نوشته‌ای تورکی از رضازاده شفق تبریزی: فیکرت‌ین
سؤزله‌ری
مئهران باهارلی
«میرزه حاجی آقا صادق خان رضازاده شفق تبریزی» (به اختصار «صادق رضازاده شفق») محصّل روبرت کولژ در استانبول در پایتخت امپراتوری عوثمان‌لی بود. وی در این سال‌ها مقالاتی به زبان تورکی به مناسبت‌های گوناگون نوشته است. یکی از این مقالات تورکی، «فارسی ادبیاتی‌ندا گؤنول» منتشر شده در نشریه‌ی «بویوک مجموعه» استانبول، شماره‌ی ١٤، صفحه‌ی ٢٠٥ به تاریخ ٢٢ تشرین اول، ١٩١٩ است. این مقاله برای نخستین بار در سؤزوموز بازنشر شد[1].
رضازاده شفق بر خلاف غنی‌زاده سلماسی که در آغاز در اورمو تورک‌گرا بود و بعد از رفتن به تبریز و سپس به برلین به جرگه‌ی پان‌ایرانیست‌های تبریزی در برلین (تقی‌زاده، ایرانشهر، ارانی، ...) پیوست، از همان اول یک پان‌ایرانیست ضد تورک بود. چنان‌چه او بخش عمده‌ی مقاله‌ی «فارسی ادبیاتی‌ندا گؤنول» را، که مفهوم «گؤنول» و یا دل در شعر فارسی را بررسی می‌کند، به بزرگ‌داشت عارف قزوینی، شاعر پان‌ایرانیست متنفر از تورک و رهبر معنوی فرقه‌ی پان‌ایرانیستی دموکرات آزربایجان – تبریز اختصاص داده است.
از رضازاده شفق که در سال‌های تحصیل در روبرت کولژ استانبول با توفیق فیکرت شاعر مشهور عوثمان‌لی اشنا شده بود، یک نوشته‌ی کوتاه با نام «فیکرت‌ین سؤزله‌ری» در ویژه‌نامه‌ی نشریه‌ی ادبی - فلسفی «دوشونجه» که اسماعیل حکمت ارتایلان از شاگران توفیق فیکرت به مناسبت سومین سال‌گرد فوت وی در ٤ ائیلول سال ١٩١٨ منتشر کرد[2]، درج شده است. (در این ویژه‌نامه مقالهای تورکی از حسین دانش نیز درج شده است).
١-رضازاده شفق در نوشته‌ی خود می‌گوید در کودکی در تبریز با نام نامیق کمال شاعر عوثمان‌لی آشنا شده بود. این وضعیت ناشی از آن بود که در قرن نوزده به خصوص دهه‌های آخر آن و دو دهه‌ی اول قرن بیستم، آزربایجان و تورک‌ایلی به لحاظ فرهنگی و ادبی با آناتولی و قفقاز یک واحد زبانی – ادبی تورکی را تشکیل می‌دادند و مردم تورک هم شعرای وقت عوثمان‌لی را شعرای زبان خود می‌دانستند (البته فارس‌گرایان تبریز مانند همیشه در ارتباط با فارسستان بودند). در حدی که رضازاده شفق کودک هم نام نامق کمال را شنیده بود. و مهم‌تر از آن یک دوست وی در تبریز، منظومه‌ی تورکی «سیس» اثر توفیق فیکرت را ازبر برای او خوانده بود.
٢-رضازاده‌ی شفق این نوشته‌ی خود را با اسم «ایران‌لی رضازاده شفق» امضا کرده که نشان‌گر تمایلات ایران‌گرایانه‌ی قوی او حتی در آن سال‌ها است. تاکید بر «ایران‌لی» بودن در آن دوره از طرف امثال رضازاده شفق، به معنی اعلام تورک نه‌بودن او است. ذاتاً در نوشته هم رضازاده شفق می‌گوید که او در روبرت کولژ خود را به عنوان یک ایرانی و نه مثلاً یک تورک از ایران معرفی کرده بود و توفیق فیکرت هم او را با این هویت ملی می‌شناخت و به صورت یک ایرانی و نه تورک مخاطب قرار می‌داد.
٣- رضازاده شفق» منسوب به پدیده‌ی مانقورتیسم تبریزی – مانقورتیسم آزربایجانی (ایران‌گرا، پان‌ایرانیست) قرن نوزده و نیمه‌ی اول قرن بیستم است. او و همگنانش حسن تقی‌زاده و کاظم‌زاده ایرانشهر و محمود غنی‌زاده و تقی ارانی و محمدعلی تربیت ... افرادی ناآگاه و فریفته شده توسط ایدئولوژی‌های ضد تورک نه بودند. بلکه اشخاصی بودند که کاملاً آگاهانه دشمنی با فرهنگ و ملت تورک را انتخاب کرده بودند. آن‌ها بر زبان و ادبیات تورکی هم مسلط بودند و حتی بسیاری از ایشان مانند رضازاده شفق و حسن تقی‌زاده[3] و محمود غنی‌زاده و ... دارای نوشته‌جات و مقالاتی به زبان تورکی هستند. اما آن‌ها این تورکی‌دانی خود را نه در راه اعتلای فرهنگ و زبان و ادبیات تورک ملت خود، بلکه ابزاری برای از یک طرف وبرای اخذ و وارد کردن مظاهر تمدنی و مودرن تورکی به ایران و سرقت و مصادره‌ی آن (مانند مشروطیت)، و از طرف دیگر برای کوبیدن ملت و فرهنگ تورک – مخصوصاً در مواجهه با نخبه‌گان و جامعه‌ی فرهنگی و سیاسی عوثمان‌لی و تورکیه و یا فریفتن آن‌ها به‌کار می‌بردند.
٣-رضازاده شفق، حسن تقی‌زاده و امثالهم، هرگز نوشته‌ها و مقالات تورکی خود را در ایران منتشر نه‌کردند. زیرا نه‌می‌خواستند مردم و به خصوص نسل‌های جوان تورک از وجود پدیده‌ی تورکی‌نویسی در میان تورک‌های ساکن در ایران در گذشته خبردار شوند. ثانیا آن‌ها خواستار وحدت لسانی و یا فارس‌سازی ملت تورک بودند و به همین دلیل شدیدا مخالف تورک‌نویسی و تبدیل تورکی به یک زبان مکتوب در ایران، و یا تبدیل خودشان به عنوان مودلی برای تورکی‌نویسی بودند. به همین سبب نوشته‌های تورکی دوران جوانی خود را هم مخفی و سانسور می‌کردند.
پایان نوت مئهران باهارلی
فیکرت‌ین سؤزله‌ری
صادق رضازاده شفق تبریزی- ٤ ائیلول ١٩١٨
فیکرتِ مرحومون دورِ ثنوی‌یِ ارتحالی مناسبتی‌یله اون دوقوز آغوستوس تاریخی‌نده آشیان‌ا توپلانان ذوات میانی‌ندا بولونماق‌لا مشرّف ایدیم. محترم دوکتور ریضا و معارف ناظر محترمی‌نی تمثیلاً عادل به‌ی‌له‌ر طرفی‌نده‌ن ایراد ائدیله‌ن نطق‌لار سیراسی‌ندا اه‌ن زیاده نظرِ دقّتیمی جلب ائده‌ن ملاحظات، فیکرت به‌یین علویّتِ اخلاقیّه‌سی‌نه عاید اولان‌لار ایدی.
فیکرت‌ده حقیقتاً زمانی‌نا و محیطی‌نه اویمایان بیر یوکسه‌ک‌لیک واردی. «حیاتی به‌ن‌جه تاثّردور ائیله‌یه‌ن اثبات» دییه‌ن بو شاعیرده رقّت و نزاکتِ اخلاقیّه تجسّم ائتمیش ایدی. بونو، بو حقیقتی آثاری‌ندان قسماً دویموش و اونون نه قه‌ده‌ر حسّاس بیر شخصّیت اولدوغونو تقدیر ائده‌بیلمیش ایدیم. فقط فیکرت‌ی گؤردویوم زمان که‌ندی‌سی‌نی تصوّرومون فوقوندا بولدوم.
داها ایران‌دا بیر چوجوق ایدیم، حتتا تورک شعراسی نامی‌نا نامیق کمال‌دان باشقاسی‌نین ایسمی‌نی بیله ایشیتمه‌میشدیم. فقط گونون بیری‌نده آرخاداش‌لاریم‌دان بیری روح‌افزا چیچه‌ک‌له‌رله تزئین ائدیلمیش باخچامیزین سینه‌یِ صفاسی اوزه‌ری‌نده، بانا «سیس» منظومه‌سی‌نی اه‌زبه‌رده‌ن سؤیله‌میشدی. تا عنفوانِ شبابیم‌دا وطنیم‌ده ایکه‌ن دینله‌ییپ و «ائی صوتِ کِلاب، ائی شرفِ نطق ایله ممتاز اینسان‌داکی نان‌کؤرلویو تلعین ائده‌ن آواز!» شاعیری‌نین صداقت و معالی‌یه[4] طینتاً نه درجه‌ده مائل اولدوغونو حسّ ائتمیشدیم.
١٩١٤ تاریخی‌نده طلبه صفتی‌یله روبئرت کولئژه قبول اولوندوغوم زمان آرتیق فیکرت‌ه یاخلاشمیش و اسیرِ فراش اولان بو بویوک شاعیرین آشیان‌ی ایله بیر الفتِ صموتا گیرمیشدیم. نهایت فیکرت‌ی زیارته نائل اولدوم. آه او «ابدی ثانیه»له‌ری هیچ اونوتمام. قارشیم‌دا تام بیر اینسان، خیر، بیر مَلَک بولونویوردو. مدید بیر خسته‌لیک نتیجه‌سی‌نده‌ن داها زیاده رقّته و لطافته اوغرامیش اولان بویوک فیکرت‌ین مواجهه‌سی‌نده بولوندوغوما بیر تورلو اینانامییوردوم. فیکرت یارالی بیر آرسلان گیبی (فیرایه‌گاهینا؟) انکار ائده‌ره‌ک ساکن فقط غایت مأنوس بیر چهره ایله به‌نی قبول ائتدییی آن که‌ندیمی عالم‌ده اه‌ن بختیار آدام‌لاردان ظنّ ائتدیم.
بیر بالیق‌چی، بیر دیله‌نجی بیر خسته حتتا بیر فاحیشه گیبی حیاتین ذلّت و کدرله‌ری‌یله اه‌زیله‌ن بدبخت آدام‌لارین حالی‌نا ده‌رین ده‌رین شکایت‌له‌ری‌یله آجیییپ آغلایان فیکرت‌ده، عالم‌ده هه‌پ دوغرولوق، هه‌پ یوکسه‌ک‌لیک، هه‌پ سعادت بولماق ایچین داش‌لارا قه‌ده‌ر قوشوپ استمداد ائده‌ن فیکرت‌ده حیاتی‌نا مماثل بیر چهره، ایکی نافذ و شفقت‌لی گؤزله‌رله جان‌لانمیش بیر چهره بولدوم. محترم رضا به‌ی اه‌فه‌ندی‌نین دئدیک‌له‌ری گیبی بوتون عالمی قوجاق‌لایاجاق درجه‌ده بیر محبّت و نزاکتین کیمه عاید اولدوغونو ایلک نظرده آنلادیم. فیکرت جاذبه‌یِ شعره محبّتی ایله بانا بیر تورک شاعیری‌نین قارشی‌سی‌ندا بولدوندوغومو درحال اونوتدوردو. که‌ندیمی اه‌ن صمیمی حتتا وطن‌داش‌لاریم‌دان داها مأنوس بیر اینسانین مصاحبه‌سی‌نده بولدوم.
مردم‌گریزلیک‌له اتّهام ائدیله‌ن فیکرت‌ین بیر گه‌نج ایران‌لی‌یی فیکرت‌ین خالوق‌و گیبی (یومیه‌مه؟) فقط بیر پدر اوغلونو قبول ائده‌ر گیبی استقبال ائتمه‌سی اونوتاجاغیم شئی‌له‌رده‌ن دئییل‌له‌ردیر. فیکرت‌ین ایلک کلیمه‌له‌ری که‌ندی‌نه گؤنده‌رمیش اولدوغوم بیر قاچ فارسی شعریمی تقدیرده‌ن عبارت ایدی. سونرا دادلی و معنادار حتتا حرفیاً لوحِ ضمیریم‌ده حکّ ائده‌بیلمیش بیر چوخ افادات‌دان سونرا بو داهی‌یِ شعر و اخلاق‌دان سون دفعه اولاراق ائشیتدیییم شو سؤزله‌ری، خصوصی بیر طرزِ ادا و تاثّرله علاوه ائتمیشدی: «اوغلوم، اومیدیمیز سیزده گه‌نج‌له‌رده‌دیر. وطن سیزینله یاشایاجاق‌دیر. ایران او سرزمینِ حکمت، سیزده‌ن خدمت به‌کله‌ر، بیزله‌ر اؤله‌جه‌ییز. فقط سیزله‌رده یاشایاجاغیز. چالیشمالیسینیز ... مکتب‌ده‌ن استفاده ائدینیز. بو قوجا کتب‌خانه‌ده‌ن استفاده‌لی کیتاب‌لار آلیپ اوخومایی اونوتمایینیز... آرتیق سیزینله آرخاداش اولدوق، دفعات‌لا گه‌لینیز گؤروشه‌لیم». فیکرت‌ین غایت خوش‌آینده و تیتره‌ک سه‌سی‌یله سؤیله‌دییی بو سؤزله‌ر قلبیمین اعماقی‌نا قه‌ده‌ر نفوذ ائده‌ره‌ک به‌نی او فسون‌کار چهره‌نین قارشی‌سی‌ندا مغناطیسه معروض بیر فیلیز گیبی حیرت‌زده‌یِ کمال ائتمیشدی.
او سیرادا آلمانیایا گئتدیم. آرتیق حرکتیم اثناسی‌ندا دوره‌یِ نقاهته گیریپ شعری قه‌ده‌ر گوزه‌ل و موزون باخچاسی‌ندا گه‌زه‌ن فیکرت‌ی گؤروپ و ظالم خسته‌لیک‌ده‌ن رهایاب اولاجاغی اومیدی‌نی داشیماق‌دایدیم. فقط بوتون داهی‌له‌ری امحاء ائده‌ن اجل فیکرت‌ی ده آلدی. فیکرت، او لایموت فیکرت اؤلموشدو. فقط امینیم عالم‌ده شعر و عشق دوام ائتدیک‌جه فیکرت ده دئدییی گیبی یاشایاجاق‌دیر.
آشیان اجتماعی‌ندا ریضا به‌یین مرحومون حیاتِ ابدی‌سی‌نی گؤسته‌ره‌ن سماوی بیاناتی ماتم‌زده یوره‌ک‌له‌ره ضیاء‌بخشِ تسلیت اولویوردو. به‌ن ده بو مشهور شعری فیکرت‌ین او یوکسه‌ک و معنوی جبهه‌یِ ذکاسی‌نا حکّ و اتحاف ائیله‌ریم:
صبرِ بسیار به‌باید پدرِ پیرِ فلک را
تا دگر مادرِ گیتی چو تو فرزند به‌زاید
روبئرت کولئژ، ٤ ائیلول ١٩١٨
ایران‌لی ریضازاده شفق
FİKRET’İN SÖZLERİ
Rızazâde Şafak, 4 eylül 1918
Fikret-i merhûmun devr-i senevi-i irtihâli münasebetiyle on dokuz ağustos târihinde Aşiyân'a toplanan zevat miyânında bulunmakla müşerref idim. Muhterem Doktor Rıza ve Maarif Nâzır-ı muhteremini temsîlen Âdil Beyler tarafından îrâd edilen nutuklar sırasında en ziyâde nazar-ı dikkatimi celbeden mülâhazât Fikret Bey’in ulviyet-i ahlâkiyesince âit olanlar idi.
Fikret’te hakikaten zamanına ve muhîtine uymayan bir yükseklik vardı.. “Hayatı bence teessürdür eyleyen ispat” diyen bu şâirde rikkat ve nezâket-i ahlâkiye tecessüm etmiş idi. Bunu, bu hakikatı âsârından kısmen duymuş ve onun ne kadar hassas bir şahsiyet olduğunu takdir edebilmiş idim. Fakat Fikret’i gördüğüm zaman kendisini tasavvurumun fevkinde buldum.
Daha İran’da bir çocuk idim hattâ Türk şuarâsı nâmına Nâmık Kemal’den başkasının ismini bile işitmemiştim. Fakat günün birinde arkadaşlarımdan biri, rûhefzâ çiçeklerle tezyin edilmiş bahçemizin sîne-i safâsı üzerinde, bana “Sis” manzumesini ezberden söylemişti. Bunu ta unfüvân-ı şebâbımda vatanımda iken dinleyip ve “Ey savt-ı kilâb[5], ey şeref-i nutk ile mümtaz insandaki nankörlüğü tel’în eden avaz!” şâirinin sadâkat ve maâlîye tıyneten ne derecede mâil olduğunu hissetmiştim.
1914 târihinde talebe sıfatıyla Robert Kolej'e kabul olunduğum zaman artık Fikret'e yaklaşmış ve esîr-i firâş olan bu büyük şâirin Âşiyân'ı ile bir ülfet-i samûta[6] girişmiştim. Nihayet Fikret'i ziyarete nâil oldum. Âh o "ebedî sâniye"leri hiç unutmam, karşımda tam bir insan, hayır bir melek bulunuyordu. Medîd bir hastalık neticesinden daha ziyâde rikkate ve letâfete uğramış olan büyük Fikret'in müvâcehesinde bulunduğuma bir türlü inanamıyordum. Fikret yaralı bir arslan gibi (firâyegâhına?) inkâr ederek sâkin fakat gâyet me'nûs bir çehre ile beni kabul ettiği an kendimi âlemde en bahtiyar adamlardan zannettim.
Bir balıkçı, bir dilenci bir hasta hattâ bir fâhişe gibi hayatın zillet ve kederleriyle ezilen bedbaht adamların hâline derin derin şikâyetleriyle acıyıp ağlayan Fikret’te âlemde hep doğruluk hep yükseklik, hep saadet bulmak için taşlara kadar koşup istimdâd eden Fikret'te, hayatına mümâsil bir çehre, iki nâfiz ve şefkatli gözlerle canlanmış bir çehre buldum. Muhterem Rıza Beyefendi'nin dedikleri gibi bütün âlemi kucaklayacak derecede bir muhabbet ve nezâketin kime âit olduğunu ilk nazarda anladım. Fikret câzibe-i şi're muhabbeti ile bana bir Türk şâirinin karşısında bulunduğumu derhal unutturdu. Kendimi en samîmi hattâ vatandaşlarımdan daha me'nûs bir insanın musâhabesinde buldum.
Merdüm-girîzlikle itham edilen Fikret'in bir genç İranlı'yı Fikret'in Halûk'u gibi (yevmiyeme?) fakat bir peder oğlunu kabul eder gibi istikbâl etmesini unutacağım şeylerden değildir. Fikret’in ilk kelimeleri kendine göndermiş olduğum birkaç Farisî şiirimi takdirden ibaret idi, sonra, tatlı ve ma’nâdâr hatta harfiyen levh-i zamîrimde hakkedebilmiş birçok ifâdâttan sonra, bu dâhi şiir ve ahlâktan son defa olarak işittiğim şu sözleri hususi bir tarz-ı edâ ve teessürle ilave etmişti: “Oğlum ümidimiz sizde, gençlerdedir. Vatan sizinle yaşayacaktır. İran, o serzemîn-i hikmet, sizden hizmet bekler, bizler öleceğiz, fakat sizlerde yaşayacağız. Çalışmalısınız.... Mektepten istifâde ediniz bu koca kütüphâneden istifâdeli kitaplar alıp okumayı unutmayınız... Artık sizinle arkadaş olduk defaatla geliniz görüşelim. Fikret'in, gayet hoş-âyende ve titrek sesiyle söylediği bu sözler kalbimin a'mâkına kadar nüfuz ederek beni o füsünkâr çehrenin karşısında mıknatısa mâruz bir filiz gibi hayretzede-i kemâl etmişti.
O sırada Almanya'ya gittim. Artık hareketim esnâsında devre-i nekâhete girip şiiri kadar güzel ve mevzûn bahçesinde gezen Fikret'i görüp ve zâlim hastalıktan rehâyâb olacağı ümidini taşımaktaydım. Fakat bütün dâhileri imha eden ecel Fikret'i de aldı. Fikret, o lâyemût Fikret ölmüştü. Fakat eminim âlemde şiir ve aşk devam ettikçe Fikret de dediği gibi yaşayacaktır.
Aşiyân ictimâında Rıza Bey'in merhûmun hayât-ı ebedîsini gösteren semâvî beyânâtı mâtemzede yüreklere ziyâbahş-ı tesliyet oluyordu. Ben de bu meşhûr şiiri Fikret'in o yüksek ve manevî cebhe-i zekâsına hakk ve ithaf eylerim:
"Sebr-é bésyâr bé-bâyed péder-é
pîr-é felek-râ
tâ déger mâder-é gîtî ço to ferzend bé-zâyed
[evren annesinin bir daha senin gibi bir evlat doğurması için, Feleyin yaşlı babasının çok daha sabretmesi gerekiyor].
İranlı Rızazâde Şafak
[1] مقالهای ادبی به زبان تورکی از رضازاده شفق
[2] DÜŞÜNCE (Tevfik Fikret İçin Nüsha-i Mahsusa), 1334,
Evkaf Matbaası, İstanbul, 224 sayfa, 13x22 cm...
[3] مقالهای تورکی از سید
حسن تقی‌زاده: شرقه خطاب
[4] معالی: ج ِ مَعلاة. بلندیها.
مقامات بلند. بزرگواریها. شرفها. منزلتهای عالی
[5] Kilab: (Kelb. C.) Köpekler.
[6] Samût: sürekli
susan ya da çok az konuşan, suskun (kimse)
.jpg)
