سکّه‌ی تورکی‌ی نادر شاه افشار: ده‌ییرمه گؤتورو
مئهران
باهارلی
Nadir
Şah Afşar’ın Kafkaysada bastırdığı Türkçe yazılı “Deyirme Götürü” [Toptan Ödeme
için Yuvarlak Para] gön yarmağı
“Deyirme
Götürü” [Round Money, Wholesale Payment] coin with Turkish inscription minted
by Nadir Shah Afshar in Caucasia
نادیر شاه آوشارین قافقاسیادا باسدیردیغی
تورکجه یازی‌لی «ده‌ییرمه گؤتورو» [توپ‌دان اؤده‌مه اوچون یووارلاق] گؤن یارماغی
«سؤزوموز، مئهران باهارلی‌نین
یازقالاری توپلوسو» پیتییی، بیرینجی جیلدده‌ن
“Sözümüz, Méhran Baharlının yazqalar toplusu” pitiyinden,
cild I
از کتاب « سؤزوموز، مجموعه مقالات مئهران
باهارلی» - جلد اول
MÉHRAN BAHARLI
https://independent.academia.edu/MBaharli
https://sozumuz1.blogspot.com/
https://www.facebook.com/profile.php?id=61579230999069
Özet
Nâdir Şah Afşar'ın Kuzey Kafkasya'daki Dağıstan'a yaptığı seferberlik sırasında, onun buyruğuyla (emriyle) üzerinde Türkçe “Deyirme Götürü” yazılan deri bir yarmak (sikke) basıtırıldı. Akçalarda (paralarda) Türkçe (kelime) ve ifadelerin kullanılması İran öteyinde (târihinde) eski bir erklet (devlet) geleneyi olup, Fars dilinin akçalarda (paralarda) kullanılmasından en az 5 yüzyıl önce ortaya çıkmıştır. Nâdir Şah Afşar'ın Türkçe yazılı yarmak bastırması, kendisinde Türk ulus (milli) bilincinin varlığını, yazılı Türkçeyi kullanma alanını genişletme çabasını, ve Türk Afşar erkleti döneminde Türk dilinin tuğralı konuma (resmi statüse) yiye olduğunu göstermektedir.
Abstract
During Nadir Shah Afshar's campaign to Dagestan in the Northern Caucasus, a leather coin with the Turkish inscription "Deyirme Götürü" was printed on his order. The use of Turkish words and expressions on coins and banknotes is an old state tradition in Iranian history, predating use of the Persian language on them by at least five centuries. Nadir Shah Afshar's printing of coins written in Turkish demonstrates his Turkish national consciousness, his endeavor to broaden the usage of written Turkish, and official status of the Turkish language during the Turkish Afshar rule.
اؤزه‌ت:
نادیر شاه آفشارین قوزئی قافقاسیاداکی داغیستان‌ا یاپدیغی ساواش سیراسی‌ندا، اونون بویروغویلا اوزه‌ری‌نده «ده‌ییرمه گؤتورو» یازیلان گؤن بیر یارماق باسدیریلدی. آقچالاردا (پول‌لاردا) تورکجه دئگی (کلیمه) و جومله‌له‌رین ایش‌له‌دیلمه‌سی، ایران اؤته‌یی‌نده (تاریخی‌نده) اه‌سکی بیر اه‌رکله‌ت (دولت) گه‌له‌نه‌یی اولوپ، فارس‌جا دیلی‌نین اون‌لاردا قول‌لانیلماسی‌ندان اه‌ن آز ٥ یوزایل اؤنجه اورتایا چیخمیش‌دیر. نادیر شاه آفشارین تورکجه یازی‌لی یارماق باسدیرماسی، بیله‌سی‌نده تورک اولوس (میللی) بیلینجی‌نین (شعورونون) وارلیغی‌نی، یازی‌لی تورک‌جه‌نی ایش‌له‌تمه آلانی‌نی گئنیش‌له‌تمه چاباسی‌نی، و تورک آفشار اه‌‌رکله‌تی دؤنه‌می‌نده تورک دیلی‌نین توغرالی (رسمی) قونوما یییه اولدوغونو گؤسته‌رمه‌ک‌ده‌دیر.
خلاصه:
در حین سفر جنگی‌ی نادر شاه افشار به داغستان در قفقاز شمالی، به دستور او یک سکّه‌ی چرمی با متن تورکی‌ی «ده‌ییرمه گؤتورو» ضرب شد. استفاده از کلمات و عبارات تورکی بر پول‌ها سنّتی قدیمی در تاریخ دولت‌های تورک و موغول حاکم بر ایران است و اقلاً ٥ قرن پیش‌تر از استفاده از زبان فارسی بر پول‌ها ظاهر شده است. پول تورکی‌ی نادر شاه افشار، نشان‌گر وجود شعور ملّی‌ی تورک در نادر شاه، تلاش او برای گسترش عرصه‌ی تورکی‌ی مکتوب، و موقعیّت رسمیّت زبان تورکی در دوره‌ی دولت تورک افشاری است.
مقدّمه
بنا به منابع تاریخی نادر شاه افشار امر به ضرب پول چرمی با متن اعتباری به دو زبان تورکی و فارسی به نام «ده‌ییرمه گؤتوروDeyirme götürü » در قفقاز کرده است. در این نوشته برای اولین بار نشان می‌دهم که این عبارت تورکی و اصطلاحی مالی به معنی‌ی «پول پرداخت‌های کلّی و عمده» است.
۱-در منابع فارسی این اصطلاح مالی تورکی به صورت اشتباه «دیمه گتور» (دئمه – ده‌یمه، گؤتور) ثبت و به صورت عامیانه‌ی «حرف نه‌زن و قبول کن» ترجمه شده است. به عنوان نمونه در کتاب نادرنامه[1] گفته می‌شود: «در جنگ‌های نادر در داغستان، مدّتی افراد اوردو دوچار بی‌پولی شدند. [از آن جائی که ضرّاب‌خانه‌ای در دست‌رس نه‌بود]، بالاخره نادر اجباراً دستور داد در روی پوست شتر سکّه به‌زنند و [آن را] به جای مسکوک نقره صرف و خرج نمایند. روی سکّه‌های چرمی [مذکور] این عبارت را نقش کردند: «پوست شتر، حکم نادر، دیمه گتور»، یعنی حرف نه‌زن و قبول کن! و مدّتی این سکّه رایج بود».
یکی از اهداف تغییر فورم و معنی واقعی اصطلاحات دیوانی و عموما اسامی و کلمات تورکی و موغولی و بار کردن معانی‌ای غیر جدی و عامیانه، و بعضا لومپنانه و مستهجن و مسخره به آن‌ها، تخریب وجهه و پرستیژ زبان تورکی، ترسیم چهره‌ای غیر مدنی و نامتمدن و وحشی از ملت تورک ساکن در ایران و تحقیر و استخفاف و اهانت به او است. مانند تغییر اصطلاح مالی «ده‌ییرمه گؤتورو» به ده‌یمه گؤتور، «ائله ائده‌ره‌م – بئله ائده‌ره‌م» به اؤلدورره‌م بؤلدورره‌م[2]، نام ایل «بوجاق‌چی» به پیچاق‌چی[3]، ....
۲- پول تورکی‌ی افشاری به لحاظ تاریخ پولی‌ی تورک، چاپ آن در آزربایجان - قفقاز، چرمی بودن آن، واحد آن «ده‌ییرمه»، قرن چاپ (نیمه‌ی اوّل قرن هیجده) و مخصوصاً عبارت تورکی‌ی منقوش بر آن قابل توجّه است:
الف-تورک‌گرائی نادر شاه. چاپ پول با متن تورکی نشان‌گر علاقه‌ی نادر شاه افشار به زبان تورکی و ناشی از شعور ملّی‌ی تورک او بود. او از این جنبه در جرگه‌ی حکم‌رانان تورک تاریخ چون خاقان‌های ایلخان‌لی و جالاییرلی، امیر تیمور کوره‌که‌ن، جهان‌شاه قاراقویون‌لو و ... قرار دارد.
ب-تاریخ پول تورک و اقتصاد تورک: پول «ده‌ییرمه گؤتورو»ی نادر شاه، یک پول «گؤن» (نگاه کنید به ادامه‌ی این نوشته) از پوست شتر، و یکی از آخرین نمونه‌های پول چرمی‌ی در تاریخ تورک است.
ج- تاریخ رسمیت زبان تورکی در دولت افشاری: کاربرد زبان تورکی در متن اعتباری‌ی این پول، نشان‌گر آن است که زبان تورکی یکی از زبان‌های رسمی‌ی مکتوب دولت افشاری بود. تورکی، زبان کاری‌ی نادر شاه بود و وی در هر مناسبتی آن را مصرّانه به کار می‌برد. علاوه بر آن، نادر شاه اهتمام خاصّی در ارتقای موقعیت زبان تورکی در قلم‌روی دولت خویش، از جمله از طریق کاربرد مکتوب تورکی در کتیبه‌های یادبودها و بناهای تاریخی و ماده‌های تاریخ تورکی، و همان گونه که در مورد ده‌ییرمه گؤتورو مشاهده می‌شود در متن پول، داشت.
د-سنّت قدیمی چاپ پول با متون تورکی در تاریخ ایران: پول ده‌ییرمه گؤتورو، یکی از نمونه‌های سنّت قدیمی‌ی چاپ سکّه‌ها و اسکناس‌ها منقوش با کلمات و متون تورکی توسط دولت‌های تورک و موغول حاکم بر ایران است. در تاریخ ایران، زبان تورکی تقریباً پنج قرن پیش‌تر از زبان فارسی در پول‌ها استفاده شده است.
۳-معنی‌ی عبارت تورکی‌ی «ده‌ییرمه گؤتورو» (دیمه گتور):
الف: ده‌ییرمهDeyirme -دگیرمه:
فورم قدیمی‌ی این کلمه‌ی تورکی، ته‌گیرمه Tegirme به معنی پول است. در دیوان لغات تورک Tegirme به معانی‌ی پول، هر چیز گرد و مدوّر مانند سنگ آسیاب و نان؛ و ته‌گیر Tegir به معنی‌ی ارزش و قیمت آمده است. کلمه‌ی ده‌ییرمه محتملاً با یکی از این دو و نیز کلمات امروزی‌ی ده‌یه‌ر Deyer به معنی‌ی ارزش و قیمت و بهاء، و یا ده‌ییرمی Deyirmi به معنی‌ی گرد و مدوّر (در اصل ده‌ییرمه. ده‌ییرمی ماسا: میزگرد) هم‌ریشه، و به لحاظ معنایی با آن‌ها مرتبط است. ریشه‌ی کلمه‌ی ته‌گیرمه – ده‌ییرمه‌ی تورکی، از فعل ته‌گیرمه‌ک در تورکی‌ی باستان به معنی‌ی برگرداندن و چرخاندن، و هم‌ریشه با ته‌که‌ر – ته‌گیر – ته‌گه‌ر - ته‌یه‌ر Teker (چرخ و مدوّر)، تیگیرمه‌ک Tigirmek (چرخیدن)، ده‌ییرمه‌ن – ده‌ییرمان Deyirmen (آسیاب)، ته‌که‌رله‌ک Tekerlek – دیغیرلاق Dığırlaq (دیغیلداق – دیغیلداو - دیغیلدوو Dığıldov)، دیغیرجاقDığırcaq ، دیغیرلانماق Dığırlanmaq، .... است.
از همین ریشه است کلمات آتی در زبان‌های گوناگون تورکیک که همه در ارتباط با مفهوم گِرد و مدوّر هستند: نام طایفه‌ی تورک اوغوزی تۆگه‌ر - تؤگه‌ر - دؤیه‌ر (فورم قدیمی: تۆگۆر به معنی‌ی مدور و گرد)، تۆگۆر (مدور، یئنی اویقورجا)، تۆگۆره‌ک (دایره، محیط، یئنی اویقورجا)، ته‌گه‌ره‌ک (دائره، قیرقیزجا)، تؤگؤرؤک (کُره‌ی زمین، قیرقیزجا)، تۆگه‌ره‌ک (مدوّر، دائره، تاتارجا)، تۆݧه‌ره‌ک - تۆنگه‌ره‌ک (دائره، مدوّر، باشقورت‌جا)، تؤوه‌ره‌ک و ته‌یه‌له‌ک (دائره، تورکمه‌ن‌جه)، ته‌که‌ر و ته‌که‌رله‌ک (تورکی - در تورکیه، ایران، قفقاز)، تیورۆک (مدوّر، میله‌ای که از وسط سنگ آسیاب می‌گذرد)، فعل دۆگله‌مه‌ک به معنی‌ی مدوّر شدن، غلطیدن، دۆگله‌تمه‌ک به معنی‌ی غلطاندن، دۆگله‌ک به معنی‌ی مدوّر و گرد، در یئنی اویقورجا، .... تبدیل «ؤ» تورکی شرقی در این کلمات به «ه» (فتحه) پدیده‌ی متأخّر دوزله‌شمه در تورکی‌ی غربی، و جزء «–ه‌ک» در آن‌ها پسوند تصغیر است.
در نهایت می‌توان ریشه‌ی این کلمه را بن تؤگمه‌ک مرتبط با بن تؤنمه‌ک - دؤنمه‌ک به معنی‌ی چرخیدن و دئویرمه‌ک (برگرداندن)، تئوه‌ره‌ک (اطراف، محیط)، و هر دو را مشتق از بن فعلی فرضی‌ی تؤ.مه‌ک دانست. برخی از محقّقین کلمه‌ی «ده‌یره» به معنی‌ی ساز دایره و یا دف (از جمله در میان اوزبیک‌های تورکستان جنوبی در افغانستان)، و کلمه‌ی دۆنگگۆر (Düñgür) – دؤنگور (Döñür) به معنی‌ی طبل شامان و در موغولی با معنای ثانوی‌ی آدم قد کوتاه و خپله و توپول (به تورکی گیرده گومبول) را هم از این ریشه‌ی تورکی دانسته‌اند. (خپل – خپله در فارسی ظاهرا محرف گۆمبۆل تورکی است: گومبول ← گوببول ← گوبول ← خوبول ← خوپول ← خئپئل ← خپل)
در زبان موغولی کلمات تؤگه‌ریک، تؤگۆریگ، تؤگرؤگ، تؤگریگ و تۆگۆریک؛ و در زبان تورکی با جانشین شدن صدای فتحه -ه به جای صدای ضمه -ؤ کلمات «ته‌گه‌ریک»، «ته‌گوریک»، «ته‌گریک»، «ته‌گروک»، «ته‌گوریک»، .... ، همه به معنی‌ی گِرد و مدوّر؛ و ته‌گه‌رمه، ته‌ه‌ره‌م (آسیاب)، ته‌به‌ریمه‌ک و ته‌وره‌مه‌ک (محاصره کردن، اطراف چیزی را گرفتن)، و معادل تورکی‌ی آن‌ها چئویرمه‌ک و چئوره و .... (با تبدیل «ت» تورکی به «چ» موغولی) هم در ارتباط با این ریشه هستند[4]. واحد پول کشور موغولستان با نام توگریک Tugrik – تؤگرؤک Tögrög, Төгрөг نیز از همین ریشه و به معنی‌ی شئی‌ی گرد و مدوّر مانند سکّه می‌باشد (در زبان موغولی مودرن: قرص ماه - Tögrög Sar - Төгрөг Сар).
در تورکی‌ی معاصر اصطلاح «یووارلاق حساب» به معنی‌ی حساب سرراست و برآورد تخمینی و تقریبی، در ارتباط با یکی از معانی‌ی ده‌ییرمه، و معادل تدویر و سرراست و گرد کردن اعداد و ارقام در زبان فارسی، و روند کردن (to round) در انگلیسی است. در همه‌ی این اصطلاحات تورکی و فارسی و انگلیسی نیز، مفهوم «گرد» وجود دارد.
تگرک و تگری در فارسی: کلمه‌ی «تَگَرْک» در زبان فارسی به معنی قطرات یخ‌بسته‌ی باران که بر اثر تغییرات ناگهانی هوا بر زمین فرو می‌ریزد، تلفّظی از کلمه‌ی تورکی‌ی «ته‌گه‌ریک» به معنی‌ی گِرد و مدوّر است. هم‌چنین کلمه‌ی «تَگَری» در زبان فارسی در اصطلاح آب‌جوی تگری به معنی‌ی آب‌جوی بوشکه‌ای، مخفف کلمه‌ی تورکی‌ی «ته‌گه‌ریک» است. این نام به سبب گِرد و مدوّر بودن بوشکه به این نوع از آب‌جو داده شده است[5].
ب- گؤتورو Götürü:
از فعل گؤتورمه‌ک: برداشتن، یک جا برداشتن. در مثنوی مولوی:
کودکی
حلوا زِ بیرون بانگ زد - لافِ حلوا بر اومیدِ دانگ زد
گفت او را: گؤتۆرۆ حلوا به چَند؟[6] - گفت کودک: نیم دینار و ادند
این مصراع در چاپ‌های جدید با حذف کلمه‌ی تورکی گؤتورو به صورت آتی تحریف شده است: گفت او را کاین همه حلوا به چند؟
در لغت‌نامه‌ی لهجه‌های معاصر تورکی، «گؤتورو» و فورم رایج‌تر آن در آزربایجان «گؤتوره» به صورت ارزش و قیمت؛ خرید و فروش، تجارت و پرداختی که به صورت عمده و یک‌جا و فلّه‌ای انجام شود، به قیمت مقطوع و بی آن که وزن کرده و شمرده شود، آلیش وئریش‌ده توپ‌دان یاپیلان ایش یا دا بازارلیق، .... و از آن‌جا مجازاً هر چیز فلّه‌ای، کلّی و عمده؛ هم‌چنین پول و قیمت معنی شده است[7]. این کلمه در اصطلاحات «گؤتورو اصولو» (Götürü usûlu) در تورکیه و «گؤتوره اصولو» در آزربایجان حفظ شده است («گؤتوره ایش اوصولو»: حاققی‌نی اوره‌تیلمیش شئی‌ده‌ن گؤتورمه و آلما اوصولو، پورسانت‌لا ایش‌له‌نه‌ن ایش، نوعی معامله که طرف مزدش را از آن چه تولید و حاصل کرده بر می‌دارد).
کلمه‌ی گؤتوره از طریق زبان تورکی به زبان‌های شبه جزیره‌ی بالکان (یونانی، مقدونیه‌ای، سربی، بولغاری، ...)، هم‌چنین به فارسی و دیگر زبان‌های ایرانیک مانند تاتی در شکل کوتوره ← کوتره ← کتره داخل شده است[8]. در این زبان‌ها کتره، کتره‌ای، گتره‌ای، .... با تحول معنایی به معنی‌ی هر چیز یک جا، کیلویی، وزن نه‌کرده و چکى، ناکشیده؛ مجازاً بی ضابطه و بی نظم، بی اندیشه، بی رویه، بی خود، بدون دلیل، بی پایه، باطل و دروغ و بی اساس، بدون نقشه، بدون اطلاع، بی رویه و نادانسته، حرف‌های الکی، یاوه و بی معنی، نه‌سنجیده، بی‌هوده و ابلهانه و لغو است.
ترکیب ده‌ییرمه گؤتورو به لحاظ نحو تورکی: معلوم نیست که آیا از این سکه‌ی چرمی، در روسیه، داغستان و یا جمهوری آزربایجان نمونه‌ای باقی مانده و حفظ شده است. همان‌گونه که ذکر شد منبع این اطلاعات یک مورخ فارس است. مولفین قومیت‌گرای فارس کلمات و عبارات تورکی در منابع تاریخی را اکثرا عمدا تحریف و تخریب می‌کنند. در این مورد هم اصل این ترکیب ممکن است «ده‌ییرمهٔ گؤتورو» و یا «گؤتورو ده‌ییرمه» که با نحو تورکی سازگارتر هستند بوده باشد. به همه حال معنی این ترکیب پول برای پرداخت در خریدهای کلّی و یک‌جا، ویا سکه‌ی مدوّر است. خوانش آن به صورت «دیمه گتور» نادرست، و ترجمه‌ی آن به صورت حرف نه‌زن و قبول کن، یک ریشه‌سازی عامیانه و غیر جدی – غیر علمی است.
٤-پول‌های چرمی تورک: نادر شاه ده‌ییرمه‌ی چرمی را در تنگنا و وضعیت اضطراری محاصره‌ی داغستان چاپ کرده است. عموما در طول تاریخ پول‌های چرمی، چه اسکناس و چه سکّه، از سوی جوامع و دولت‌های گوناگون، در مواقع اضطراری و از جمله در شرایط تحت محاصره بودن به کار رفته‌اند. از جمله در میان مصریان باستان (۱۵۰۰ سال قبل از میلاد)، یونانیان و روم باستان، چین، بومیان قارّه‌ی آمریکا و ... در اوروپا این‌گونه پول‌های چرمی تقریباً در همه‌ی ملل (روسیه، کشورهای بالتیک، ایتالیا، آلمان، لهستان، فرانسه، بریتانیا، دانمارک، ....) حتّی تا قرون اخیر دیده شده است[9]. (تصویر استفاده شده در مقاله‌ی حاضر، یک سکّه‌ی چرمی‌ی روسی است).
تورکان قدیم هم تا قرن دوازدهم میلادی، مانند بسیاری از اقوام آوراسیا و اوروپای شرقی، پول چرمی‌ی ساخته شده از پوست سمور و سنجاب و دیگر حیوانات را به عنوان پول و واحد پول استفاده کرده‌اند. «آلاتاق»، «تییین»، «گؤن»، «بیلگه» نمونه‌هایی از نام‌های پول‌های چرمی‌ی تورک هستند:
آلاتاقAlataq : نوعی پول چرمی‌ی به کار برده شده در میان بولقارهای ایدیل از تورکان باستانی در اوروپای شرقی است.
تییین Tiyin: نوعی پول چرمی از پوست سمور است که تورکان باستانی و بولقارهای ایدیل در معاملات و پرداخت وجوه به کار می‌بردند. در گذشته‌ی نزدیک این کلمه‌ی تورکی به معانی‌ی سکّه‌ی خرد، کم‌ترین واحد پول معادل کوپئک روسی و پئنی‌ی انگلیسی و یک صدم تنگه – ته‌نگه به کار می‌رفت. امروز تییین از واحدهای پولی‌ی جمهوری‌های تورکیک قازاقیستان (قزاقستان)، تاتارستان، اوزبکیستان و قیرقیزستان است. فورم قدیمی‌ی این کلمه تئگینگ و یا تئکین به معنی‌ی سمور و یا پوست سمور است.
گؤنGön ، گؤنو Günü: واحد پول چرمی‌ی قدیم تورک، ساخته شده از خز[10] حیوانات. این کلمه اصلاً به معنی‌ی پوست، پوست حیوان، پوست دبّاغت، چرم و ... بوده، به معنی‌ی نشانه هم به کار رفته است.
بیلگه Bilge: از واحدهای پولی‌ی تورکان بولقار باستان از جنس خز سمور و اصلاً به معنی‌ی علامت، آرم، سند، مدرک، نشان است. فورم معاصر این کلمه به‌لگه Belge (به‌ل Bel + گه ge) صرفاً به معنی‌ی سند و مدرک است. از همین ریشه‌اند به‌یله‌گ Belyeg در مجاری؛به‌لگو Belgü در تورکی‌ی اویغوری به معنی‌ی مهر؛ بیله‌و Bileu - بیلیاو Biljau در تورکی‌ی باستان به معنی‌ی نامه‌ی ارجحیت‌دار، پروانه (در تجارت، تارخان‌لیق، ...). در تورکی‌ی معاصر کلمات به‌لگه Belge و به‌لگیت Belgit (سند، مدرک، مترادف دایانج Dayanc)، به‌لگه‌له‌مه‌ک Belgelemek (مستند کردن)، به‌لگه‌سه‌ل Belgesel (مستند)،... از فورم معاصر این کلمه حاصل شده‌اند. احتمالاً کلمات برگه و برگ در زبان فارسی و ورق عربی دارای ارتباط ریشه‌شناسیک با این کلمه‌ی تورکی هستند.
دانگ- تنگه – تنخواه: کلمه‌ی دانگ - دانک Dañ, Tañ که در بیت مولانا هم آمده (لافِ حلوا بر اومیدِ دانگ زد)، یک کلمه‌ی تورکی و به معنی شش یک درهم، مجازاً مطلق پول است. نام واحد پول نقره‌ای مونقول، دینگDing ، هم‌چنین دانگیDangi از همین ریشه‌ی تورکی است. کلمه‌ی تورکی دانگ هم‌ریشه با کلمه‌ی تورکی تنگه - ته‌نگه – تانقا - تانخا به معنی واحد پول و وزن، نام سکه‌ای طلا در اراضی ایران کنونی به دوره‌ی دولت‌های تورک و موغول، مجموعه‌ای از واحدها، واحد پول دولت‌های تورکیک معاصر قازاقستان (Téngé)، اوزبکستان (Ténga)، تورکمنستان،(Ténné) ، و تاجیکستان (Tanga) است. کلمه‌ی تنخواه در زبان فارسی هم، فورم محرف کلمه‌ی تورکی تانقا (تلفظ تورکی) - تانخا (تلفظ مونقولی) تنگه - ته‌نگه است. اصطلاح تنخواه که در نهادهای مالی دولت‌های تورک پیش از موغول، موغول، تیموری، آق‌قویون‌لو، قاراقویون‌لو، افشاریه و زندیه همیشه وجود داشت و در دوره‌های دولت‌های قیزیل‌باش و قاجار کاربرد بسیار پیدا کرده بود، به معنی برات، مواجب، مال نقد، بخشی از مواجب یا همه مواجب، حواله‌ی سال به سال، حواله صادر کردن، برات یک‌ساله، همه‌ساله، مبلغ، پرداخت سال به سال، مال، مواجب سال به سال، طلب مالی کارگزاران دولتی از حکومت، .... است.[11]
منابع:
۱-قدوسی،
محمد حسین. نادرنامه. انتشارات دنیای کتاب. سال 1387. 205 صفحه.
۲-مرادی، محمد. سابقه تاریخی ایل افشار و اصل و نسب
نادر شاه
http://iranturktribes.blogfa.com/post/6
3-Türkiye
Türkçesi Ağızları Sözlüğü. GÖTÜRÜ
4-William
Charlton. Leather Currency
5-A. Melek Özyetgin. Eski Türk vergi terimleri
6-Osman F Sertkaya Rysbek Alimov. Eski Türklerde para,
Göktürklerde, Uygurlarda, Türgişlerde
7-Erdal Şahin. Türkçede para birimleriyle ilgili deyimler
ve bunların anlam bilimsel karşılaştırılması
8-Hatice Şirin User Türkçede Para ve Parabirimi
9-Mongolian tögrög
https://en.wikipedia.org/wiki/Mongolian_t%C3%B6gr%C3%B6g
۱۰-مئهران باهارلی. انعکاس شعور ملی تورک در نام‌های
اشخاص خانواده‌های جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی و نادر شاه، و عدم وجود آن
در نام‌های اشخاص خانواده‌های پیشه‌وری، شاه اسماعیل، ستارخان و خیابانی
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/01/blog-post_14.html
۱۱-مئهران باهارلی. کتیبهی تورکی سردر حرم
حضرت علی در نجف سروده شده به سفارش نادر شاه
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/08/blog-post_13.htmlو
۱۲-مئهران باهارلی. سنگ‌نوشته‌ی تورکی کلات نوشته شده به
امر نادر شاه افشار- کتیبهی نادری
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/07/blog-post_30.html
۱۳-مئهران باهارلی. نامه‌ی تورکی نادر شاه افشار به سلطان عوثمان‌لی
محمود اول
http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_23.html
١٤-قوپونتولار: تورکجه اوزرینه دوشونمه لر. عناصر ترکی در تاتی طالقانی-3. نویسنده :محمد اردم. تاریخ:سه شنبه 28 آذر 1396-09:06 ب.ظ
[1] نادرنامه، نگارش
محمدحسین قدوسی. فروردین ١٣٣٩ هجری شمسی، چاپ چاپ‌خانه‌ی خراسان. ص ۶۰۲
[2] اصطلاحات تورکی «الدرم
بلدرم»، «اللم قللم» و «ال و بل کردن» در زبان فارسی، ریشه‌یابی و معنی صحیح آن‌ها
[3] فورم صحیح نام ایل
تورک بوجاق‌چی و ریشه‌شناسی آن
[4] *Tögerig ‘circle or sphere; round, circular,
spherical’. MMo also has a variant *töerig and an extended form *tögerigei. Bur
and Dag suggest *tökerien.
MMo
SH togorigai H150, HY tögörik M102, Muq tö’erik P352b, cf. naranu tögerik P246a
‘solar disc’ (*naran ‘sun’), IV---, LV---, Ph thökhörigeé
P131b ‘circle’. WM tögerig, tögörig
L832b. Kh tögrög H507b. Ord tögörök M673a. Bur tüxeryee(n) C449b, tüxerig C450a
‘ruble’. Brg tugrəg U189. Kalm tögrg
M512a. Dag tukrye:n E263. EYu tʉgreg
B122, tögörög S236, cf. töɣörögdə- J48 ‘to become round’. MgrH tuguri: L589.
MgrM togori DS211b. Bao---. Dgx---. Mog---.
[5] تگرک و تگری در فارسی
[7] Götürü: 1-alış verişte toptan yapılan iş ya da pazarlık,
2-düğünde götürülen para veya hediye, 3-değer (Derleme Sözlüğü)
[8] 1721. گوترو
(götürü) 'alles zusammen, in Bausch und Bogen' ← tü. (osm.)
götürü id. Cf. R II 1602 ǵötürü osm. 'in Masse zusammen, en
gros', REDHOUSE 1582 götürü + almaq 'to buy in the lump'.
RŪMI II 396:
guft ōrā gȫtürǖ ḥalvā bačand/guft kōdak nīmi
dinār v idand. ('He said to the boy, "How much is the halwa in the
lump?" The boy said, "Half a dinar and some small change.")
Tü.
→ Balkansprachen: makedorum. PAPAHAGI 346 cuturú 'à l'aventure; au petit
bonheur' (neugriech. κουτουροῦ 'au hasard, à forfait', alb. kuturú 'alla ceca,
alla ventura', rum. ghiotura), makedon. MAK 106 ģuture 'gurtóm, óptom; ogúlom' =
serb. TOLSTOJ 165 d'uture, bulg. ANDREJČIN 108 ǵòtere 'grubo i nebrežno',
GEORGIEV 307 ģòtura dial. 'bez mjarka, napravo'.
Doerfer, Gerhard: Türkische und Mongolische elemente im neupersischen.
Wiesbaden. 1963-1975
[9] WILLIAM CHARLTON. LEATHER CURRENCY.
https://blog.lavoiedubitcoin.info/public/cash_burning/1906_BNJ_3_18.pdf
[10] ریشه‌ی کلمه‌ی خز غیر
قطعی، و شاید تورکی است. خز به پوست مودار قهوه‌ای یا خاکستری رنگ تعدادی از
پستانداران (روباه، خرگوش، سگ آبی، قاقم، سمور آبی، سمور، خوک دریایی، گربه، سگ،
کایوت و چینچیلا) گفته می‌شود که اغلب پس از فرآوری و رفو شدن به عنوان پوستین در
لباس‌ها به کار می‌رود. ظاهرا کلمه‌ی مشابه خز
(کَژ/ قز) به معنی ابریشم، دارای ریشه‌ی سانسکریت و غیر از خز تورکی است.
[11] مئهران باهارلی. پول‌ها و واحدهای پولی دولت‌های تورک و موغول در
ایران
No comments:
Post a Comment