌(اویانیش) مارشی» که‌ امیر حسین خان سردار شجاع تنها دو بیت آن را در یادداشت‌های روزانه‌اش آورده ‌می‌دهم. این مارش به ‌مناسبت فجایع و کشتارهایی که ‌بولغارها بر علیه‌ تورک‌ها در روم‌ایلی - شبه‌جزیره‌ی بالکان انجام می‌دادند سروده ‌شده ‌است.  

«انتباه ‌[اویانیش] مارشی»

یورویه‌لیم ایله‌ری‌یه، آتلایالیم داغ ته‌په‌!

پاتلاتالیم بومبالاری، شان‌لار ساچسین هر یئره‌!

هه‌پ وئره‌لیم اه‌ل اه‌له، گئچه‌لیم روم‌ایلی‌یه!

سوسدورالیم بایقوش‌لاری، یئتیشیر بو ولوله!

اذان سه‌سی دویولمویور، خاچ دیکیلمیش مینبره

قاتل دوشمان بایراق آسمیش، جامع‌له‌ره‌‌ هر یئره

کوچوک عسکر نه‌ره‌یه؟ سورما بانا نه‌ره‌یه!

گیدییوروم یئریمه، دورور مویوم به‌ن بؤیله؟

اؤکسوز اووا محشر یئری، قان‌لار دولموش ده‌ره‌یه

توپ‌لار دورموش سه‌س که‌سیلمیش، آنا اولاد هه‌پ که‌سیلمیش

ایشیتدین می دون خوجایی، نه‌‌ سؤیله‌دی حؤکمونده؟

دین قالمامیش ناموس بیتمیش، بیز گئچه‌لیم یئرله‌ره!

انتقامی آلامازساق، تورک‌لوک بیزه ‌نافیله

اؤیله ‌‌ایسه‌‌ گه‌ل قارداشیم، هه‌پ وئره‌لیم اه‌ل اه‌له!

İNTİBAH [UYANIŞ] MARŞI

Yürüyelim ileriye, atlayalım dağ tepe

Patlatalım bombaları, şanlar saçsın her yere

Hep verelim el ele, geçelim Rumili’ye

Susturalım baykuşları, yetişir bu velvele

Ezan sesi duyulmuyor, haç dikilmiş minbere

Kâtil düşman bayrak asmış, câmilere, her yere

Küçük asker nereye? sorma bana nereye

Gidiyorum yerime, durur muyum ben böyle?

Öksüz ova mahşer yeri, kanlar dolmuş dereye

Toplar durmuş, ses kesilmiş, Ana evlad hep kesilmiş

İşittin mi dün hocayı, ne söyledi hükmünde

Din kalmamış, namus bitmiş, biz geçelim yerlere

İntikamı alamazsak, Türklük bize nafile

Öyle ise gel kardaşım, hep verelim el ele

---

[1] برای مطالعه‌ی بیش‌تر (قاجار تورک اوجاغی):

تاسیس و اهداف تشکیلات «تورک اوجاغی قاجار» به ‌روایت علی‌محمد دولت‌آبادی

https://sozumuz1.blogspot.com/2024/09/blog-post_22.html

شعبه‌ی ایرانی کومیته‌ی تورک اوجاغی عوثمان‌لی به ‌‌روایت عمارلو

https://sozumuz1.blogspot.com/2024/09/blog-post_14.html

تروئیکای مدافع استقلال آزربایجان ایران، اتّحاد با قفقاز و ایجاد دولتی تورک تحت‌الحمایه‌ی عوثمان‌لی در سال ۱۹۱۸ ویا «قاجار تورک اوجاغی» به‌ روایت ملک‌زاده‌ی تبریزی

https://sozumuz1.blogspot.com/2017/02/blog-post_27.html

جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی و دخترانش در تورک اوجاغی استانبول به‌ روایت عارف قزوینی

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/01/blog-post_17.html

امیر ناصر خلج در تورک اوجاغی استانبول: من تورکم. سرهنگ باقرخان خلج: من خلج و پدر بر پدر تورکم، ایرانی وجود نه‌دارد

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/01/blog-post_11.html

[2] خاطرات عارف قزوینی به ‌همراه‌ اشعار چاپ نشده‌- با مقدمه‌ی ‌ایرج افشار

[3] همدردان ناهمگون؛ یادداشتهای روزانه‌ی امیر حسین خان سردار شجاع از سفر مهاجرت محرم ١٣٣٥ ه.ق. – ربیع الاول ١٣٣٦ ه.ق. به ‌کوشش محسن میرزایی

[4] مارش‌های نظامی تورکی به ‌مناسبت فتح همدان توسط قوای متحده‌ی تورک: همدان‌دا آل بایراق‌لی اوتاغی قوران؛ ییلماز اوردونلا یاشا، ائی بویوک علی احسان!

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/04/blog-post.html

[5] در پاورقی ص ١١٢: ١-چهار صفحه ‌و اندی نانوشته ‌باقی مانده‌ است به‌ استثنای اشعار فارسی و تورکی ذیل در صفحات سوم و چهارم:

.....

یوری یلم امیرالی یه‌ آتلایالیم داغ تیه

یالا والیم بوسید لایری شانلاری چن هریره

اکه‌سز آوه‌محشریری قانلارود لمش دریه

قاتل دشمن بایراق آشی جامع لا را هریره