سکه‌ی تورکی تؤره‌گه‌نه (توراکینا) خاتون، ضرب
تبریز:
اولوغ مونقول اولوش بیگ
مئهران باهارلی
اؤزه‌ت:
ایران اؤته‌یی‌نده (تاریخی‌نده) آقچالاردا (پول‌لاردا) تورک‌جه یازی‌لار ایش‌له‌دیلمه‌سی بیر اه‌رکله‌ت (دولت) گه‌له‌نه‌یی ایدی. قیزیل‌باش (صفوی) دؤنه‌می‌نده آقچادا فارس‌جا قول‌لانیمی باش‌لادیغین‌دان نئچه یوزایل قاباق، ایران‌ی یؤنه‌ته‌ن تورک – موغول اه‌رکله‌ت‌له‌ری سار‌ی‌ندان (طرفی‌نده‌ن) یارماق (سکه) و چاولاردا (اسکناس‌لاردا) تورک‌جه یازی‌لار ایش‌له‌‌دیلیردی. «تؤره‌گه‌نه یارماق‌لاری» اوزه‌‌ری‌نده تورک‌جه یازی بولونان بو آقچالارین بیر تورودور. بو یازیم‌دا ایل‌خان‌لی اه‌رکله‌تی‌نین باش‌اورو (پایتختی) ایله تورک‌ایلی و آزه‌ربایجان‌ین مرکزی ته‌بریزده باسیلان تؤره‌گه‌نه یارماق‌لاری‌نی اینجه‌له‌یه‌جه‌یه‌م. بو یارماق‌لار تورک‌جه یازی‌لاری، باسیلدیق‌لاری اور (شه‌هه‌ر)، و ایران اؤته‌یی‌نده آقچالاردا تورک‌جه قول‌لانما گه‌له‌نه‌یی آچی‌لاری‌ندان یانی‌سیرا، آجونون (دونیانین) آلتی‌دا بیری‌نه حوکوم سوره‌ن، چاغی‌نین اه‌ن بؤیوک ایمپاراتورلوغونون ایمپاراتوریچه‌سی و گوج‌لو بیر قادین خاقان اولان تؤره‌گه‌نه خاتون‌ون حاکمیتی دؤنه‌می‌نده باسیلدیغی اوچون ده اؤنه‌م‌لی‌دیر.
Özet:
İran öteyinde (tarihinde) akçalarda (paralarda) Türkçe kullanılması bir erklet (devlet) geleneğiydi. Kızılbaş (Safevi) döneminde akçada Farsça kullanımı başladığından birkaç yüzyıl önce İran'ı yöneten Türk-Moğol erkletleri sarından (tarafından) yarmak (madeni para) ve çavlarda (banknotlarda) Türkçe yazılar kullanılıyordu. “Töregene yarmakları” üzerinde Türkçe metin bulunan bu akçaların bir türüdür. Bu yazımda İlhanlı Erkletinin başkenti ile Türkili ve Azerbaycan'ın merkezi Tebriz'de basılan Töregene yarmaklarını inceleyeceğim. Bu yarmaklar Türkçe metinleri, basıldıkları ur (şehir), ve İran öteyinde akçalarda Türkçe kullanımı geleneği açılarından yanısıra, acunun (dünyanın) altıda birine hükmeden, çağının en büyük imparatorluğunun imparatoriçesi ve güçlü bir kadın hakan olan Töregene Hatun'un hükümdarlığı döneminde basıldığı için de önemlidir.
Abstract
The usage of the Turkish language on money was a state tradition in Iranian history. Turkish scripts were used on coins and banknotes by the Turkish-Mongolian states that ruled over Iran several centuries prior to the adoption of Persian on money during the Safavid period. One particular type of coin inscribed with Turkish text is known as “Töregene coins”. In this article, I will be examining the Töregene coins that bear Turkish inscriptions and are minted in Tabriz the capital of the Ilkhanate state and the center of Türkili and Azerbaijan. These coins hold great significance not only in terms of their Turkish inscriptions and the city they were minted in, but also due to highlighting the importance of the usage of Turkish language on money in Iranian history, and being issued under the reign of Töregene Hatun, a powerful female ruler and Empress of the largest empire of that time who ruled over one-sixth of the world.
خلاصه:
استفاده
از زبان تورکی بر پولها یک سنت دولتی در تاریخ تورک – موغول ایران بود. نوشته‌های تورکی چندین قرن قبل از آن که نخستین
کلمات فارسی در قرن شانزده در عصر دولت قیزیل‌باشیه، آن هم به صورت شعر، بر پولها
ظاهر شوند، بر پول‌های دولت‌های تورک و موغول حاکم بر اراضی ایران امروزی و تورک‌ایلی
به کار رفته‌اند. نمونه‌ای از این پولها با متون تورکی، سکه‌های مشهور به تؤره‌گه‌نه
است که در شهرهای تورک‌ایلی و قفقاز و نواحی مجاور آن ضرب شده‌اند. در این مقاله دسته‌ای
از سکه‌های تؤره‌گه‌نه با متون تورکی ضرب شده در تبریز را معرفی کرده‌ام. این سکه‌ها
به سبب داشتن متون تورکی، ضرب شدن در تبریز و دیگر شهرهای تورک‌ایلی، استفاده‌ی
رسمی از زبان تورکی در اسناد دولتی (سکه)، و ضرب شدن در دوره‌ی حاکمیت تؤره‌گه‌نه
خاتون، زنی که فرمان‌روایی بر بزرگ‌ترین امپراتوری عصر خود و یک ششم کره‌ی زمین
را بر عهده داشت، حائز اهمیت فوق‌العاده‌ی تاریخی هستند.
در این نوشته یک سکه با متن تورکی از مجموعه‌ی مشهور به سکه‌های تؤره‌گه‌نه، ضرب شده در تبریز به سال ١٢٤٤ میلادی را معرفی کرده‌ام. این سکه‌ها به سبب داشتن متون تورکی، ضرب شدن در تبریز و دیگر شهرهای تورک‌ایلی، استفاده‌ی رسمی از زبان ملی تورکی در اسناد دولتی (سکه)، رسمی و دولتی بودن زبان تورکی در تورک‌ایلی، و ضرب شدن در دوره‌ی حاکمیت تؤره‌گه‌نه خاتون، زنی که فرمان‌روایی بر بزرگ‌ترین امپراتوری عصر خود و یک ششم کره‌ی زمین را بر عهده داشت حائز اهمیت فوق‌العاده‌ی تاریخی هستند.
در طول تاریخ یک هزار و دویست ساله‌ی تورک – موغول در ایران، تورکی همیشه یک زبان دولتی و رسمی دوفاکتو هم به صورت شفاهی و هم مکتوب بود. یکی از مظاهر بسیار مهم این رسمیت و دولتی بودن در شکل مکتوب، استفاده از زبان تورکی در ضرب سکه و چاپ اسکناس (چاو) است. در واقع نوشته‌های تورکی بسیار پیش‌تر از آن که نخستین کلمات فارسی بر پولها ظاهر شوند، بر پول‌های دولت‌های تورک و موغول حاکم بر اراضی ایران امروزی و تورک‌ایلی به کار رفته‌اند. کاربرد زبان فارسی بر سکه‌ها در اراضی ایران امروزی، پدیده‌ای نسبتا جدید، و مربوط به قرن شانزده در عصر دولت قیزیل‌باشیه و حمله‌ی اشرف افغان به فارسستان، آن هم نخست در فورم شعر و قرن‌ها پس از ظهور پولها با متون تورکی است. قبل از آن، زبان فارسی هرگز بر سکه‌ها و پولها به کار نرفته بود. در حالی که زبان‌های تورکی، عربی، مونقولی، چینی و ... با خطوط خودشان در ضرب سکه‌های دولت‌های تورک حاکم بر ایران به کار می‌رفتند. به عبارت دیگر تاریخ پول تورک در ایران، اقلا پنج قرن بیشتر و قدیمی‌تر از پول فارس در این کشور است.
.png)
.png)
.png)
تؤره‌گه‌نه خاتون – دؤره‌گه‌نه قاتون،Xatun Döregene qatun - Töregene: (دؤره‌گه‌نه، توراگنه، توراکینا، ...، در موغولی مودرن Дөргөнэ, ᠲᠦᠷᠭᠡᠨᠡ[1]، در متون چینی ملقب به امپراتوریچه ژائوجی (昭慈皇后 ملکه‌ی درخشان مهربان) نوه‌ی چنگیز خان (چه‌نگیز، ته‌نگیز، ده‌نیز: دریا، مجازا حاکمیت)، همسر امپراتور موغول اؤگه‌ده‌ی (اوگتای، اوختای. اؤگ: عقل، خرد. اؤگه‌ده‌ی: خردمند، ذکی، هوش‌مند، عاقل؛ اوگه – اوخه: عنوانی دولتی معادل مستشار و مصلحت‌گذار، پائین تر از خان)، و خاتون کبیر (یئکه قاتون) امپراتوری موغول بود که پس از مرگ همسرش در سال ١٢٤١ تا سال ١٢٤٦ زمانی که بزرگ‌ترین پسرش گویوک خان[2] (گیوگ، قویوق: اژدها، حیوان وحشی) بر تخت سلطنت جلوس کرد، مدت چهار سال فرمان‌روا و امپراتوریچه‌ی امپراتوری کبیر موغول، بزرگ‌ترین و قدرت‌مندترین دولت عصر بود[3]. تؤره‌گه‌نه خاتون نخست به عنوان نائب‌السلطنه حاکمیت را در دست گرفت، اما با طولانی شدن روند انتخابات برای امپراتور جدید، در عمل فرمان‌روای مطلق‌العنان امپراتوری موغول با اختیارات تامه شد. تؤره‌گه‌نه خاتون یک سیاست‌مدار و دولت‌زن و استراتژیست توانا بود که تحت فرمان‌روایی او قلمروی امپراتوری موغول گسترش یافت و آناتولی را هم شامل گشت.
تؤره‌گه‌نه خاتون در سال ١٢٤٣ « نویان آرغون آقا» را به عنوان حاکم و والی اولوس پنجم امپراتوری موغول، که شامل قفقاز جنوبی، تورک‌ایلی (تمام منطقه‌ی تورک‌نشین در شمال غرب و نواحی مجاور آن در ایران) و شرق تورکیه (دیاربکیر، آخلات، ...)، کمابیش مطابق با «تورکمانیا» می‌شد تعیین کرد. در این دوره در این منطقه از امپراتوری موغول، سکه‌هایی ضرب شد که به جای عبارت مرسوم «قاآن العادل»، در قسمت فوقانی یک روی آن عبارت تورکی «الغ منقل الوش بیگ» ضرب شده بود (در پشت سکه، نام محل ضرب و عبارات عربی لا اله الا الله، محمد رسول الله .... ضرب شده بود). در زیر این عبارت تورکی، تصویر یک سوارکار کمان‌دار و تیرانداز در حالی که بر اسبی با دم گره زده به طرف غرب می‌تازد اما پشت سر چرخیده تا تیر خود را به طرف شرق پرتاب کند، با یک خرگوش و یا سگ (بعضا مار) در زیر اسب، (بعضا شمشیر و یا خنجری بر کمر سوارکار و یک ستاره‌ی هفت گوش و یک پرنده و ....) تصویر شده است. ظاهرا این موتیف اقتباس موغول‌ها از سکه‌های حکام تورک آناتولی، محمد سالتوق (١١٧٤-١٢٠٠) ضرب شده در ارزروم و قیلیج آرسلان از سلجوقیان روم است.
سوارکار تصویر شده می‌تواند نخستین ضرب کننده‌ی این سکه‌ها با متون تورکی یعنی بایجو نویان که دارای عنوان «اولوس بیگ» (در دوره‌ی عباسی معادل امیرالامرا، عالی‌ترین مقام نظامی و شخص دوم دولت بعد از خلیفه) بود، «نویان آرغون آقا» والی موغول منطقه که از طرف تؤره‌گه‌نه خاتون به جای بایجو نویان نصب شد، و در مواردی که یک زن است، خود تؤره‌گه‌نه خاتون باشد.
نام تؤره‌گه‌نهTöregene : مرکب از کلمه‌ی «تؤره» به علاوه‌ی پسوند «-گه‌نه» است. ریشه‌ی تؤروTörü در موغولی ماخوذ از همان کلمه در تورکی به معنی تولید کردن، زائیدن، حیات دادن و ...[4] است. پسوند موغولی -گه‌نه ᠭᠡᠨᠡ، -غانا ᠭᠠᠨᠠ از کلمه‌ای که به آن اضافه می‌شود، اسم اشیاء و اشخاص و گیاهان و حیوانات و ... دارای خاصیت و خصلت موجود در کلمه‌ی بن می‌سازد. پسوند گه‌نه مفهوم بسیاری و انبوهی، و تکرار عملی در یک مدت زمان کوتاه را در خود دارد (معادل پسوند -گه‌ن تورکی: گه‌زه‌یه‌ن). در حالی که پسوند -گه‌لیه، -غالیا در مورد اعمال تکراری که مدت‌ها ادامه می یابند به کار می‌رود[5] (معادل پسوند -خالا در تورکی: یایخالا، چالخالا، ...). با این وصف تؤره‌گه‌نه به معنی زایا و حیات‌بخش، معادل حوّا در عبری – عربی است.
قرائت عبارت تورکی سکه‌های تؤره‌گه‌نه: الغ منقل الوش بیک
اولوشÜlüş : در زبان تورکی اصطلاحی جوغرافیایی بوده تنها به معنای کشور است. از سده‌ی یازدهم میلادی به معنای شهر نیز به کار رفته است. کلمه‌ی اولوش از مصدر اولمه‌کÜlmek به معنی توزیع و تقسیم کردن و به اشتراک گذاردن است.
مونقول اولوشMoñul Ülüş : عبارت مونقول اولوش به معنی کشور موغول است. در موغولی معاصر مونقول اولس (Монгол Улс)، اسم رسمی دولت موغولستان است.
اولوسUlus : تغییر یافته‌ی کلمه‌ی اولوش تورکی در زبان موغولی است. در زبان موغولی اولوس نخست به امپراتوری بزرگ چینگگیز خان و به مردم و سرزمین‌هایی که به چهار پسر او داده شد، مردم و سرزمین‌هایی که فتح می‌شدند یا تحت مالکیت ارثی بودند، اطلاق می‌گردید. سپس معانی مجموع تابعان یک فرمان‌روا، ائتلافی از چند قبیله‌ی گوناگون، ملت، خلق، کشور، سرزمین، امپراتوری، سلسله‌ی پادشاهی و ... را کسب کرد. اولوس در نظام موغولی میراث مشترک بود و تنها به فردی که آن‌ها را در اختیار داشت تعلق نداشت، بلکه مشترکا به کل طایفه‌ی او متعلق بود. تحت این سیستم، کل امپراتوری موغول، و یا «یئکه مونقول اولوس» (کشور موغول کبیر)، متعلق به «آلتان اوروق» (قبیله‌ی طلایی و یا خاندان امپراتوری: فرزندان چنگیز خان) بود[6].
بیگ: امیر و فرمانده، معادل تورکی نویان موغولی. در اصل به معنای رئیس قبیله و قوم و رئیس غیر مستقل و تابع بود. نهایتا از ریشه‌ی پو Po – په‌کPek در چینی قدیم به معنای فرمانده‌ی صد تن است.
منقلMoñul : تلفظ موغولی این کلمه مؤنگگول و ریشه‌ی آن کلمه‌ی تورکی مه‌نگو به معنی ابدی و لایزال است که با افزوده شدن پسوند -ول، –غول تورکی، اسم مؤنگگول از آن ساخته شده است. بعضی از محققین کلمه‌ی منقل در سکه‌های تؤره‌گینه را مطابق با تلفظ تورکی مه‌نگی، با فتحه و به صورت مه‌نگیل خوانده‌اند. حال آن که در این عبارت منقل به معنای ابدی نیست، بلکه اسم قوم و دولت موغول است و بنابراین می‌باید همان گونه که آن قوم و دولت در زبان تورکی خوانده می‌شود یعنی مونقول تلفظ گردد، هر چند ریشه‌ی آن دارای فورم تورکی مه‌نگی باشد.
الغ منقل الوش بیک - اولوق مونقول اولوش به‌گ[ی] - Uluq Moñul Ülüş Beg[i]: با توجه به آن چه گفته شد، این عبارت به معنای «بیگ و امیر (حاکم و والی) کشور موغول کبیر»، و به احتمال کمتری «امیرالامرای (اولو نویان) موغول کبیر» است. این عبارت به تورکی است زیرا در آن به جای یئکه‌ی موغولی اولوق تورکی، به جای اولوس موغولی اولوش تورکی و به جای نویان موغولی بیگ تورکی استفاده شده است.
در بعضی نوشته‌ها «مونقول اولوش» به صورت «ملت موغول» ترجمه شده که نادرست است. زیرا اولوش که در این عبارت به کار رفته، در تورکی صرفا معنای کشور و جوغرافیایی دارد. در حالی که اولوس به معنای مردم و ملت و .... است. (فورم موغولی اولوس تورکی‌الاصل، دوباره به زبان تورکی و در این معنا وارد شده است).
توزیع جوغرافیایی سکه‌های تورکی تؤره‌گه‌نه خاتون: سکه‌های تؤره‌گه‌نه خاتون تقریبا منحصرا در شهرهای تورکمانیا، یعنی جنوب غربی دریای خزر شامل شمال غرب ایران (تورک‌ایلی)، جنوب قفقاز (جمهوری‌های فعلی آزربایجان و ارمنستان و گورجستان) و شرق آناتولی ضرب شده‌اند. ضرب این سکه‌ها با متون تورکی در این منطقه، نشان می‌دهد که زبان رابط، غالب و بومی اهالی این منطقه در نیمه‌ی اول قرن ١٣ میلادی تورکی بوده است: تبریز، ارمیة (اورمیه)، ویراوی (وراوي، در دامنه‌ی کوه سبلان)، خوی، اردبیل، اونار (در پیشگین، مشگین شهر)، لشکر (نام عمومی کمپ‌های نظامی متحرک در آزربایجان)، بازار بولاق، بازار لشکر؛ باکویة (باکو)، گنجه (کنجة)، کیران (شهری در نخجوان)، لاچین، نخجوان، تفلیس، وارتان، برزند (فرزند، شهری در قفقاز جنوبی)، باوونق (بونق، شهری در قفقاز جنوبی)، قاراباغ، بیلقان؛ اخلات (اخلاط، خلاط، در شمال دریاچه‌ی وان)، دمانیس[7].
نکته‌ی جالب توجه دیگر آن که همان‌گونه که از متن تورکی این سکه‌ها نیز معلوم می‌شود، تورک‌ایلی و قفقاز جنوبی و شرق آناتولی در آن دوره، مانند همه‌ی قلمروی امپراتوری موغول به شمول ایران فعلی، جزئی و قسمتی از «کشور موغول» و یا موغولستان شمرده می‌شدند.
GREAT MONGOLS: Töregene, 1241-1246, AR dirham (2.81g), Tabriz – Tebriz, Azerbaijan, Türkili. AH 642 – 1244 CE, with Turkish text:
“ULUQ MOÑUL ÜLÜŞ BEG”
برای مطالعه‌ی بیشتر:
مئهران باهارلی. سکه‌ها، گواه دولتی بودن زبان تورکی در ایران
مئهران
باهارلی. سکه‌ی تورکی نادر شاه افشار: ده‌ییرمه گؤتورو
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/01/blog-post_22.html
مئهران
باهارلی. قرائت عبارات موغولی سکّه‌‌های ایل‌خان‌لی و جالاییرلی، و ریشه‌ی کلمه‌ی
تورکی «زنگین – زه‌نگین»
https://sozumuz1.blogspot.com/2020/07/blog-post.html
مئهران
باهارلی. پول ملی تورک در دوره‌ی حکومت ملی آزربایجان و واحدهای آن تومان و قران
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/12/blog-post_13.html
[1] این نام با حروف لاتینی
به صورت‌های بسیار متفاوتی نوشته شده است:
Töregene, Döregene, Törägänä, Dorgene, Dorgono, Toregene, Toragana,
Turakina, Turakin,...
[2] عبارت تورکی نامه‌ی گویوک‌خان
موغول به پاپ چهارم اینوسنت: منکو تنکری کوجندا
[3] Töregene Khatun
[4] Töregene (mother of Göyük, reigned: 1246-1248) and regent
of the Empire (1241-1246) < Mong. Törü- “to give birth” < Turk. Törü- “to
give birth” (cf. Qıfçaq Töre-) (Lessing et al. 1955, p. 836; Clauson, p. 1972,
p. 533)
PETER B. GOLDEN. TUŠI: THE TURKIC NAME OF JOČİ. Acta Orientalia Academiae
Scientiarum Hungaricae, Vol. 55, No. 1/3 (2002), pp. 143-151 (9 pages), Published
By: Akadémiai Kiadó
[5] CHULUU UJİYEDİİN, Studies On Mongolian Verb Morphology. A
thesis submitted in conformity with the requirements for the degree of Doctor
of philosophy, Graduate Department of East Asian Studies. University of Toronto.
1998
BAİARMA KHABTAGAEVA (Szeged). Colour
Names And Their Suffixes, A Study On The History Of Poppe, Nicholas (1991), “On
Some Suffixes of Plant Names in Mongolian”, in Zentralasiatische Studien[1],
issue 15, pages 382-390.
Mongolian Word Formation. Acta Orientalia
Scientiarum Hung. Volume 54 (1), 85-165 (2001)
Baras-aghur Naran On the
Documentation and Construction of Period Mongolian Names
Marta as tu Mika-Mysliwy,
Brickbat Herald. Mongolian Naming Practices
Jessica Bonner. Mongol Women's
Names
[6] رشیدالدین فضل الله همدانی. جامع التواریخ، جلد سوم، به تصحیح و تحشیه محمد
روشن – مصطفی روشنی، نشر البرز
PAUL D. BUELL. Historical Dictionary of the Mongol World Empire. The Scarecrow Press, Inc., Lanham, Maryland, and Oxford
2003
[7] Aram Vardanyan. Some additions to the coins with the inscription “ulugh
mangyl ulus (ulush) bek.
https://www.academia.edu/1498313/Coins_with_the_inscription_Ulugh_Mangyl_Ulus_Bek_XIII_AD
Seyfeddini
M., Monety s nadpisju ulugh mangyl ulûs-bek. Numizmatika i epigrafika, IX,
1971, pp. 115-21
Коллектив.
Нумизматика и эпиграфика (сборник статей). Том IX (1971)
Başarılar❤️
ReplyDelete