هفت‌سین-هفت‌شین- هفت‌چین
و منشاء آن سینی سدر موسوی
مئهران باهارلی
سنت و مراسم کنونی هفت‌سین در پایتخت دولت تورک قاجار متاثر از سنت «سینی سدر» در عید پِسَح - پساخ یهودیان - موسویان بومی در سده‌ی نوزده فورم گرفته، سپس به سبب تبلیغ و معرفی از سوی نهادهای رسمی و رسانه‌‌های جمعی فارسی و دولتی ایران بویژه در دوره‌ی پهلوی، در میان فارس‌ها و برخی دیگر از مردمان در ایران مرسوم و متداول شده است.
نبود سابقه‌ی سنت هفت‌سین در میان ملل ایرانیک‌زبان: هفت‌سین را یک پدیده‌ی بازمانده از دوران پیش از اسلام و مرتبط با سنت‌ها و باورهای ایرانیک و امشاسپندان و .. دانستن، ادعاهایی بی‌مدرک و غیر جدی است. سنت چیدن سفره‌ی «هفت‌سین» آن چنان که امروز در میان قوم فارس امروزی (و یا تاجیک‌های غربی سابق) در ایران معمول است، و یا «هفت‌شین» در میان تاجیک‌های شرقی- افغانستان و آسیای میانه، رسمی کهن نیست. اشاره‌ای به وجود آن در میان اقوام مسلمان در دوران اسلامی تا قرن بیستم میلادی هم وجود ندارد. سیاحان و مورخان سده‌ی ١٩ در گزارش‌های عینی خود از آیین‌های نوروز در ایران، به ندرت از وجود چنین رسمی در میان قوم فارس (تاجیک آن دوره) یاد کرده‌اند.
کلمات سنجد، سوماق، سمنو، سنبل، سرکه، سماور، ساعت، سکه، سیخ و ... که جزء «سفره‌ی هفت‌سین» (تاجیک‌های غربی و یا فارس‌ها)، و یا شهد و شکر و شراب و شمع و شایه و ... که جز «سفره‌ی هفت‌شین» (تاجیک‌های شرقی) شمرده می‌شوند، هیچکدام ریشه‌ی فارسی - ایرانیک ندارند.
این
رسم آنگونه که در ایران جا افتاده، هنوز بین ملت تاجیک در افغانستان و آسیای میانه
که دارای زبانی نزدیک به زبان فارسی است رواج ندارد. در میان دیگر اقوام و ملل ایرانیک‌زبان
غیر شیعی مانند بلوچ‌ها، پشتون‌ها، کوردها و نیز زرتشتیان، سنت هفت‌سین شناخته شده
نیست. آشنائی تدریجی این گروه‌ها با سنت مذکور، اغلب در اثر سیاست فارس‌سازی داخلی
و تبلیغات فرهنگی منطقه‌ای دولت ایران در سده و دهه‌های اخیر است.
رابطه‌ی عبری- یهودی- موسوی: هاینریش کارل بروگش (Brugsch, Heinrich Karl) مصرشناس آلمانی که در ١٨٦٠ در تهران پایتخت دولت تورک قاجار حاضر بوده و جشن نوروز را با برخی جزییات آن شرح داده، از یک «سینی» پرشده با «هفت» نوع میوه‌ی «خوردنی»، یاد میکند. این نخستین اشارهی غیر مستقیم به پیدایش مولفه‌های سنت هفت‌سین، همچنین وجود سنت مشابهی به صورت چیدن سفره‌ی هفت میوه در برخی مناطق افغانستان حائز اهمیت است و می‌تواند بر منشاء سامی – عبری - یهودی سنت هفت‌سین پرتوافکنی کند.
وجود سنت هفت‌سین صرفاً در میان برخی از گروه‌های شیعی، و نبود آن در میان گروه‌های سنی نیز می‌تواند مویده و قرینه‌ای بر ریشه‌ی عبری - یهودی - موسوی،که مراسم و سنن آن مستقیما و یا از طریق کلیسای مسیحی در دوره‌ی قیزیل‌باش (صفوی)، تاثیر تعیین‌کننده‌ای بر تشکل مراسم و سنن مذهب شیعی داشته است، باشد.
سینی سدر (سئدئر Seder) ویا کئارا (קערה) به زبان عبری: یک سنت مشابه قدیمی عبری – موسوی - یهودی بنام «سینی سئدئر» (سدر)، سینی‌ای مرکب از هفت نوع خوردنی وجود دارد. کلمه‌ی سدر به معنی چیدمان، نظم، آرایه و «سینی سدر» دقیقا به معنی «سینی چین» است. سینی سدر دارای شش خوراک سمبولیک است که طبق ترتیب ذکر شده در کتاب «هگادا» (شامل شرح مراسم این شب و وقایع خروج از مصر) بر روی یک سینی به طرزی خاص چیده شده‌اند و در عید پساخ (فطیر، مصاها) مصرف می‌شوند. نام‌های شش خوراک سمبولیک مذکور به انگلیسی عبارت‌اند ازMaror, Chazeret, Charoset, Karpas, Zeroa, Beitzah خوراک سمبولیک هفتم Matzah - Matzot در حین خوردن در کنار سینی بر میز سئدئر قرار داده می‌شود[1]. سئدئر آغازگر عید پساخ در روز چهاردهم ماه نیسان در تقویم عبری است. هر کدام از هفت‌گونه خوراکی ویژه‌ی سنت سینی سئدئر در فرهنگ عبری – یهودی - موسوی، دارای معنی‌ای سمبولیک در رابطه با داستان اسارت و برده‌گی و اخراج یهودیان از مصر و رمز و نشانه و بیان‌کننده‌ی بینشها و برداشتهای معین این مردم از گذشته و آینده‌شان است.
سنت سینی سدر، اولین بار در قرن اول میلادی، توسط موسویان برای مقابله با سنت مشابهی با نام «سمپوزیوم» که مسیحیان اولیه‌ی رومی - یونانی بوجود آورده بودند ایجاد شده است. به عبارت دیگر سینی سدر، خود یک سنت مسیحی رومی - یونانی متحول شده توسط موسویان در قرن اول میلادی است[2].
سمبولیسم هفت: در بسیاری از نقاط جهان و از جمله در خاورمیانه، مانند چند عدد دیگر، عدد هفت هم از عهد بسیار کهن تقدیس شده است. در سنت سینی سدر عبری – یهودی - موسوی که منشاء سنت هفت‌سین امروزی است نیز، سمبولیزم عدد هفت قویاً وجود دارد. از جمله در چیدن هفت نوع خوراکی بر سینی - سفره، شمار ایام پساخ که هفت روز است (روز هشتم یوم طُوو نامیده می‌شود و تعطیل دینی است). همچنین خوانده شدن هفت براخا - بارخ (دعای سپاس‌گزاری) در آدینه‌ی پساخ که در هفته‌ی اول ازدواج عروس و داماد خوانده می‌شود.....
رابطه‌ی تورکی - قاجاری: سفره‌ی هفت‌سین (مانند سنت‌های چهارشنبه سوری، سیزده بدر، ...) تا قرن اخیر در میان توده‌ی تورک بویژه طوائف تورک از جمله قشقائیان و شاهی‌سئوه‌ن‌ها (شاهسون) و ... دیده نمی‌شد. قدیمی‌ترین اشارهی موجود به رسم چیدن هفت‌سین در زبان فارسی، ارجاعی غیرقابل اطمینان و منفرد بدان در یک دست‌‌نوشته‌‌ی فارسی مشکوک منسوب به دوران دولت تورکی قیزیل‌باشیه (قزلباش، صفوی) است.
اشارات
منفرد به سنن مشابه هفت‌سین و یا مولفه‌های آن در منابع فارسی متاخر، همه مربوط به
تورکان ساکن تهران و آزربایجانیان منسوب به دربار دولت تورک قاجاری است. هاینریش
بروگش ادعا میکند در تهران، پایتخت دولت تورک قاجاری مردم با کاشتن گل‌هایی با
نام‌های آغاز شونده با حرف "س" در باغ‌هایشان به پیشواز جشن نوروز می‌روند.
قابل ذکر است که در آن هنگام (تا قتل امیر کبیر) اکثریت مطلق جمعیت تهران، پایتخت
دولت تورکی قاجار، تورک بود و این شهر صبغه‌ای کاملاً تورکی و تورک‌ایلی‌لی داشت. وی
همچنین اشاراتی به یک سینی پر شده با هفت نوع میوه دارد، اما نه به هفت‌سین.
سنت هفت‌سین در ارتباط با سنت بسیار دیرین سینی سئدئر یهودی – موسوی - عبری، احتمالا ملهم از سنن جامعه‌ی یهودی - موسوی در تهران پایتخت دولت تورک قاجار، و یا مراوده‌ی نزدیک طبقه‌ی آریستوکرات تورک و دربار قاجاری وقت، بویژه ناصرالدین شاه با آن جامعه است. رابطه‌ی همدلانه‌ی ناصرالدین با جامعه‌ی یهودی - موسوی امری معلوم است. ناصرالدین شاه نخستین پادشاه در جهان تورکیک و اسلام است که لزوم تاسیس دولتی برای یهودیان - موسویان در فلسطین را مطرح کرده است[3]. وی همچنین شخصی نودوست بود و علاقه به ایجاد غذاهای جدید و بدیع داشت. چلوکباب یکی از نوآوری‌های این شاه تورک در عرصه‌ی خوراکی و آشپزی است. هفت‌سین هم می‌تواند یکی دیگر باشد. حتی می‌توان این سنت را «هفت سین قاجاری» نامید.
رابطه‌ی تورکی - عثمانلی: در همان سال‌ها شادیه دختر سلطان عثمانلی عبدالحمید ثانی به تقلید از هفت‌سین قاجاری، سینی مشابهی را با چیدن هفت قلم که با حرف س آغاز می‌شدند (سوسام - کنجد، سوت - شیر، ساریمساق - سیر، سیمیت - نان شیرین حلقوی، سو - آب، سالئپ - ثعلب، سافران - زعفران) ایجاد و به سنت مطبخ دربار عثمانلی تبدیل کرد[4]. این امر ناشی از انتقال معنائی سین از چین (چیدن) به حرف سین (حرف س در الفبا) به مرور زمان در نتیجه‌ی ریشه‌شناسی مردمی و نادرست «سین»، وجود تبادلات فرهنگی متقابل جان‌دار در میان خاندان‌های سلطنتی و اعیان و اشراف دو دولت تورک وقت، قاجار و عثمانلی و مقبولیت پدیده‌ی هفت‌سین در میان آن‌ها بود.
ریشه‌شناسی کلمه‌ی سین: ارتباط دادن کلمه‌ی سین در ترکیب هفت‌سین، با نام حرف س در الفباء عربی (سین) که در آغاز نام اجزای خوراکی‌های هفت‌سین وجود دارد، یک ریشه‌شناسی مردمی است. همچنین است ربط دادن آن به هفت آیه‌ی سلام قرآن. چنانچه طالبوف هم در کتاب احمد خود به آن اشاره کرده، اما برای آن با یک ریشه‌شناسی مردمی اسلامی، هفت سین را ماخوذ از هفت آیه‌ی سلام قرآن بر ظرف چینی (محرف سینی) دانسته است: «صبح زود بیدار شد. رفقای محترم جمع شدند. نشستیم سر تحویل. دعای یا «مقلب القلوب» را بنای خواندن گذاشتیم و تکرار می‌نمودیم. هفت سین موجود بود. هفت سین هفت آیه‌ی سلام است که با زعفران و گلاب به ظرف چینی نوشته، عوض شیرینی به زوار خودشان لطفاً می‌خورانند که تا سال دیگر از آفت وارده محفوظ باشند. در هر صورت مجلس تحویل را هر قدر باشکوه و مجلل بچینند روا است» (کتاب احمد طالبوف، ص ٣١، چاپ ١٨٩٤).
در مورد ریشه‌شناسی علمی کلمه‌ی سین دو نظر علمی - محتملا هر دو صائب - وجود دارد:
الف-محرف چین: کلمه‌ی «سین» و «شین» در اصطلاحات هفت‌سین (تاجیک‌های غربی و یا فارس‌ها) و هفت‌شین (تاجیک‌های شرقی)، محرف کلمه‌ی فارسی «چین» است: چین -< صین -< سین در میان فارس‌ها - تاجیک‌های غربی؛ چین -< شین در میان تاجیک‌های شرقی.
اما خود چین در فورم اولیه‌ی ترکیب هفت‌چین، ترجمه‌ی لفظی و مستقیم سدر - سئدئر عبری است. یادآوری می‌شود که کلمه‌ی سئدئر در نام عبری سنت سینی سئدئر یهودی به معنی چیدن، نظم و آرایه می‌باشد. تبدیل بعدی حرف چ نخست به حرف ص و سپس حروف ش و س از تاثیرات زبان عربی و به احتمال کمتر تورکی (نمونه‌های چام - شام، سونقور - شونقار، سارقوت - چارقد، سای - چای، ساریق - چاریق، سریش - چیریش، ...) است. در زبان‌های ایرانیک هم تبدیل حرف چ به حرف س قاعده‌ای معلوم است. مانند تبدیل «چو»ی فارسی به «سی» در زبان‌های شوشتری و لوری؛ «چورد» ارمنی به «سرد» در فارسی ...
ب- مخفف سینی: کلمه‌ی «سین» در ترکیب هفت‌سین، مخفف کلمه‌ی «سینی» است. فورم اولیه‌ی کلمه‌ی «سینی» در زبان فارسی، «چینی» یعنی (بوشقاب و طَبَق و ...) معمول و منسوب به «سرزمین چین» بوده است. فورم مخفف «چین» کلمه‌ی چینی به مرور زمان توسط تاجیک‌ها که به طور عمده اصل و تبار عربی دارند نخست به «صین»، سپس از سوی تاجیک‌های شرقی به «شین» (هفت‌شین) و از سوی تاجیک‌های غربی (فارس‌ها) به «سین» (هفت‌سین) متطور شده است. در نهایت بخش سین در ترکیب هفت‌سین با ریشه‌شناسی عامیانه به علت تشابه صوری به نام حرف س در الفباء عربی یعنی سین ربط داده شده است. در زبان فارسی، با ریشه‌شناسی عامیانه‌ی مشابهی، مصدر تورکی «سینچی» کردن به معنی به دقت بررسی کردن، تبدیل به «سین جیم» کردن شده است.
قابل ذکر است که در صورت صحت این ریشه‌یابی و مخفف سینی بودن قسمت سین در «هفت سین»، این ترکیب به معنی سینی‌یِ هفت (مقوله و خوردنی) خواهد بود. این نیز بدان معنی است که ترکیب هفت سین ترجمه‌ی مستقیم یک اصطلاح تورکی مانند «یئدی سینی» یعنی سینی‌یِ هفت (خوراکی) است. زیرا در آن مانند زبان تورکی، مضاف (سینی) بعد از مضاف الیه (هفت) آمده است. عینا مانند نوروز که محتملا ترجمه‌ی تحت اللفضی «یئنی گون »تورکی است و به جای روز نو آمده است. در حالیکه در زبان فارسی مضاف قبل از مضاف الیه می‌آید و در نتیجه این ترکیب می‌باید به صورت سینی‌یِ هفت گفته می‌شد.
ریشه‌شناسی نادرست تورکی: کلمه‌ی سین بر اساس اصطلاح ابداعی تورکی «یئددی سین» و با کومک از پسوند مرکب ادعائی -سین به معنی «هفت‌اش را» غیر قابل تائید با منابع و اسناد و متون تاریخی و داده‌های فولکلوریک و اصول و قواعد و دستور زبان تورکی بوده، یک ریشه‌سازی غیر علمی و نادرست است:
-سنتی
به نام یئددی سین نه در میان تورک‌ها و نه دیگران هرگز وجود نداشته است.
-پسوند
مرکب مذکور در اصطلاح پیشنهادی یئددی‌سین -سین نبوده، بلکه -سینی، -سینگی است.
-این
پسوند به کلمه‌ی اول متصل نوشته می‌شود، نه منفصل آز آن.
-در
زبان تورکی پسوند ترکیبی -سینی به معنی «....اش را» بوده و پسوندی اسم‌ساز نیست.
-ترکیب
پسوندی -سینی تورکی یک اسم نیست و نمی‌تواند به عنوان اسم بکار برد.
-مشابه
همچو کاربردی در طول تاریخ چندین هزارساله‌ی زبان تورکی دیده نشده است
-....
لینک بخش‌های نوشته:
مراسم و آئین‌های التقاطی و فراملی
شب یلدا، چهارشنبه سوری، نوروز، هفت‌سین، و سیزده بدر
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/03/blog-post_17.html
شب
یلدا، چیلله گئجه‌سی، ٢٢ آرالیق-دسامبر (اول دی)
http://sozumuz1.blogspot.com/2020/03/blog-post_20.html
چهارشنبه
سوری- اوْدگۆن سۇرۇ: آخرین چهارشنبه و یا سه‌شنبه شب قبل از ٢١ مارس- یئلین‌آی
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/03/blog-post_16.html
نوروز-
ارگه‌نه قون، یئنی‌گون، یئنگیل، ٢١ یئلین‌آی-مارس (اول فروردین)
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/03/blog-post_21.html
هفت‌سین-هفت‌شین-
هفت‌چین و منشاء آن سینی سدر موسوی
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/03/blog-post_18.html
سیزده بدر، گزی گونو
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/04/blog-post_7.html
[1] Passover Seder plate
[2] They are first mentioned in the Mishnah and
Tosefta (Pesahim Chapter 10) which scholars date to either shortly before or
shortly after the Destruction of the second temple in 70 C.E. ….. Many of the
Seder rituals and literary forms found in Mishnah and Tosefta Pesahim and in
the Haggadah were borrowed from the Hellenistic banquet or symposium.
[3] توصیه‌ی ناصرالدین شاه قاجار در سال ١٨٧٣ به رهبران موسوی برای خرید
یک سرزمین برای خود و تاسیس کشور-دولت یهود بر آن
[4] Demet
Cansız. Cumhuriyet Dönemi Nevruz Kutlamaları, TÜRK YURDU, Ekim 2011 - Yıl 100 -
Sayı 290
No comments:
Post a Comment