اوُتمان‌نامه و یا منظومه‌ی تورکی «تاریخ آل عثمان» اثر میرزا حبیب
دستان بنی اصفهانی - بین‌لی میرزه حبیب اه‌فه‌ندی
مئهران باهارلی
اؤزه‌ت:
اؤن‌ده
گه‌له‌ن گؤرک‌سؤزچو (ادبیات‌چی) و بیلیم‌آدامی بین‌لی (ایصفاهان‌لی) حبیب افندی قیسا
بیر «تاریخ آل عوثمان منظومه‌سی» (اوتمان اوروغو اؤته‌یی‌نین قوشاغی) یازمیش‌دیر.
حبیب افندی ١٩ یوزایلین ایکینجی یاری‌سی‌ندا عوثمان‌لی ایمپاراتورلوغونا سیغینان قاجار
دؤنه‌می آیدین و سیاسی مخالف‌له‌ری‌نده‌ن ایدی. تاریخ آل عوثمان منظومه‌سی، یالنیز
بیر ادبیات یاپیتی دئییل، عینی زمان‌دا عوثمان‌لی سلاله‌سی‌نین کرونولوژی‌سی‌نی
آنلاتان تاریخی بیر به‌لگه‌دیر. یاپیتین تورک‌جه و یازاری حبیب افندی‌نین اورتا
ایرا‌ن‌ین یئرلی تورک‌له‌ری‌نده‌ن اولماسی، اونون اؤنه‌می‌نی آرتیرماق‌دادیر. حبیب افندی‌نین «تاریخ آل عوثمان منظومه‌سی» تورک‌له‌رین اؤزله‌ری‌نین
«اوغوزنامه» آدی ایله بیلینه‌ن اه‌سکی تاریخی دستان یازما گه‌له‌‌نه‌یی‌نین سون و
ائش‌سیز اؤرنه‌ک‌له‌ری‌نده‌ن‌دیر. حبیب افندی‌نین باشقا تورک‌جه اثرله‌ری کیمی، «تاریخ
آل عوثمان منظومه‌سی» ده، تاریخی و ادبی اؤنه‌می‌نه قارشین شیمدی‌یه ده‌ک تورکییه،
آزه‌ربایجان، تورک‌ایلی و ایران‌دا یاییم‌لانمامیش‌دیر.
بو مقاله‌م‌ده و ایلک که‌ز اولاراق بین‌لی حبیب افندی‌نین تورک‌جه «تاریخ آل
عوثمان منظومه‌سی» باش‌یاپیتی‌نی، هر ایکی عرب و لاتین الیفبالاری‌ندا یاییم‌لاییرام.
Özet
Önde gelen ebebiyatçı ve
bilimadamı Binli (İsfahanlı) edip Hebib Efendi kısa bir “Târih-i Âl-i Osman Manzumesi”
(Utman Uruğu Öteyinin Koşağı) yazmıştır. Hebib Efendi 19.cu yüzyılın ikinci
yarısında Osmanlı İmparatorluğuna sığınan Kacar dönemi aydın ve siyasi muhâliflerinden
idi. 'Târih-i Âl-i Osman' sadece bir edebiyat eseri değil, aynı zamanda Osmanlı
hanedanının tarihini anlatan tarihi bir belgedir. Ayrıca padişahlarla ilgili
fıkra ve efsanelere de yer verilmiştir. Yapıtın Türkçe ve yazarı Hebib Efendi’nin
de Orta İran’ın yerli Türklerinden olması, onun önemini artırmaktadır. Hebib
Efendi'nin "Târih-i Âl-i Osman Şiiri", Türklerin kendilerinin "Oğuzname"
adıyla bilinen eski tarihî destan yazma geleneğinin son ve eşsiz örneklerinden
biridir. Hebib Efendi’nin başka Türkçe eserleri gibi, Tarih-i Âl-i Osman manzumesi
de, tarihi ve edebi önemine rağmen şimdiye dek Türkiye, Azerbaycan, Türkili ve
İran’da yayınlanmamıştır. Bu makalemde ve ilk kez olarak Binli Hebib Efendi’nin
bu Türkçe başyapıtını, her iki Arap ve Latin alfabelerinde yayımlıyorum.
Abstract
The
prominent litterateur and scholar, Binli Hebib
Efendi (Habib Isfahani), wrote a short poem titled "Târih-i Âl-i Osman"
or the history of the Ottoman Dynasty. Hebib Efendi was among the intellectuals
and dissidents of the Qajar period who sought refuge in the Ottoman court during
the latter half of the 19th century. 'Târih-i Âl-i Osman' is not only a work of art but
also a historical document that chronicles the history of the Ottoman dynasty.
It also includes anecdotes and legends about the sultans. The fact that the
work is in Turkish, and its author, Hebib Efendi is a native Turk from Central
Iran, increases its importance. Hebib Efendi’s "Târih-i Âl-i Osman
Poem" is one of the last and unique examples of the old tradition of
writing historical epics known as "Oğuzname", by Turks themselves. Like
other Turkish works by Hebib Efendi, the poem Tarih-i Âl-i Osman, despite its
historical and literary significance, has not been published in Turkey,
Azerbaijan, Turkili, and Iran until now. In this article, I am
publishing Binli Hebib Efendi's Turkish masterpiece for the first time, in both
the Arabic and Latin alphabets.
خلاصه:
ادیب و
عالم مشهور بین‌لی (اصفهانی) حبیب افندی، یک منظومه‌ی کوتاه تورکی به نام «تاریخ
آل عثمان» سروده است. حبیب افندی از روشن‌فکران و مخالفین سیاسی نیمه‌ی دوم قرن نوزده
قاجاری است که به امپراتوری عوثمان‌لی پناهنده شده بودند. منظومه‌ی تاریخ آل
عوثمان، صرفا یک اثر ادبی نیست، بلکه در عین حال سندی تاریخی است که کرونولوژی
سلسله‌ی عوثمان‌لی را به دست می‌دهد. سروده شدن این اثر به زبان تورکی و این
واقعیت که سراینده‌ی آن حبیب افندی از تورکان بومی ایران مرکزی است، بر اهمیت آن
افزوده است. منظومه‌ی تاریخ آل عوثمان اثر حبیب افندی، یکی از آخرین نمونه‌های سنت
قدیمی نگارش داستان‌های تاریخی تورکان توسط خود تورکان است. مانند دیگر آثار تورکی
حبیب افندی، منظومه‌ی تاریخ آل عوثمان هم، علی رغم اهمیت ادبی و تاریخی آن، تاکنون
در تورکیه، آزربایجان، تورک‌ایلی و ایران منتشر نشده بود. در این مقاله‌ام برای نخستین
بار این شاه‌کار بی همتای حبیب افندی را در هر دو الفبای تورکی - عربی و تورکی -
لاتین منتشر کرده‌ام.
ادیب،
روشن‌فکر، ادبیات‌شناس، مترجم، خطاط، و شاعر تورک «بین‌لی
میرزه حبیب اه‌فه‌ندی» (میرزا حبیب دستان بنی اصفهانی)، متولد سال ١٨٣٥ در
شهر تورک‌نشین بین (به املای فارسی بِن) مرکز شهرستان بین، در ۲۵ کیلومتری شمال شهرکورد
مرکز استان فعلی چهار محال و بختیاری است. او از روشن‌فکران و دگراندیشان تبعیدی –
فراری – پناهنده به امپراتوری عوثمان‌لی در عصر قاجاری است که در آن دولت به مقامات
عالی فرهنگی و اداری نائل شد. در میان آثار «بین‌لی میرزه حبیب اه‌فه‌ندی» یک منظومه‌ی
تورکی کوتاه اما فوق‌العاده مهم در تاریخ آل عوثمان، وجود دارد که تاکنون مانند
دیگر آثار تورکی او (به جز «خط و خطاطان») نه در تورک‌ایلی، و نه در
عوثمان‌لی – تورکیه منتشر نشده است. در زیر این منظومه‌ی فوق العاده مهم را - مرکب
از ٥٧ بیت تورکی و ٣ بیت عربی - برای اولین بار، بر اساس دست‌خط خود بین‌لی میرزه حبیب
اه‌فه‌ندی، با قرائت و تصحیح خودم ارائه کرده‌ام.
دلائل اهمیت منظومه‌ی تورکی «اوتمان‌نامه» و یا «تاریخ آل عثمان» سروده‌ی
میرزا حبیب دستان بنی اصفهانی - بین‌لی میرزه حبیب اه‌فه‌ندی:
١-این
منظومه نمونه‌ای از سنت تاریخ‌سرایی تورک است که در ازمنه‌ی قدیم حتی تا اوائل
دوره‌ی قاجاری تحت نام‌های گوناگون مانند اوغوزنامه و شاهنشاه‌نامه و .... در
میان تورک‌ها و موغولان رایج بود. اوغوزنامه در طول زمان معانی متفاوتی داشت: ١-کتاب
تواریخ سلاطین تورک، ٢-کتب انساب و نسب‌شناسی تورکان، ٣-داستان‌های حماسی اوغوزها
مانند اوغوز خاقان و بوی‌های ده‌ده قورقوت (در این معنی مترادف چینگیزنامه و
... و مشابه شاهنامه در ادبیات فارسی است)، ٤-کتاب امثال و حِکَم و ضرب المثل‌های
تورکی و ....
٢-از
آنجا که این اوغوزنامه، در مورد آل عوثمان است، من آن را «اوتمان‌نامه» می‌نامم. اوتمان
یکی از فورم‌های اولیه‌ی اسم موسس امپراتوری عوثمان‌لی است که بعدها با سائقه‌های
مذهبی و عربی‌سازی به عثمان تبدیل شده است. در نتیجه فورم اصلی و تورکی
نام امپراتوری «عوثمان‌لی» هم، «اوتمان‌لی» است.
٢-دومین
نکته در اهمیت اوتمان‌نامه‌ی بین‌لی حبیب افندی، سروده شدن آن توسط یک تورک اصلا
از ایران است که نشان می‌دهد سنت اوغوزنامه‌سرایی تا دوران معاصر و در اشکال
متفاوت هم‌چنان در میان مردم تورک ما هم موجود بود. مهم‌ترین نمونه‌های این ژانر در
میان ملت تورک ساکن در ایران را، سید لقمان آشیرلی اورمولو (اورموئی، اورموی) آفریده
است: اوغوزنامه، سورنامه‌ی همایون، هنرنامه، شهنشاه‌نامه، زبده‌التواریخ، سلیم
خان نامه.... یکی
دیگر از اوغوزنامه‌های مهم در تاریخ تورک‌ایلی و تورکان ساکن در ایران، اوغوزنامه‌ی
کتاب‌خانه‌ی خصوصی جهان‌شاه‌قاراقویون‌لو در تبریز، به زبان تورکی و خط اویغوری است
که یک کتاب انساب و یا تواریخ سلاطین تورک و یا ترکیبی از هر دو بود.
٣-سومین
نکته که به اهمیت اوتمان نامه‌ی حیب بین‌لی می‌افزاید، سروده شدن آن به زبان
تورکی است. معلوم است که بسیاری از کتب اوغوزنامه که در دوره‌ی حاکمیت سلسله‌های
تورک - موغول آفریده شده‌اند، به سبب موضوع حماسی‌شان در تشبّه به شاهنامه‌ی
فردوسی و تقدیم شدنشان به سلاطین و «شهنشاهان» تورک - موغول، مشهور به شهنشاه‌نامه
شده‌اند. مانند «شاهنشاه‌نامه‌ی پاییزی»
در باره‌ی سلطان علاءالدین محمد خوارزم‌شاه سروده‌ی مجد‌الدین محمد پاییزی نسوی،
«شاهنشاه‌نامه‌ی تبریزی» در تاریخ چینگیز خان و جانشینان او از احمد تبریزی،
«شاهنشاه‌نامه یا مرآت عثمانی» از صدرالدین در تاریخ سلاطین عثمان‌لی، «سلیم شاهنامه»
اثر ابوالفضل محمد افندی ادرﻳس بدلیسی، «شهنشاه‌نامه‌ی صبا»، .... بسیاری از این شهنشاه‌نامه‌ها
– علی رغم موضوعشان که تاریخ سلاطین تورک و نسب‌شناسی تورک بود - به زبان فارسی
نوشته شده‌اند. هر چند در اثر روند تورک‌شونده‌گی به مرور زمان نام شهنشاه‌نامه
ترک شد، و به جای آن اسامی‌ای مانند چینگیزنامه، غازان‌نامه، تیمورنامه، اوغوزنامه،
... به کار رفت. و علاوتا و مخصوصا در آناتولی این منظومه‌های حماسی تورک به زبان
تورکی سروده شدند. اوتمان‌نامه‌ی حبیب افندی هم یکی از این اوغوزنامه‌های سروده شده
به تورکی است و به همین جهت دارای اهمیت مضاعف است.
٤-چهارمین
نکته‌ای که به اهمیت اوتمان نامه‌ی بین‌لی حبیب افندی می‌افزاید آن است که او
یک تورک از منطقه‌ی تورک‌نشین بین واقع در خارج جوغرافیای آزربایجان است. این امر
از آن جهت اهمیت دارد که دو ایدئولوژی – هویت ملی استعمارساخته‌ی ضد تورک و تاریخ‌نگاری‌های
ایرانی و آزربایجانی، قسمتی از ملت تورک ساکن در ایران که مقیم خارج جوغرافیای
آزربایجان است را بالکل ناموجود تلقی و تقدیم می‌کنند، و میراث ادبی و فرهنگی
تورکان آن قسمت‌های خارج از جوغرافیای آزربایجان را میراث ادبی و فرهنگی «خودشان»
نمی‌شمرند. در منابع عوثمان‌لی-تورکیه‌ای هم تورک بودن بین‌لی میرزا حبیب افندی دانسته نیست
و آن‌ها او را علی القاعده به صورت ایرانی و عجم معرفی می‌کنند.
٥-
اوتمان نامه‌ی بین‌لی حبیب افندی به وضوح نشان می‌دهد که او دارای وقوف عمیق بر
تاریخ خاندان و امپراتوری عوثمان‌لی بود.
٦- از نکات بسیار جالب توجه در اوتمان‌نامه‌ی حبیب افندی، اشاره‌ی
او به صفویان به صورت قومی ناکس و فرومایه و پست و آشوب به پا کننده و فتنه‌انگیز
است: «قومِ صاحب لومِ شورانگیزی «دؤردونجو موراد» - ییخدی یاخدی، بیچدی که‌سدی،
ائیله‌دی مقهور و خوار (١٠٤٢، ١٦٣٢)». این تلقی از صفویان مخصوصا سه شاه
معروف آن شاه اسماعیل اول، شاه تهماسب و شاه عباس حقیر که دست پرورده‌ی
کلیسای ارمنی و ماشه‌ی صلیبیان و مجری سیاست‌های ضد تورک آنان بودند، در تضاد با
تاریخ‌نگاری‌های ایرانی و آزربایجانی که آن‌ها را قهرمان و مفاخر خود می‌دانند بوده
و بیشتر با تاریخ‌نگاری علمی و ملی تورک منطبق است. بین‌لی حبیب افندی، سلطان محمد
فاتح را هم به سبب فتح استانبول افتخار ملت در جهان می‌داند: «پای تختِ قیصر[ی]
«سولطان محمّد» فتح ائدیپ - ملّته اولدو جهان ایچره مدارِ افتخار (٨٥٧، ١٤٥١)».
پایان
مقدمه‌ی مئهران باهارلی
.png)
.png)
.png)
