قورونتولوق - امان‌نامه‌ی تورکی شاه عباس دوم قیزیل‌باش (صفوی) خطاب به بیگ‌لربیگی شیروان منوچهر خان

قورونتولوق - امان‌نامه‌ی تورکی شاه عباس دوم قیزیل‌باش (صفوی) خطاب به بیگ‌لربیگی شیروان منوچهر خان 

مئهران باهارلی 

محمد طاهر وحید قزوینی سیاست‌مدار و مورخ تورک در کتاب خود عباس‌نامه یا تاریخ جهان‌آرای عباسی متن قورونتولوق - امان‌نامه‌ای کوتاه به زبان تورکی صادر شده از طرف شاه عباس دوم قیزیل‌باش (صفوی) را نقل کرده است. این امان‌نامه، که از منابع تاریخی وقت در کتاب قصص الخاقانی تالیف ولی‌قلی‌خان شام‌لو، و از منابع متاخر در کتاب روضه الصفای ناصری (جلد ٨، صص ٤٨٠-٤٨١) تالیف رضاقلی‌ خان‌ هدایت از مولفین دوره‌ی قاجار نیز آمده، به ویژه از جهت سبک‌شناسی، تاریخ تطور نثر تورکی و پژوهش در زیرگونه‌های نامه‌نگاری تورکی دارای اهمیت است.

در زیر متن امان‌نامه‌ی تورکی شاه عباس دوم قیزیل‌باش را آورده‌ام. کلمات و پسوندهای تورکی به رسم الخط مودرن و فونتیک تورکی، کلمات و عبارات عربی و فارسی مطابق زبان مبدا نوشته شدند.

مئهران باهارلی

قیزیل‌باش خاقانی ایکی‌نجی شاه عبّاس‌ین (١٦٦٦-١٦٤٢) شیروان به‌ی‌له‌ربه‌یی منوچهر خان‌ا یازدیغی تورک‌جه قورونتولوق - امان‌نامه

عباس‌نامه واریانتی:

محمد طاهر وحید قزوینی جریان مزبور را در کتاب عباس‌نامه (تاریخ جهان‌آرای عباسی) ضمن وقایع سال ١٦٥٩- ١٦٦٠ چنین بازگو می‌کند :

... درویش مجنون و درویش مصطفی که از اجلّه‌یِ ره‌نوردانِ مسالکِ تحقیق‌اند و از اولکاءِ روم آمده و در منزلِ مقرّبی الخاقانی حکیم محمّدحسین و حکیم محمّدسعید و به نسبتِ درویشی و خداآگاهی نزول داشتند ... و چون درویش مصطفی اراده‌ی مراجعت به وطنِ مالوف داشت، رقمِ اشرف به خطِّ مبارک به اسمِ حاجی منوچهر خان بیگ‌لربیگیِ شیروان که در حقیقت یکی از اهلِ اللّه و راه‌یافته‌گانِ آگاه است بدین طریق، در سلکِ تحریر، بل سمطِ اعجاز کشیدند:

[ابوالمظفّر والمنصور شاه عبّاس الموسوی الصفوی الثّانی]

اخلاص طریقی‌نده راسخ‌ العقیده، شجاعت و مبارزت یولوندا پسندیده، حاجی [منوچهر] خان!

توجّه و عنایتیم طرفی‌نه نهایت‌سیز بیلیپ، اؤزونو اکثر خاطریمیز‌ده بیله‌سین! خصوص بعضی فرح‌لی مجلس‌له‌رده انشاء الله یاخشی وجه‌یله حضوروموزا یئتمه‌ک میسّر اولا!

آیینه‌یِ ضمیری ائمه‌یِ معصومین علیه السّلام مهری‌نده‌ن مصفّیٰ درویش مصطفیٰ، یول‌داشی بیرله شیروان سمتی‌نده‌ن اؤز ولایتی‌نه گئتمه‌ک اراده‌سی وار.

لازمه‌ی مهربان‌لیق یئره گه‌تیریپ، روانه ائده‌سین!

قصص الخاقانی واریانتی:

روایت ولی‌قلی‌خان شام‌لو در کتاب قصص الخاقانی این‌گونه است:

... تا آن که در تاریخِ سَلْخِ ماهِ رمضان المبارک داخلِ بلده‌یِ مبارکه [اصفهان] گردیدند. درین اوان درویش مصطفی و درویش [مجنون]، که از سیّارانِ ولایتِ تجرّد و تفرّد بودند [و] شرفِ ادراکِ خدمتِ خاقانِ صاحب‌قِران را دریافته بودند، اظهارِ رخصت و استدعا نمودند که احدی مانع ایشان نه‌شده، گذارند که به ولایتِ روم روند. شفقتِ خاصّ و عامِّ پادشاهی شاملِ حالِ آن درویشِ خیراندیش گردیده، به خطِّ مبارک فرمان در بابِ سفارشِ مومی الیها به عالی‌جاه منوچهر خان بیگلربیگی‌یِ شیروان نوشته، آن دو قطبِ فلکِ جهانِ لاقیدی را از خوانِ احسان بهرور و مرخّص نمودند.

فرمانِ دانش نشانی که خاقانِ صاحب‌قِران به خطِّ مبارک نوشته‌اند:

اخلاص طریقتی‌نده راسخ‌ العقیده، شجاعت و مبارزت یولوندا پسندیده، حاجی [منوچهر] خان!

توجّه و عنایتیمی طرفی‌نه نهایت‌سیز بیلیپ، اؤزونو اکثرِ اوقات خاطریم‌ده بیله‌سین! خصوصاً یعنی فیض‌لی مجالس‌له‌رده اینشاء الله و تعالیٰ یاخشی وجه‌له حضوروموزا یئتمه‌ک میسّر اولا!

آیینه‌یِ ضمیری ائمّه‌یِ معصومین علیهم السّلام مهری‌نده‌ن مصفّیٰ درویش مصطفیٰ، یول‌داش بیله شیروان سمتی‌نده‌ن اؤز ولایتی‌نه گئتمه‌ک اراده‌سی وار.

مهربان‌لیق لازمه‌سین یئری‌نه گه‌تیریپ، روانه ائده‌سین!

والسّلام علیٰ من اتّبع الهدیٰ

متن نهایی تصحیح شده:

اخلاص طریقی‌نده راسخ‌ العقیده، شجاعت و مبارزت یولوندا پسندیده، حاجی [منوچهر] خان!

توجّه و عنایتیمیزی طرفی‌نه نهایت‌سیز بیلیپ، اؤزونو اکثرِ اوقات خاطریمیز‌ده بیله‌سین! خصوصاً بعضی فیض‌لی مجلس‌له‌رده إِنْ شَاءَ ٱللَّٰهُ یاخشی وجه‌یله حضوروموزا یئتمه‌ک میسّر اولا!

آیینه‌یِ ضمیری ائمه‌یِ معصومین علیهم السّلام مهری‌نده‌ن مصفّیٰ درویش مصطفیٰ‌نین، یول‌داشی بیرله شیروان سمتی‌نده‌ن اؤز ولایتی‌نه گئتمه‌ک اراده‌سی وار.

مهربان‌لیق لازمه‌سی‌نی یئری‌نه گه‌تیریپ، روانه ائده‌سین!

والسّلام علیٰ من اتّبع الهدیٰ

QIZILBAŞ XAQANI İKİNCİ ŞAH ABBAS’IN ŞİRVAN BEYLERBEYİ MENÜÇÉHR XAN’A YAZDIĞI TÜRKCE QORUNTULUQ - AMANNÂME

Eb-ül-Müzeffer ve-l-Mensûr Şâh Abbâs el-Mûsevî es-Sefevî es-Sânî

İxlâs terîqinde râsix ül-eqîde, şecâet ve mubârizet yolunda pesendîde, Hacı [Menûçéhr] Xan!

Teveccüh ve inâyetimizi terefine nehâyetsiz bilip, özünü ekser-i ovqât xâtirimizde bilesin! Xusûsen be'zî féyzli meclislerde in-şâe Ellâh-e teâla yaxşı vech ile huzûrumuza yétmek müyesser ola!

Âyîne-yi zemîr-i Eimme-yi Me'sûmîn Eléyhüm es-Selâm méhrinden müseffâ, Derviş Mustafa’nın yoldaşı birle, Şirvan semtinden öz vilâyetine gétmek irâdesi var.

Méhribanlıq lâzimesini yérine getirip, revân édesin!

لغت‌نامه:

اکثر: اغلب، غالباً، اکثراً

بیرله: بیله، ایله، بیرلیک‌ده، بیرگه، با هم

بیگ‌لربیگی: به املای تورکی به‌ی‌له‌ربه‌یی، فرمانده‌ی نظامی ایالات بزرگ و یا مرزی در دولت‌های تورک

خاقان: سلطان، پادشاه

خصوص: خصوصاً، مخصوصا، بالاخص

قوْروُنتوُلوُق: امان‌نامه

میرزه: منشی و کاتب، کلمه‌‌ای دارای ریشه‌‌ی تورکی – موغولی[1].

یئتمه‌ک: اولاشماق

یئره گه‌تیرمه‌ک: به جا آوردن

چند نکته در باره‌ی شاه عباس دوم قیزیل‌باش و امان‌نامه‌ی تورکی او:

١- شاه عباس دوم فرزند شاه صفی و آنا خانم، هفتمین پادشاه دولت تورک قیزیل‌باش (صفوی) (١٦٤٢-١٦٦٦)، یکی از معدود شاهان خوش‌نام و محبوب، بافرهنگ و فرزانه‌ی آن سلسله‌ی تورک است. حکم‌داری وی علی‌رغم جوانی‌اش (در سن ٣٤ ساله‌گی فوت نمود) عموماً عاقلانه و موفق، و خود وی هم موقع‌شناس، مدبر، عادل و صاحب اراده توصیف شده است.

شاه عباس دوم با تخفیف مالیات‌های کمرشکن، خشنودی عموم مردم را به دست آورد. در زمان او کشور از امنیت و آرامش نسبی برخوردار شد. او با فاصله گرفتن از عوثمان‌لی‌ستیزی و جنگ‌طلبی اجداد خود و عمل‌کردشان به عنوان نیروی نیابتی و ماشه‌ی دولت‌های استعمارگر صلیبی اوروپایی، روابط دوستانه‌ای با تورکان عوثمان‌لی و خانات اوزبیک برقرار کرد. (به جز دوره‌ی بازپس‌گیری قندهار از تیموریان توسط اوردوی شاه عباس دوم که آن هم به محبوبیت وی افزود). دوره‌ی شاه عباس دوم، هم‌چنین در تضاد کامل با دوره‌ی شاه اسماعیل اول، دوره‌ی تسامح و اعتدال نسبی در عرصه‌ی برخورد دولت با مذاهب و ادیان، و رونق دگرباره‌ی فرهنگ و اقتصاد است.

٢-شاه عباس دوم در علوم ریاضی و نجوم دست داشت و وارد در امر محاسبات دفتری بود. وی مانند اغلب سلاطین و خاقان‌های تورک – تورکمان – تاتار - موغول، به ساخت و گسترش بناهای عمومی و تاریخی، ترمیم و تعمیر آن‌ها اهمیت زیادی می‌داد. پل خواجو، قصر چهل ستون، مسجد جامع اصفهان، باغ سعادت و عمارات و پل و دریاچه و سد آن، عالی قاپو، .... در زمان وی ساخته و یا ترمیم شدند.

شاه عباس دوم شخصی خوش‌باش و شراب‌دوست، و مانند اغلب شاهان تورک - موغول به تفریحات عامه‌پسند و ورزش‌های چوگان، شکار،.... علاقه‌مند بود. حیوانات را دوست می‌داشت، بارها به تماشاى باغ وحش مى‏رفت و در کنار زاینده‌رود براى خود طاوس‌خانه‌ای بنا کرده بود.

٣-شاه عباس دوم با زبان‌های اوروپائی از جمله زبان فرانسه آشنا، دوست‌دار علم و اهل هنر و مشوق هنرمندان و نقاشان و معماران و صنعت‌کاران بود. خود نیز شخصیتی هنرمند و صنعت‌کار بود، نقاشی می‌کرد و دسته‌ی شمشیر مرصع می‌ساخت. کتاب‌خوان، شعردوست و شاعر بود، به زبان تورکی علاقه داشت و در توسعه‌ی ادبیات تورک تلاش می‌نمود. او در شعر تورکی ثانی تخلص می‌کرد و در نثر تورکی نیز سرآمد بود.

٤- عمادالدین میرزا محمد طاهر قزوینی متخلص به وحید از دولت‌شخصان، شاعران و فضلای تورک قرون ١٦ و ١٧ است. در خدمات دیوانی دست‌یار و مشاور سارو تقی (اعتمادالدوله میرزه تقی) وزیر شاه صفی و صدر اعظم شاه عباس دوم بود. پس از قتل سارو تقی منصب مورخ رسمی این پادشاه را به عهده گرفت. بعد از وی وزیر اعظم شاه سلیمان قیزیل‌باش شد و تا جلوس شاه سلطان حسین بر این مسند باقی ماند. وحید قزوینی علاوه بر مشاغل دیوانی، شاعری خوش‌ذوق و وقایع‌نگاری توانا و در فن سیاغ (خط سایاق تورکی) و انشاء و خط ماهر بود. از وی آثار زیادی به نظم و نثر و به زبان‌های تورکی و فارسی در عرصه‌های شعر، ادبیات، عرفان و فلسفه برجای مانده است. بخش‌هایی از اشعار تورکی وی با نام دیوان وحید قزوینی (باکو، انتشارات نورلان، ٢٠٠٩) منتشر شده است.

٥-امان‌نامه‌ی تورکی شاه عباس دوم از منظر زبان تورکی، سبک‌شناسی، تاریخ تطور نثر تورکی و پژوهش در زیرگونه‌های نامه‌نگاری تورکی دارای اهمیت است. به لحاظ زیرگونه‌های نامه، می‌توان آن را هم‌زمان یک نامه‌ی منشیانه، دوستانه و صوفیانه به حساب آورد.

نثر این امان‌نامه ترکیبی از نثر محاوره، نثر خطابه‌ای و نثر مکاتیب؛ نثر شاعرانه و نیز نثر منظوم است. از نظر سبک‌شناسی واژه‌گانی (عدم کاربرد لغات مهجور، واژه‌گان دخیل فارسی و عربی، تکرار واژه‌ها، ..)، نحوی (ساختار جمله‌ی تورکی، کوتاهی جملات) و بلاغی (اطناب، ..) دارای نثری مستحکم و سالم، ساده و شیوا است.

شاه عباس دوم در امان‌نامه‌اش، بر خلاف تورکی مغلق مرسوم در منشات و مراسلات دیوانی آن دوره، تمایل به تورکی سلیس دارد. تو گوئی مولف آن نه ٣٥٠ سال قبل، بلکه امروز می‌زید. سبک نگارش این امان‌نامه به عنوان نمونه با متن صلح‌نامه‌ی تورکی‌ای که قزوینی آن را هم در کتاب خود نقل کرده و پر است از جملات بسیار طولانی، اشباع شده از تعبیرات مهجور فارسی و عربی تکراری و ده‌ها لقب و عنوان و نعت مسلسل، مطلقاً قابل مقایسه نیست. از این لحاظ شاه عباس دوم برای زمان خود یک تورکی‌نویس آوانگارد به شمار می‌رود. تورخان گنجه‌ای نیز به این جنبه از امان‌نامه‌ی تورکی شاه عباس دوم توجه و اشاره‌ای کلی کرده است: «زبان و سبک ساده و بی‌تکلف این امان‌نامه، نمونه‌ی زبان احکام و فرامینی است که به تورکی در دوره‌ی شاه اسماعیل و شاه طهماسب صادر می‌شده است. این زبان حد وسطی است میان زبان گفتار و گفتگوی روزمره و زبان مطنطن و پرتکلفی که در مکاتبات و مراسلات رسمی بین ایران و اوروپا از دوره‌ی شاه عباس اول به بعد، به تقلید از منشیان عوثمان‌لی رواج داشته است».

٦- میرزه محمد طاهر قزوینی از سلاست و ایجاز امان‌نامه‌ی تورکی شاه عباس دوم – که محتملاً برای زمان وی غیر مالوف و نو بوده - شگفت‌زده شده و آن را با صفت «اعجاز» توصیف می‌کند: "رقمِ اشرف به خطِّ مبارک.... در سلکِ تحریر، بل سمطِ اعجاز کشیدند". قزوینی که در سرودن اشعار همواره تلاش می‌کرد از مضامین تازه استفاده نماید، آن چنان از تورکی‌نویسی نوآورانه‌ی شاه عباس دوم متاثر است که خود را موظف به نگارش یک بند جداگانه در این باره حس می‌کند. او در این بند خصلت «وجازت و اختصار» زبان «رسیده» تورکی شاه عباس دوم را بار دیگر «اعجاز» نامیده و آن را ورای «تلفیق عبارات و استعارات»، بلکه «معنی‌آفرینی»، «هنر» و «هنرنمائی»ای بی‌نیاز از توصیف قلم‌داد می‌نماید: «الحق از ملاحظه‌ی این گوهرهای اعجازِ عمّان و طایرانِ بهشتی‌نژادِ لفظ آشیان که پرورده‌ی صدفِ وجازت و اختصار و رسیده‌گانِ فرازِ سدرة المنتهی گفتارند معلوم می‌شود که سخن‌آرایانِ سابق و لاحق از سوادِ مداد که در تلاشِ تلفیقِ عبارات و استعارات صرف نموده‌اند نیلِ رسوائی بر جبینِ خود کشیده‌اند. و درین میدان که مضمارِ سیاقِ هنرنمائیست به گردِ این شهسوارِ معنی‌آفرین نه‌رسیده. هنر گویاست، دیگر من چه گویم. و کارِ شنیدن به دیدن تمام است، راه توصیف چه پویم».

این امان‌نامه نشان می‌دهد که تورکی‌نویسی در آن دوره به درجه‌ی تولید قلم‌های مجرب و آوانگاردی که یکی از آن‌ها شاه عباس دوم است پیش‌رفت کرده بود. هم‌چو نثر رسیده و زلالی منطقا نه‌می‌تواند نخستین تجربه‌ی نگارنده آن باشد.

٧- زبان تورکی در زمان شاه عباس دوم هم مانند تمام تاریخ تورک یک هزار و دویست ساله‌ی ایران، یک زبان رسمی دوفاکتو و دولتی در ایران بود و در پایتخت دولت تورک قیزیل‌باش (صفوی) در اصفهان در مراسلات و مکاتبات رسمی دولتی از جمله توسط شخص اول مملکت به کار می‌رفت. از میسیونرهای مسیحی برادران کرملیت نیز که در آن دوره در مملکت قیزیل‌باش و دربار آن بوده‌اند بیان می‌کنند که در زمان شاه عباس دوم تورکی زبان دربار بود و در اصفهان و هم‌چنین در شمال قلمروی قیزیل‌باش گسترش زیادی داشت. امان‌نامه‌ی تورکی شاه عباس دوم، هم‌چنین مکتوب تورکی او به تزار روس میخائل فییودوروویچ بنیان‌گذار سلسله‌ی رومانوف[1]، ... تائیدی دیگر بر این واقعیت است.

٨-میراث فرهنگی تورک و در این میان متون و اسناد و مکتوبات تورکی، در تلاش برای تورکی‌زدائی از ایران و تاریخ آن، نوعاً در کتب مورخین فارس ثبت و نقل نه‌می‌شوند. در این بستر، ثبت این متن تورکی در عباس‌نامه و ارائه‌ی تحلیلی در باره‌ی سبک آن از طرف وحید قزوینی بسیار مهم و معنی‌دار است و نشان از علاقه‌ی خود وی به زبان تورکی، نثر تورکی، مسائل تورکی‌نویسی و حس مسئولیت وی به قدردانی از شاه عباس دوم تورکی‌نویس و ثبت متن تورکی امان‌نامه‌ی وی برای آینده‌گان و تاریخ دارد.

٩- شاه عباس دوم فردی آزاداندیش و دارای تساهل به اعتقادات و عقاید متفاوت بود. وی از مصاحبت با دانشمندان و فلاسفه و بزرگان ادیان و مذاهب مختلف و به ویژه صوفیان و درویشان علوی تورک لذت می‌برد و از آن‌ها حمایت می‌نمود. در دربار شاه عباس دوم همواره جلسات مباحثه‌ی فلسفی و علمی برقرار بود. وی درویش مصطفی و درویش مجنون دو تن از ده‌ده‌‌های (پیران) علوی تورک از آناتولی که به ایران سفر کرده بودند را نیز در این متن به حضور خود پذیرفته بود. تاثرات شاه عباس دوم از ملاقات و مراودت با این دو درویش تورک آن چنان مثبت بود که هنگام مراجعت آن‌ها به آناتولی امان‌نامه‌ای تورکی را خطاب به بیگ‌لربیگی شیروان برای معاونت و تسهیل سفر آن‌ها به خط خود نگاشت.

١٠-شاه عباس دوم متمایل به مذهب غلات علوی تورک بود. درویش مصطفی و درویش مجنون دو تن از ده‌ده‌های (پیر) علوی تورک از آناتولی که به سیاحت مملکت قیزیل‌باش دست زده‌ بودند، منوچهر خان بیگ‌لربیگی شیروان، میرزه محمد طاهر قزوینی و ولی‌قلی‌خان شام‌لو نیز همه‌گی بر مذهب علوی تورک بودند. کاربرد تعبیرات و اصطلاحات ادبیات علویسم چون «رهنوردان مسالک تحقیق» و «خداآگاه» از طرف وحید قزوینی و «سیاران ولایت تجرد و تفرد»، «دو قطب فلک جهان لاقیدی» از طرف ولی قلی خان شاملو در معرفی دو درویش تورک مزبور، «راه‌یافته‌ی آگاه در طریق (طریقت)» و «اهل الله در حقیقت» در مورد منوچهر خان، اظهار اومیدواری شاه عباس دوم به شرف‌یابی منوچهر خان به حضورش در «مجالس فیض‌دار» و توصیف وی به صورت راسخ العقیده در «طریق اخلاص» و پسندیده در «راه مبارزت»، همه اشاره به این واقعیت دارد. با این وصف این قورونتولوق - امان‌نامه یک مراسله و نمایش هم‌بسته‌گی بین علویان متصوفه‌ی تورک هم است. یکی از دلایل تحریر آن به زبان تورکی نیز همین واقعیت است.   

---

[1] ریشه‌‌شناسی کلمات تورکی - موغولی «میرزه» و «میری»، و کلمه‌‌ی عربی – پشتون «میرزا»

https://sozumuz1.blogspot.com/2022/08/blog-post_6.html

[2] نامه‌ی تورکی شاه عباس دوم صفوی از مازندران به تزار روس میخائیل فییودوروویچ بنیان‌گذار سلسله‌ی رومانوف‌

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/03/blog-post_29.html

منابع:

١-محمد طاهر وحید، عباس‌نامه، نسخه‌ی خطی کتاب‌خانه‌ی مجلس شورای اسلامی، شماره‌ی اختصاصی ٣٣٦، شماره‌ی ثبت کتاب ٤٤٧٠٠- ٥٤٦٣. ص ١٢٦ پدف

https://ia801003.us.archive.org/29/items/ktp2019-12-02373/ktp2019-12-02373.pdf

٢-قصص الخاقانی

-ابن داود قلی ولی قلی بیگ، کتاب‌خانه‌ی مجلس شورای ملی، شماره ١٠-٣٩٨٦، شماره‌ی ثبت ٥٥١٤-١٢٩٥١، ش م ا ٢٤٣، ١٥٠ ق

https://ia801008.us.archive.org/35/items/ktp2019-01-12095/ktp2019-01-12095.pdf

-قصص الخاقانی، مولف ابن داودقلی ولی‌قلی شام‌لو، کتاب‌خانه‌ی مجلس شورای ملی، شماره ٢١٥٥، ١٠-٨٥٣٠، ٥٢٦، شماره دفتر ١٣٧٧٥،

https://ia803001.us.archive.org/22/items/ktp2019-11-00039/ktp2019-11-00039.pdf

-ولی‌قلی‌خان شام‌لو. قصص الخاقانی, British Musuem, ٧٦٥٤، یارپاق.١٤٢a

٣-قزوینی، محمد ظاهر وحید. عباس‌نامه، ب‍ه‌ ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ و ت‍ح‍ش‍ی‍ه اب‍راه‍ی‍م‌ ده‍گ‍ان‌، کتاب‌فروشی داودی اراک‏‫، ۱۳۲۹ ص ٢٥٥

http://ketabnak.com/search/عباسنامه?type=all&price=all&lang=all&sort=date_desc

٤-رضاقلی‌ خان. روضه الصفای ناصری, viii, ص. ٤٨٠

5-AYDOĞMUŞOĞLU, Cihat. Safevî çağina ait üç Türkçe mektup ve değerlendirilmesi  

https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=10&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKEwiv0crer7zJAhXHbB4KHdv9CVkQFgheMAk&url=http%3A%2F%2Fdergiler.ankara.edu.tr%2Fdergiler%2F26%2F1839%2F19375.pdf&usg=AFQjCNGM4SepmFHNAEUbt-yE9R74Bc2-Kw

6-Layoş, Fekete İran Şahlarının İki Türkçe Mektubu

http://www.journals.istanbul.edu.tr/iuturkiyat/article/view/1023000910/pdf

٧-قاراقان‌لی، حسین. عمادالدین میرزا محمد طاهر وحید قزوینی شاعر تورکی‌سرای عصر صفوی

http://www.qaraqanli.blogfa.com/post-36.aspx

٨-تورخان گنجه‌ای، زبان تورکی در دربار صفویه در اصفهان، تریبون، ٤جی سایی، قیش، دفتر چهارم، زمستان ١٩٩٩

http://www.tribun.com/Tribun%20New/nr4/TR410.PDF

٩-هئیت، دکتر جواد. سیری در تاریخ زبان و لهجه‌های تورکی، ص ٢١٨

١٠-تربیت، محمدعلی. دانشمندان آذربایجان. مادّه‌ی ثانی (شاه عباس دوم)

١١- دانش‌نامه‌ی جهان اسلام. مادّه‌ی ملا رجب‌علی تبریزی

http://rch.ac.ir/article/Details?id=7365

١٢-نصیری، محمد ابراهیم بن زین العابدین. دستور شهریاران، ص۱۴۲

http://ketabnak.com/search/دستور+شهریاران?type=all&price=all&lang=all&sort=date_desc

13-II Şah Abbas, Vikipediya, Açıq Ensiklopediya

https://az.wikipedia.org/wiki/II_%C5%9Eah_Abbas

١٤- دانش‌نامه‌ی رشد، شاه عباس دوم

برای مطالعه‌ی بيشتر:

فرمان تورکی شاه اسماعيل قیزیل‌باش خطاب به موسی‌بيگ تورقوت‌اوغلو

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_20.html

رجاءنامه‌ي تورکي شاه تهماسب اول قیزیل‌باش

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/05/blog-post_15.html

شفاعت‌نامه‌ي تورکي شاه تهماسب قیزیل‌باش در باره‌ي عفو شهزاده بايزيد عثمانلي

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_29.html

مشاعره‌ي تورکي شاه تهماسب و سلطان سليمان قانوني

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_18.html

نامه‌ي تورکي والي آزربايجان به سفير پاپ - واتيکان در دوره‌ي سلطان محمد خدابنده قیزیل‌باش

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/07/blog-post_24.html

اشعار تورکی در مدح فتح بغداد توسط شاه عباس حقیر

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/09/blog-post_25.html

نامه‌ي تورکي شاه عباس اول قیزیل‌باش به سردار فرهاد ‌پاشا، صدراعظم عثمانلي

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/02/blog-post_28.html

نامه‌ي تورکي صفي ‌شاه اول قیزیل‌باش (١٦٤٢- ١٦٢٨) به امپراتور اتريش و پادشاه مجارستان فرديناند دوم (١٦١٩-١٦٣٧)

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_21.html

صلح‌نامه‌ي (سنورنامه‌ي) تورکي سال ١٦٣٩ بين دولتين قیزیل‌باش و عثمانلي

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/02/blog-post_19.html

قبض تورکي علي بالي و کاربرد زبان تورکي در تجارت و معاملات خارجي دولت قیزیل‌باش

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_19.html

امان‌نامه‌ي تورکي شاه عباس دوم قیزیل‌باش خطاب به بيگلربيگي شيروان منوچهر خان

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_15.html

نامه‌ي تورکي حسين شاه قیزیل‌باش به فردريک اوگوست دوک ساکسون و پادشاه لهستان

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_26.html

نامه‌ي تورکي محمدرضا بيگ از زندان استانبول به صدراعظم فرانسه

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/10/blog-post_22.html

تشکرنامه‌ي تورکي سفير قیزیل‌باش در فرانسه که فارسي حرف نمي‌زد

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/03/blog-post_10.html#links

نامه‌ي تورکي محمدرضا بيگ  سفير قیزیل‌باش در فرانسه: گونه‌ش يوزو چامور ايله سيوانماز

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_17.html

تسليت‌نامه‌ي تورکي سفير دولت قیزیل‌باش در فرانسه، محمت‌ريضا بيگ

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_9.html

 Kızılbaş Hakanı İkinci Şah Abbas’ın yazdığı Türkçe bir koruntuluk- amannâme

A safe-conduct document in Turkish written by Qizilbash (Safavid) king Shah Abbas II.

قیزیل‌باش خاقانی ایکی‌نجی شاه عباس‌ین یازدیغی تورک‌جه بیر قورونتولوق - امان‌نامه

امان‌نامه‌ی تورکی شاه عباس دوم قیزیل‌باش (صفوی) خطاب به بیگ‌لربیگی شیروان منوچهرخان