دو نامه‌ی تورکی از سولطان مراد آغ‌قویون‌لو و درخواست کومک او از
سولطان سلیم عوثمان‌لی برای مقابله با تهدید شاه اسماعیل اول، و ریشه‌شناسی نام‌های
طوائف تورک استاجلو، پرناک، ذوالقدر
مئهران باهارلی
Sultan Murad Akkoyunlu’nun Şah İsmayıl Tehdidine Karşı Osmanlı Sultanı
Selim Han’dan Yardım İsteyen İki Türkçe Mektubu, ve Türkman Ostaçlı, Pörnek İle
Tulgadar Boy Adlarının Kökenlemesi
Two Turkish Letters From Sultan Murad Akkoyunlu Requesting Assistance From
Ottoman Sultan Selim Khan Against The Threat Of Shah Ismayıl, And The
Etymologies Of The Türkman Tribal Names Ostaçlı, Pörnek And Tulgadar.
MÉHRAN BAHARLI
https://independent.academia.edu/MBaharli
https://sozumuz1.blogspot.com/
https://www.facebook.com/profile.php?id=100016259447627
خلاصه:
در قسمت اول این مقاله، دو نامه‌ی تورکی از سولطان مراد (متولد ۱۴٨٣ تبریز، آزربایجان، تورک‌ایلی؛ قتل ۱۵۱۸ شانلیاورفا، آناتولی جنوبی، تورکیه) آخرین پادشاه سلسله‌ی تورک آققویونلو را به دو الفبای عربی و لاتینی داده، و در قسمت دوم توضیحاتی در باره‌ی این نامه‌ها و سولطان مراد آققویونلو درج کرده‌ام. در قسمت سوم به ریشه‌شناسی نام طوائف تورک اوستاجلو، پرناک و ذوالقدر پرداخته‌ام. قسمت پایانی عبارت است از لیست کلمات تورکی و بعضی از کلمات فارسی و عربی این نامه‌ها. سولطان مراد نامه‌ی اول را در سال ١٥١٣ احتمالاً به صدراعظم عوثمان‌لی، و نامه‌ی دوم را در سال ١٥١٤ به سولطان سلیم خان نوشته است. او در این نامه‌ها می‌گوید در سال ١٥١٢ با سولطان عوثمان‌لی سلیم خان دیدار نموده و وعده‌ی کومک برای باز پس گرفتن مملکت و تاج و تخت آغ‌قویون‌لو از چنگ شاه اسماعیل اول را دریافت کرده است. اکنون فرصت مناسب برای حمایت نظامی وعده داده شده از سوی سولطان عوثمان‌لی و از بین بردن تهدید شاه اسماعیل است. زیرا اخبار جدیدی از تهاجمات و جنگ‌های توسعه‌طلبانه‌ی شاه اسماعیل اول و تضعیف شدید اوردوی قیزیل‌باش می‌رسد. سپس سه گزارش مشخص در این باره را نقل می‌کند. بنا به یکی از آن‌ها حتی در میان طریقت صوفویه دو دسته‌گی ایجاد شده، و برادر شاه اسماعیل در تبریز که رئیس یکی از این دو دسته است، بر علیه او قیام کرده است. شاه اسماعیل اول توسط کلیسای ارمنی در جزیره‌ی آقتامار دریاچه‌ی وان به صورت یک فرد ضد سنی و فاقد شعور قومی تورک - تورکمان تربیت و اندوکترینه شد. در ظهور حرکت او کلیسای ارمنی دارای نقشی تعیین کننده بود. اما به سرعت از حمایت دولت‌های صلیبی اوروپایی و موللایان شیعی امامی تاجیک – عرب برخوردار گشت و تبدیل به یک حرکت سیاسی خشونت‌آمیز و ماشه‌ی صلیبی‌ها بر علیه تورکمان‌ها، امپراتوری عوثمان‌لی، جهان تورکیک و دنیای اسلام شد. شاه‌زاده‌ها و امرا و بازمانده‌گان قاراقویون‌لوها و آق‌قویون‌لوها و دیگر تورکمان‌ها، پس از زیگزاگ‌ها و کشمکش‌های داخلی و برادرکشی‌های قبلی‌شان، عاقبت ماهیت واقعی این حرکت و وخامت اوضاع را درک کردند، با یک‌دیگر متحد شدند و زیر چتر نظامی و سیاسی امپراتوری عوثمان‌لی بر علیه این فتنه‌‌ی جدید موضع گرفتند. سلطان مراد آققویونلو نیز در چند جبهه به مبارزه بر علیه تهدید شاه اسماعیل اول و بازپس گرفتن سرزمین‌های تورکمان (ایران غربی، عراق، قفقاز جنوبی،...) و تاج و تخت خویش برخاست. در این استقامت برای ایجاد اتحادهای سیاسی و نظامی با حکام و دولت‌های تورک وقت مانند بایرک بیگ تورکمان حاکم بغداد، علاء‌الدوله تولقادار (ذوالقدر)، سلطان قان‌ساو غوری کؤله‌مه‌ن - مملوک مصر، بایزید دوم، سولطان سلیم عوثمان‌لی، ... تلاش نمود. مادر سلطان مراد آققویونلو دولت‌زن تورک گوهر سلطان خانیم (دختر فرخ یسار شیروان‌شاه که به دست شاه اسماعیل اول به قتل رسیده بود) هم در این تلاش‌ها فعالانه شرکت داشت. در منابع تاریخی هشدارهای گوهر سلطان خانیم در باره‌ی نسل‌کشی تورکمان‌ها توسط لشکر قیزیل‌باش ثبت شده است. سولطان مراد آققویونلو نهایتاً در ۱۵۱۸ به دست دورموش خان شام‌لی، اوُلوُنوْیان - سپه‌سالار اوردوی قیزیل‌باش در دیاربکر کشته شد و سر بریده‌اش به شاه اسماعیل اول فرستاده شد. با قتل سولطان مراد، حیات دولت تورک آققویونلو، و پیش‌رفت و اعتلای تاریخی تورک‌ها در ایران هم به پایان رسید. در تاریخ تورک ایران، دوره‌ی موغولی (ایلخانلی، ایلکا نویانی – جالایری، ...) دوره‌ی رستاخیز، تقویت، تعمیق و همه‌گانی شدن شعور قومی – ملی تورک در میان تورک‌ها و موغول‌های پراکنده در قلمروی ایران امروزی؛ دوره‌ی تورکمانی (قاراقویون‌لو، آققویونلو) هم دوره‌ی به اوج رسیدن تورکیت در ایران شمرده می‌شود. با ظهور صوفوی‌ها – قیزیل‌باش‌ها این پیش‌رفت متوقف، و پس‌رفت همه‌جانبه‌ی تورک‌ها در ایران (به لحاظ شعور ملی تورک، مذهبی و اسلام تورک، حافظه‌ی تاریخی، جمعیت شناسی، زبانی، ادبی، ...) آغاز شد. دولت آغ‌قویون‌لو مانند دولت قاراقویون‌لو یک دولت با تیپولوژی ملی تورک بود. سران این سلسله، بر خلاف شاهان دولت قیزیل‌باش، دارای شعور قومی تورک و تورکمان بودند. این واقعیت علاوه بر افتخار به هویت تورکمانی و اسطوره‌ها و تاریخ تورک، هم‌چنین کاربرد زبان تورکی سره توسط تورکمانان، از عدم پذیرش دوکترین قیزیل‌باشی در عرصه‌‌های اعتقادی و سیاسی توسط آن‌ها هم آشکار است. تقدیم دولت آققویونلو به صورت دولتی ایرانی، فارس و یا ایرانیزه شده توسط شرق‌شناسان غربی، بازنویسی تاریخ و تحریف واقعیت‌ها است.
کلمات کلیدی: آققویونلو، قیزیل‌باش، عوثمان‌لی، تورکمان، مراسلات تورکی
اؤزه‌ت:
بو مقاله‌نین ایلک بؤلومونده تورک آغ‌قویون‌لو دولتی‌نین سون خاقانی سولطان مرادین (دوغوم: ١٤٨٣ ته‌بریز، آزه‌ربایجان، تورک‌ایلی. اؤلوم: ١٥١٨ شانلیاورفا، گونئی آنادولو، تورکییه) ایکی تورک‌جه مکتوبونو هم عرب هم ده لاتین آلفابئ‌سی‌نده سوندوم. ایکینجی بؤلوم‌ده بو مکتوب‌لار و سولطان مراد ایله ایلگی‌لی آچیق‌لامالارا یئر وئردیم. اوچونجو بؤلوم‌ده تورک اوستاج‌لی، پورناک و دولقادار بوی‌لاری آدلاری‌نین کؤکه‌ن‌له‌مه‌سی‌نی اه‌له آلدیم. سون بؤلوم‌ده مکتوب‌لاردا گئچه‌ن تورک‌جه کلیمه‌له‌رین یانی سیرا، بعضی فارس‌جا و عرب‌جه کلیمه‌له‌ری آچیق‌لادیم. سولطان مراد ایلک مکتوبو ١٥١٣ده عوثمان‌لی صدراعظمی‌نه، ایکینجی مکتوبو ١٥١٤ده سولطان سلیم خان‌ا یازمیش‌دیر. بو مکتوب‌لاردا سولطان مراد ١٥١٢ ایلی‌نده عوثمان‌لی سولطانی سلیم خان‌لا بولوشدوغوندان و بیرینجی شاه ایسماعیل‌ده‌ن آغ‌قویون‌لو اؤلکه‌سی و تختی‌نی گئری آلماق اوچون یاردیم سؤزو آلدیغی‌ندان سؤز ائدیر. شاه ایسماعیل تهدیدی‌نی اورتادان قالدیرماق اوچون عوثمان‌لی سولطانی‌نین سؤزونو وئردییی عسکری یاردیم ساغ‌لاماسی‌نین لاپ زامانی اولدوغونو به‌لیرتیر. شاه ایسماعیل‌ین یئنی یاییلماجی سالدیری‌لار و ساواش‌لارا باش‌لادیغی‌نی، آنجاق قیزیل‌باش اوردوسونون جدّی بیچیم‌ده ضعیف‌له‌مه‌سی‌نه ایلیشکین یئنی راپورلار آلیندیغی‌نی بیلدیریر. داها سونرا اوچ اؤزه‌ل راپورو آقتاریر. بونلاردان بیری‌نه گؤره صوفو طریقتی ایچی‌نده بیله ایکی فیرقه اورتایا چیخمیش، بو فیرقه‌له‌رده‌ن بیری‌نین اؤنده‌ری اولان شاه ایسماعیل‌ین قارداشی ته‌بریزده اونا عصیان ائتمیش‌دیر. بیرینجی شاه ایسماعیل وان گؤلونده‌کی آقتامار آداسی‌ندا ائرمه‌نی کیلیسه‌سی طرفی‌نده‌ن بؤیودولوپ یئتیشدیریلدی. هر هانسی بیر تورک – تورکمان ائتنیک کیم‌لییی‌نه صاحیب اولمایان، آشیری سوننی دوشمانی بیر فرد اولاراق ایندوکتیری‌نه اولوندو (بئینی یووولدو). شاه ایسماعیل‌ین باش‌لاتدیغی حرکت، یارادیلماسی‌ندا ائرمه‌نی کیلیسه‌سی‌نین به‌لیرله‌ییجی رولو اولسا دا، سرعت‌له آوروپالی خاچ‌لی دولت‌له‌رین یانی سیرا تاجیک – عرب شیعی موللالارین ده‌سته‌یی‌نی قازاندی و اونلارین تورکمان‌لارا، عوثمان‌لی ایمپاراتورلوغونا، تورکیک دونیاسی‌نا و ایسلام دونیاسی‌نا قارشی قول‌لاندیغی خشونت ایچه‌ره‌ن بیر سیاسی آراجا دؤنوشدو. قاراقویون‌لو، آغ‌قویون‌لو و باشقا تورکمان شهزاده‌له‌ری، به‌ی‌له‌ری، بوی‌لاری و زومره‌له‌ری ایل‌له‌ر سوره‌ن ایچ چاتیشمالار و قارداش قتل عام‌لاری‌ندان سونرا، سونوندا دورومون گئرچه‌ک آنلامی‌نی و جدیتی‌نی آنلادی‌لار و بو یئنی تهدیده قارشی قویماق اوچون عوثمان‌لی ایمپاراتورلوغونون عسکری و سیاسی اؤنده‌رلییی آلتی‌ندا بیرله‌شدی‌له‌ر. سولطان مراد تورکمان توپراق‌لاری‌نی (باتی ایران، عراق، گونئی قافقاس، ...) و تختی‌نی گئری آلماق آماجی‌یلا شاه ایسماعیل تهدیدی‌نه قارشی بیر چوخ جبهه‌ده ساواشدی. باغداد حاکیمی به‌یره‌ک به‌ی تورکمان، علاء‌الدوله تولقادار (ذوالقدر)، میصیر سولطانی قان‌ساو غوری (کؤله‌مه‌ن – مملوک)، ایکینجی بایزید و سولطان سلیم خان گیمی دؤنه‌مین تورک حاکیم‌له‌ری و حکومت‌له‌ری ایله سیاسی و عسکری اتحادلار قورمایا چالیشدی. سولطان مرادین آناسی دا، تورک دولت قادینی گوهر سولطان خانیم، بو چابالاردا فعال اولاراق یئر آلدی. او شاه ایسماعیل طرفی‌نده‌ن اؤلدوروله‌ن فرخ یسار شیروان‌شاه‌ین قیزی‌یدی. تاریخی قایناق‌لار گوهر سولطان خانیم‌ین قیزیل‌باش اوردوسونون گئرچه‌ک‌له‌شدیردییی تورکمان سوی‌قیریمی حاققی‌نداکی اویاری‌لاری‌نی به‌لگه‌له‌ییر. ١٥١٨ ایلی‌نده سولطان مراد آغ‌قویون‌لو، قیزیل‌باش اوردوسونون قوموتانی دورموش خان شام‌لی طرفی‌نده‌ن دیاربکرده اؤلدورولدو و که‌سیک باشی شاه ایسماعیل‌ه گؤنده‌ریلدی. سولطان مرادین اؤلدورولمه‌سی‌یله تورک آغ‌قویون‌لو دولتی ده اورتادان قالخدی و تورک‌له‌رین ایران‌داکی یوکسه‌لیشی سونا ائردی. ایران‌ین تورک تاریخی‌نده موغول دؤنه‌می (ایلخانلی، جالاییرلی، ...) بو اؤلکه‌ده یاشایان تورک‌له‌ر و موغول‌لار آراسی‌ندا تورک ائتنیک کیم‌لییی‌نین و میللی بیلینجین یئنی‌ده‌ن دیرچه‌لدییی، گوج‌له‌ندییی، ده‌رین‌له‌شدییی و یاییلدیغی بیر دؤنه‌م ایسه، تورکمان (قاراقویون‌لو، آغ‌قویون‌لو) دؤنه‌می ده تورک‌له‌رین ایران تاریخی‌نده یوکسه‌لیشی‌نین زیروه یاپدیغی دؤنه‌م اولاراق قبول ائدیلیر. صوفولارین – قیزیل‌باش‌لیغین اورتایا چیخماسی‌یلا بو ایله‌رله‌مه دورما نقطه‌سی‌نه گه‌لدی و ایران‌داکی تورک‌له‌رین گئری‌له‌مه سوره‌جی باش‌لادی. بو دوشوش، تورک میللی بیلینجی و کیم‌لییی، مذهب و تورک ایسلامی، تورک تاریخی حافظه‌سی، تورک دئموگرافی‌سی، تورک دیلی و تورک ادبیاتی داخیل اولماق اوزه‌ره چوخ یؤن‌لو ایدی. آغ‌قویون‌لو دولتی‌نین ده قاراقویون‌لو دولتی کیمی میللی تیپولوژی‌سی تورک ایدی. بو دولتین باش‌چی‌لاری، قیزیل‌باش دولتی شاه‌لاری‌ندان فرق‌لی اولاراق، تورکمان و تورک ائتنیک بیلینجی‌نه صاحیب ایدی. بو گئرچه‌ک اونلارین تورکمان کیم‌لییی ایله تورک میتولوژی‌سی و تاریخی‌نی مه‌نیمسه‌دیک‌له‌ری‌نین و تورک‌جه‌نی رسمی اولاراق قول‌لانمالاری‌نین یانی سیرا، قیزیل‌باش اؤیره‌تی‌سی‌نی هم دینی هم ده سیاسی آلان‌دا رد ائتمه‌له‌ری‌نده ده آچیق‌جا گؤرولمه‌ک‌ده‌دیر. آغ‌قویون‌لو دولتی‌نین باتی‌لی اوریانتالیست‌له‌ر طرفی‌نده‌ن ایران‌لی، فارس و یا فار‌س‌لاشدیریلمیش اولاراق سونولماسی، تاریخی گئرچه‌ک‌له‌رین چارپیتیلماسی و تاریخ‌ین یئنی‌ده‌ن یازیلماسی‌دیر.
آچار سؤزله‌ر: آققویونلو، قیزیل‌باش، عوثمان‌لی، تورکمان، تورک‌جه یازیشمالار
Özet
Bu makalenin ilk bölümünde, Türk Akkoyunlu devletinin son hakanı Sultan Murad'ın (Doğum: 1483 Tebriz, Azerbaycan, Türkili, öldürülme: 1518, Şanlıurfa, Güney Anadolu, Türkiye) iki Türkçe mektubunu, hem Arap hem de Latin alfabesinde sundum. İkinci bölümde bu mektuplar ve Sultan Murad ile ilgili açıklamalara yer verdim. Üçüncü bölümde Türk Ostaçlı, Pörnek ve Tulgadar boylarının isimlerinin etimolojisini ele aldım. Son bölümde mektuplarda geçen Türkçe kelimelerin yanı sıra bazı Farsça ve Arapça kelimeleri açıkladım. Sultan Murad ilk mektubu 1513'te muhtemelen Osmanlı Sadrazamına, ikinci mektubu 1514'te Sultan Selim Han'a yazmıştır. Bu mektuplarda Sultan Murad, 1512 yılında Osmanlı sultanı Selim Han'la buluştuğundan ve Şah İsmail I.'den Akkoyunlu ülkesi ve tahtını geri almak için yardım sözü aldığından söz ediyor. Şah İsmail tehdidini ortadan kaldırmak için Osmanlı Padişahının sözünü verdiği askeri destek sağlamasının tam zamanı olduğunu belirtiyor. Şah İsmail'in yeni yayılmacı saldırılar ve savaşlara başladığını, ancak Kızılbaş Ordusunun ciddi şekilde zayıflamasına ilişkin yeni raporlar alındığını bildiriyor. Daha sonra üç özel raporu aktarıyor. Bunlardan birine göre Sofu tarikatı içinde dahi iki fırka ortaya çıkmış, bu fırkalardan birinin lideri olan Şah İsmail'in kardeşi Tebriz'de ona isyan etmiştir. Şah İsmail I, Van Gölü'ndeki Akdamar Adası'nda Ermeni Kilisesi tarafından büyütülüp yetiştirildi. Herhangi bir etnik Türk-Türkman kimliğine sahip olmayan, aşırı Sünni karşıtı bir birey olarak endoktrine edildi. Şah İsmail'in başlattığı hareket, yaratılmasında Ermeni Kilisesinin belirleyici rolü olsa da, hızla Avrupalı Haçlı devletlerinin yanı sıra Şii Tacik-Arap mollaların desteğini kazandı ve onların Türkmanlara, Osmanlı İmparatorluğuna, Türkik dünyasına ve İslam dünyasına karşı kullandığı şiddet içeren bir siyasi araça dönüştü. Karakoyunlu, Akkoyunlu ve başka Türkman şehzadeleri, beyleri, boyları ve zümreleri yıllar süren iç çatışmalar ve kardeş katliamlarından sonra, sonunda durumun gerçek anlamını ve ciddiyetini anladılar ve bu yeni tehdide karşı koymak için Osmanlı İmparatorluğu'nun askeri ve siyasi liderliği altında birleştiler. Sultan Murad, Türkman topraklarını (Batı İran, Irak, Güney Kafkasya vb.) ve tahtını geri almak amacıyla Şah İsmail I tehdidine karşı birçok cephede savaştı. Bağdat hükümdarı Beyrek Bey Türkman, Alaa ed-Devle Tulgadar (Zül Kadir), Mısır Sultanı Kansav Gavri Kölemen - Mısır Memluk, II. Bayezid ve Sultan Selim Han gibi devrinin Türk hükümdarları ve hükümetleriyle siyasi ve askeri ittifaklar kurmaya çalıştı. Sultan Murad'ın annesi de, Türk devlet kadını Gevher Sultan Hanım, bu çabalarda aktif olarak yer aldı. O, Şah İsmail I tarafından öldürülen Ferrüh Yesar Şirvanşah'ın kızıydı. Tarihi kaynaklar Gevher Sultan Hanım'ın Kızılbaş ordusunun gerçekleştirdiği Türkman soykırımı hakkındaki uyarılarını belgeliyor. 1518 yılında Sultan Murad Akkoyunlu, Kızılbaş ordusunun komutanı Durmuş Han Şamlı tarafından Diyarbakır'da öldürüldü ve kesik başı Şah I. İsmail'e gönderildi. Sultan Murad'ın öldürülmesiyle Türk Akkoyunlu devleti ortadan kalktı ve Türklerin İran'daki yükselişi de sona erdi. İran’ın “Türk tarihi”nde Moğol dönemi (İlhanlı, Calayırlı vb.), bu ülkede yaşayan Türkler ve Moğollar arasında Türk etnik kimliğinin ve milli bilincin yeniden canlandığı, güçlendiği, derinleştiği ve yayıldığı bir dönem ise; Türkman dönemi (Karakoyunlu, Akkoyunlu) de, Türklerin İran tarihinde yükselişinin zirve yaptığı dönem olarak Kabul edilir. Sefevilerin - Kızılbaşlığın ortaya çıkmasıyla bu ilerleme durma noktasına geldi ve İran'daki Türklerin gerileme süreci başladı. Bu düşüş, Türk milli bilinci, Türk İslamı, Türk tarihi hafızası, Türk demografisi, Türk dili ve Türk edebiyatı dahil olmak üzere çok yönlüydü. Akkoyunlu Devleti'nin de Karakoyunlu Devleti gibi millî tipolojisi Türk'tü. Bu devletin liderleri, Kızılbaş devleti şahlarından farklı olarak Türkman ve Türk etnik bilincine sahipti. Bu gerçek, Türkmanların Türk kimliği ile Türk mitolojisi ve tarihini benimsediklerinin ve Türkçeyi resmi olarak kullanmalarının yanı sıra, Kızılbaş öğretisini hem dini hem de siyasi alanda reddetmelerinde de açıkça görülmektedir. Akkoyunlu Devleti'ni Batılı Oryantalistler tarafından İranlı, Fars veya Farslaştırılmış olarak sunulması, tarihi gerçeklerin çarpıtılması ve tarihin yeniden yazılmasıdır.
Açar sözcükler: Akkoyunlu, Kızılbaş, Osmanlı, Türkman, Türkçe yazışmalar
Abstract
In the first part of this article, I have presented two Turkish letters from Sultan Murad (born in 1483 in Tebriz, Azerbaijan, Türkili, killed in 1518 in Şanlıurfa, South Anatolia, Türkiye), the last king of the Turkish Akkoyunlu dynasty, in both Arabic and Latin alphabets. In the second part, I have included explanations about these letters and Sultan Murad Akkoyunlu. The third part discusses the etymology of the names of the Turkish tribes Ostaçlı, Pörnek, and Tulgadar. The final part is a list of Turkish words as well as some Persian and Arabic words from these letters. Sultan Murad wrote the first letter in 1513, possibly to the Ottoman chancellor, and the second letter in 1514 to the Ottoman Sultan Selim Han. In these letters, he mentioned meeting with Sultan Selim Han in 1512 and receiving a promise of assistance to reclaim the country and the throne of Akkoyunlu from Shah Ismail I. He stated that now is the right time for the Ottoman Sultan to provide military support to eliminate the threat of Shah Ismail. New reports of expansionist invasions and wars led by Shah Ismail I, as well as the severe weakening of the Kızılbaş army, have been received. He then cited three specific reports to support this claim. According to one of them, two factions have emerged even among the Sofuvian sect, and Shah Ismail's brother, who is the leader of one of them, has rebelled against him in Tebriz. Shah Ismail I was raised by the Armenian Church on Aktamar Island in Lake Van. He was indoctrinated to be an anti-Sunni individual who did not possess any sense of ethnic Turk-Turkoman identity. Although the Armenian Church had a major role in creation of his movement, soon it gained support from European crusader states and Shii Tajik-Arab mullahs. This transformed it into a violent political movement which was their tool against Turkomans, the Ottoman Empire, the Turkic and Islamic worlds. After years of internal conflicts and fratricides, Karakoyunlu, Akkoyunlu, and other Turkoman princes, generals, tribes, and factions finally realized the true meaning and gravity of the situation. They united under the military and political leadership of the Ottoman Empire to confront this new threat. Sultan Murad Akkoyunlu fought on multiple fronts against the threat of Shah Ismail I, with the goal of recapturing the Turkoman territories (Western Iran, Iraq, South Caucasus, etc.) and reclaiming his throne. He sought to establish political and military alliances with Turkish rulers and governments of his time such as Beyrek Beg Turkoman the ruler of Baghdad, Alaa al-Devle Tulgadar (Zul Qadr), Sultan Kansav Gavri Kölemen - Memluk of Egypt, Bayezid II, and Sultan Salim Han. Sultan Murad’s mother, the Turkish stateswoman Gevher Sultan Hanım, was also actively involved in these efforts. She was the daughter of Ferrüh Yesar Şirvanşah, who was murdered by Shah Ismail I. Historical sources document Gevher Sultan Hanım's warnings about the Turkoman genocide carried out by the Kızılbaş army. In 1518 Sultan Murad Akkoyunlu was killed by Durmuş Han Şamlı, the commander of the Kızılbaş army in Diyarbakir, and his severed head was sent to Shah Ismail I. With Sultan Murad’s murder, the Turkish Akkoyunlu state ceased to exist, and the rise and advancement of the Turks in Iran came to an end. In Iran’s Turkic history, the Mongol period (Ilhanlı, Calayırlı, etc.) is considered a time of revival, strengthening, deepening and spreading of Turkish ethnic identity and national consciousness among the Turks and Mongols residing in present day Iran. On the other hand, the Turkoman period (Karakoyunlu, Akkoyunlu) is considered a time of Turkish rise and its peak in Iranian history. However, with the emergence of the Sofuvian - Kızılbaş, this rise came to a halt, then leading to an overall decline of the Turks in Iran. This decline was multi-faceted, including Turkish national consciousness, Turkish Islam, Turkish historical memory, Turkish demographics, Turkish language, and Turkish literature. The national typology of the Akkoyunlu state, like that of the Karakoyunlu state, was Turkish. The leaders of this dynasty, unlike the kings of the Kızılbaş state, had Turkoman and Turkish ethnic consciousness. This fact, along with their embrace of Turkoman identity, Turkish mythology and history, as well as the official use of the Turkish language by the Turkomans, is also clearly evident in their rejection of the Kızılbaş doctrine in both religious and political spheres. Presenting the Akkoyunlu state as Persian, Iranian, or Persianized by Western orientalists is a distortion of historical facts and a rewriting of history.
Keywords: Akkoyunlu, Kizilbash, Ottomans, Turkoman, Turkish correspondences
