نامه‌ي تورکي شاه عباس اول صفوي به سردار فرهاد‌پاشا، صدراعظم عثماني

نامه‌ي تورکي شاه عباس اول صفوي به سردار فرهاد‌پاشا، صدراعظم عثماني

مئهران باهارلي

در زير متن نامه‌ي تورکي شاه عباس اول به سردار فرهاد‌پاشا (سوکولوويچ)، از صدراعظمهاي عثماني در دوره‌ي سلطنت سلطان مراد سوم عثماني، را آورده‌ام. در اين نامه شاه عباس تمايل و نيت خود را براي مصالحه با امپراتور عثماني بيان کرده و اعلام مي‌کند که براي تهيه مقدمات و بسترسازي براي عقد قرارداد صلح بين دولتين، نماينده‌ي خود مرشدقلي خان استاجلو (اوْستاجلي) را به سوي فرهاد‌پاشا فرستاده است

متن نامه‌ي تورکي شاه عباس اول به سردار فرهاد‌پاشا:

ايران شاهي شاه عباس طرفينده‌ن سردار فرهادپاشا طرفينه گله‌ن نامه‌نين صورتيدير

ايالت و حکومت‌پناه، شوکت و نصفت‌دستگاه، عزّت و جلالت‌انتباهِ عاليجاه، عمده اعاظمِ الوزراء في الافاق، زبده افاخم الولات و الحکّام علي الاطلاق، دستورِ اعظم و معظّم و مکرّم، مشيرِ مفخّم، مکمّلِ مصالحِ عالَم، سردارِ عظيم الوقار و سپهسالارِ قوي الاقتدار، مظهرِ عواطف الملک الاعلي، اعني‌جنابِ معالي‌نصاب" فرهادپاشا "حصّل الله مرامه علي ما يشاء" حضرتله‌رينه "اصنافِ اصطناعات، مقرونِ تعظيماتِ بلاغايات و انواعِ تلطّفات، مشحونِ تکريماتِ فوق الحدّ و النهايات" ابلاغ و ارسال قيلينديقدان سونرا، رأيِ مملکت‌آرا و ضميرِ مشکل‌گشالارينا نقاب و حجاب و پرده‌ي ارتيابدا مستور اولمايا که:

بيزيم رضايِ همايون و فرمانِ سعادت‌مقرونوموز موجبينجه؛ "ايالت و حکومت‌مرتبت و شوکت و نصفت‌منزلتِ عالي‌رتبت، عضد الخلافت الباهره، رکن السلطنت القاهره، اعتماد الدولت العلّيه الخاقانيه، اعتضاد السلطنت السنّيه السلطانيه، مبارز الايالت و الحکومت و الشوکت و الاقبال"، وکيليم مرشدقولو‌خان "دام اقباله و زاد اجلاله" اصلاحِ ذات البين و رفعِ موادِّ فتنه و شين بابيندا؛ حضورِ شريفينيزه مقدّمات اِعلام ائديپ؛

شهزاده‌ي عالي‌منزلتِ رفيع‌مرتبت قول و عهد و قرارداد مقتضاسينجا؛ "اعلي‌حضرت پادشاهِ اسلام‌پناه ظل الله، سلطان البرّين و البحرين، خاقان المغربين و المشرقين، خادم الحرمين الشريفين، ثاني‌ي اسکندر ذوالقرنين، خلّد الله ملکه و سلطانه" خدمتِ شريفله‌رينه وارماق مقرّر اولوپ؛ امرِ شريف موجبينجه، ايالت و حکومت‌پناهِ حشمت و جلالت‌دستگاه، مشاراليه خانِ عاليشان شهزاده‌يي گؤنده‌رمه‌ک بابيندا؛ حضورِ شريفينيزه بعض مقدّمات اِعلام ائديپ؛

انشاء الله الاعزّ جوابِ صوابِ مقرون ايله جانبِ شريفينيزده‌ن وارد اولا؛ "المومنون عند شروطهم" مقتضاسينجا قول و قرار و شرط و عهديميزده‌ن تجاوز اولونماز. و اول دستورِ اعظم و مشيرِ مکرمده‌ن منظوروموز اولدور که:

نيجه که پادشاهِ سليمان‌جاهِ اسکندربارگاه حضرتله‌رينين نان و نمکين منظور توتوپ، دولتِ عظمالارينين انتظاميندا آثارِ سعي وجودا گتيره‌رله‌ر، بيزيم جانبيميزه داخي دوستلوق ائديپ، استحکامِ مبانيِ ودادِ طرفين و التيامِ معاقدِ اتّحادِ جانبين بابيندا، هر وجهله سعي و اهتمام اظهار ائده‌له‌ر. که اِلي انقراض الزّمان صفحاتِ روزگاردا مثبت و مرقوم اولوپ، نهالِ برومندِ مصادقت، دوحه‌ي سربلندِ موافقت "اصلها ثابت و فرعها في السماء" حدّينه يئتيشيپ، خلقِ جهانِ ظلال طوبيِ مثاليندان طالبِ استظلال اولالار.

انشاء الله باقي، دولت و سعادت بردوام و توسنِ سرکشِ ايّام رام باد

چند توضيح:

١-اين نامه مانند ديگر اسناد نگاشته شده به زبان تورکي، دليلي قطعي است بر آن که زبان تورکي يکي از زبانهاي رسمي دوفاکتوي دولت تورکي صفوي بود و در نتيجه در مکاتبات ديپلماتيک و روابط بين المللي، از جمله توسط پادشاه کشور، نيز بکار مي‌رفت. اين نامه‌ي تورکي از جهت تثبيت ماهيت ملي تورک سلسله‌ي صفوي نيز داراي اهميت است. نگارش نامه توسط شاه عباس اول، که ضربه‌اي تاريخي به موقعيت نظامي و سياسي تورکها و مذهب علوي تورکي قزلباشي در ايران زد و باعث افول قدرت آنها و خود دولت صفوي شد، ناشي از موقعيت بلامنازع زبان تورکي حتي در ميان تورک‌ستيزان اين خاندان است.

٢-قرارداد صلحي که نامه‌ي تورکي فوق شاه عباس در صدد بسترسازي و تهيه‌ي مقدمات آن بود، عهدنامه‌ي صلح فرهاد‌پاشا (در متون فارسي عهدنامه‌ي اول استانبول) نام دارد که در دوره‌ي سلطان مراد سوم عثماني در سال ١٥٩٠ بين دولت صفوي و امپراتوري عثماني عقد شد.

٣- مرشدقلی خان استاجلو (بعدها به مقام سلطان ترفيع يافت)، وکيل شاه عباس اول در مذاکرات با سردار فرهاد‌پاشا براي تهيه‌ي مقدمات عقد قرارداد صلح آتي، از دولت‌شخصهاي تورک منسوب به طایفه‌ي قزلباش ييگه‌ن (یکان) استاجلو و فرزند شاه‌قلی سلطان یکان استاجلو است. وي نقش بسیار مهمی در به پادشاهی رساندن عباس میرزا (بعدا شاه عباس یکم) داشت. اما بعدها در راستاي سياست سرکوب قزلباشان تورک توسط شاه عباس به طرز فجيعي به قتل رسيد. مأمور مذاکره با سلطان مراد سوم حين عقد معاهده‌ي اصلي، حکمران اردبيل مهدي‌قلي خان چاوشلو استاجلو بود. وي نيز بعدها در راستاي سياست قزلباش‌کشي توسط شاه عباس به قتل رسيد.

٤-پيش از عقد عهدنامه‌ي صلح فرهاد‌پاشا، سيمون امير گرجستان به امپراتوري عثماني اعلام وفاداري کرده و تقريباً تمام سرزمين تورک‌ایلي (آزربايجان اتنيک) از دربند در شمال تا نهاوند در جنوب عملاً به قلمروي عثماني ملحق شده بود: سردار فرهاد‌پاشا قاراباغ را تسخير و در گنجه حصاري مستحکم با مردان جنگي و آزوقه و مهمات فراوان تاسيس کرده بود. قزلباشان اوردوباد، تبريز، مرند، زنوز ... تغيير صف داده، با اعلام وفاداري به امپراتوري عثماني به جعفرپاشا فرمانده‌ي قلعه تبريز ملحق شده بودند. يوسوف سينان‌پاشا چاغالااوغلو بيگلربيگي بغداد نيز همدان را فتح و در نهاوند قلعه‌ي مستحکمي مسلط بر لرستان و کرمانشاهان بنياد نهاده بود.

٥- با عقد قرارداد صلح فرهاد‌پاشا جنگهاي ١٥٩٠-١٥٧٨ بين دو دولت تورک خاتمه يافت و دولت صفوي حاکميت امپراتوري عثماني بر داغستان، گرجستان (تفليس، ..)، ارمنستان، آزربايجان (هر دو بخش شمال و جنوب آن؛ تبريز، قاراباغ، گنجه، شيروان، شماخي، نخجوان، قارس، ايروان، ...)، قسمتي از کردستان (شهرزور، ...)، لرستان (نهاوند، ..) و عربستان (بغداد، ..) را پذيرفت. شاه عباس براي تشخيص و تعيين مرزها حسن‌خان چاوشلو (چاپشلو)، بسطام‌آغا تورکمان داروغه‌ي (داروقا) دفترخانه‌ي همايون و خضرخان حاکم نخجوان را مامور نمود و آنها نيز خطوط مرزي را به سود عثماني مشخص نمودند. استرداد اسرا و عدم سبّ صحابه و ياران پيغمبر اسلام (خلفاي ثلاثه  ابوبکر، عمر و عثمان و عايشه) از ديگر مفاد اين قرارداد بود.

منابع

١-مجموعه‌ي منشات السلاطين فريدون بک، جلد ثاني. ص ٣٢٣  (کتابخانه‌ي مجلس شوراي ملي. شماره‌ي ثبت کتاب ٦٣٥٠٦)

http://turuz.com/en/book/title/mecmueyi-munshiati-firidunbey

2-Feridun Bey, d. 1583. Mecmua-yı münşeat-i Feridun Bey. [Istanbul] : Darüttıbattil'âmire, 1265-1274 [1848-1857]. 2 v.

٣-فريدون بك. مجموعه‌ي منشآت فريدون بك. [استانبول] : دار الطباعة العامرة.

Widener Library, Harvard University, Cambridge, Mass.

http://pds.lib.harvard.edu/pds/view/10845181

4-HathiTrust’s digital library Mecmua-yı münşeat-ı Feridun Bey. مجموعه‌ي منشأت فريدون بك. By: Feridun, bey, d. 1583. Published: (1858)

http://catalog.hathitrust.org/Record/003327181

5-Serdar Ferhat Paşa

https://tr.wikipedia.org/wiki/Serdar_Ferhat_Pa%C5%9Fa

6-Cigalazade Yusuf Sinan Pasha

https://en.wikipedia.org/wiki/Cigalazade_Yusuf_Sinan_Pasha

٧-مرشدقلی خان استاجلو

https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B1%D8%B4%D8%AF%D9%82%D9%84%DB%8C_%D8%AE%D8%A7%D9%86_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%AC%D9%84%D9%88

٨-علی رحیمی صادق. بررسی مختصر روابط تجاري و بازرگانی شاه عباس اول با دولتهاي اروپایی

٩-مرشد قلي خان استاجلو؛ مناصب، عملکرد و سرانجام وي در دربار صفويه

http://fa.journals.sid.ir/ViewPaper.aspx?id=118562

١٠-روابط ايران و عثماني در عصر شاه عباس صفوي

https://rasekhoon.net/article/print-30347.aspx

١١-اسکندر بيگ ترکمان، تاريخ عالم آراي عباسي. جلد ٣-١، نشر امير کبير. ١٣٥٠

https://www.ghaemiyeh.com/index.php?option=com_mtree&link_id=11662:%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE-%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85-%D8%A2%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D8%A8%D8%A7%D8%B3%DB%8C&cat_name=09-%20%D9%86%D8%AB%D8%B1&task=viewlink&lang=fa

١٢-اسکندر بيگ ترکمان، ت‍اری‍خ‌ ع‍ال‍م‌آرای‌ ع‍ب‍اس‍ی.‌ به تصحیح: سهیلی خوانساری. ١٣١٧

http://ketabnak.com/book/25005/%D8%AA%E2%80%8D%D8%A7%D8%B1%DB%8C%E2%80%8D%D8%AE%E2%80%8C-%D8%B9%E2%80%8D%D8%A7%D9%84%E2%80%8D%D9%85%E2%80%8C%D8%A2%D8%B1%D8%A7%DB%8C%E2%80%8C-%D8%B9%E2%80%8D%D8%A8%E2%80%8D%D8%A7%D8%B3%E2%80%8D%DB%8C%E2%80%8C