نامهای تورکی افشارهای اورمو (اورمیه) در دیوان طرزی افشار (قرن ١٧
میلادی)، تصحیح و تشریح آنها، و ریشه‌شناسی تورکی ناجاق، خنجر، چرکین، جان، دوندار،
...
مئهران باهارلی
Terzi Afşar’ın şiirinde Urmu Afşar
Türklerinin Türkçe adları; ve Nacak, Hançer, Çirkin, Can, Dündar, ...ın Türkçe etimolojisi
Turkish Names of the Afshar Turks of Urmu in Terzi Afshar’s
Diwan; and Turkic etimology of the Nacak, Hançer, Çirkin, Can, Dündar, ...
MÉHRAN BAHARLI
mehranbahari1@yahoo.com
https://independent.academia.edu/MBaharli
https://sozumuz1.blogspot.com/
https://www.facebook.com/profile.php?id=100016259447627
خلاصه:
محمد طرزی افشار اورمویی شاعر تورک سده‌ی
١٧ میلادی در دوره‌ی شاه صفی اول و شاه عباس دوم قیزیل‌باش (صفوی)، منسوب به تیره‌ی
ترزی‌لی طائفه‌ی تورک افشار و متولد روستایی به همان نام در اورمو در غرب آزربایجان،
تورک‌ایلی است. در
دیوان طرزی افشار، یک شعر و بحر طویل حاوی نامهای تورک‌های افشار وجود دارد. این شعر به سبب ثبت فرهنگ نام‌گذاری سنتی و ملی
تورک و نامهای شخصی مردم اورمو در قرن هفده، بسیار مهم و ارزش‌مند هستند. نامهای ذکر شده توسط طرزی افشار شامل عناوین و
رتبه‌های تورکی قدیم، سلاح‌های جنگی تورک، طوائف جهان تورکیک، طوائف اولیه‌ی اوغوز،
حیواناتی که اونقون - توتم آن طوائف تورک بودند، نام فرزندان اوغوز خان نیای اساطیری
تورکان، ... است. در این نام‌ها زنده‌گی در آغوش طبیعت و طبیعت‌پرستی، هم‌زیستی با
حیوانات، معیشت تورکان از طریق شکار و حیوان‌داری، باورهای آنیمیسم، توتمیسم، تنگریسم،
شامانیسم، و فرهنگ تقدس کوه‌ها منعکس شده است. بخشی از نام‌ها نیز منعکس کننده‌ی
اعتقادات اسلام تورک، علویان تورک، و اعتقادات مردمی و عامیانه‌ی تورکان افشاری
اورمو در قرن هفده است. در نشرهای ایرانی دیوان طرزی افشار، این نامهای تورکی مانند
دیگر کلمات تورکی دیوان او، اکثرا به صورت غلط قرائت و نوشته شده‌اند. مخصوصا نشر
دیوان طرزی افشار توسط بنیاد پژوهشی شهریار وابسته به فرهنگستان زبان فارسی دولت
ایران پر از غلط‌ها و اشتباهات و یک فاجعه‌ی علمی است. در رساله‌ی حاضر تمام اسامی
تورکی این شعر و بحر طویل را تصحیح و تشریح؛ و برای نخستین بار ریشه‌شناسی تورکی
کلمات ناجاق، چیرکین، خنجر، جان، دوندار، دره شوری، رقص ساراباندا، ... و ریشه‌شناسی
سومری کلمات بنده و ببر -بابر-باربار را عرضه کرده‌ام.
کلمات کلیدی:
نامهای تورکی، افشار، اورمو، ریشه‌شناسی تورکی، طرزی افشار
اؤزه‌ت:
اورمولو محمد طرزی آفشار، ١٧.نجی
یوزایل‌ده قیزیل‌باش (صفوی) شاه بیرینجی صفی و شاه ایکینجی عابباس دؤنه‌می‌نده
یاشامیش تورک شاعیری‌دیر. تورک آفشار بویونون ته‌رزی‌لی اویماغی‌نا منسوب‌دور و
تورک‌ایلی‌نین باتی آزه‌ربایجان بؤلگه‌سی‌نده اورمو ایلچه‌سی‌نده عینی آدی داشییان
بیر که‌ندده دوغولموشدور. طرزی آفشارین دیوانی‌ندا آفشار تورک‌له‌ری‌نین شخص
آدلاری‌نی ایچه‌ره‌ن بیر شعر و بیر منثور بؤلوم بولونماق‌دادیر. بونلار ١٧.نجی
یوزایل آفشار تورک‌له‌ری‌نین گه‌له‌نه‌کسه‌ل و میللی آدلاندیرما کولتورونو و اورمو
(اورمیه) خالقی‌نین شخص آدلاری‌نی به‌لگه‌له‌مه‌سی آچی‌سی‌ندان اولدوقجا اؤنه‌م‌لی
و ده‌یه‌رلی‌دیر. بو آدلار آراسی‌ندا اه‌سکی تورک عنوان و رتبه‌له‌ری، تورک ساواش
سیلاح‌لاری، تورک دونیاسی‌نین بوی‌لاری، ایلکین اوغوز بوی‌لاری، بو تورک بوی‌لاری‌نین
توتئم و اونقون‌لاری اولان حیوان‌لار و قوش‌لار، تورک‌له‌رین میتولوژیک آتاسی
اوغوز خان‌ین اوشاق‌لاری‌نین آدلاری وس واردیر. بو آدلار دوغانی و اونا تاپینمانی
مه‌نیمسه‌یه‌ن، حیوان‌لار و قوش‌لارلا بیر آرادا یاشایان، آوچی‌لیغا و حیوان‌چی‌لیغا
دایالی تورک یاشام طرزی‌نی، آنیمیزم، توتئمیزم، ته‌نگری‌چی‌لیک، شامانیزم اینانجی‌نی،
داغ‌لارین قوتسال‌لیغی‌نی، تورک ایسلامی‌نی، تورک علوی‌لییی‌نی و ١٧.نجی یوزایل‌ده
اوروموداکی آفشار تورک‌له‌ری‌نین خالق اینانج‌لاری‌نی یانسیتماق‌دادیر. باشقا تورک‌جه
کلیمه‌له‌ر کیمی، بو شعرده‌کی تورک‌جه آدلار دا طرزی آفشار دیوانی‌نین ایران یایین‌لاری‌ندا
گئنه‌ل‌لیک‌له یانلیش اوخونموش و باسیلمیش‌دیر. اؤزه‌ل‌لیک‌له ایران دولتی‌نه باغ‌لی
فارس دیلی فرهنگستانی‌نا عاید شهریار آراشدیرما قورومو طرفی‌نده‌ن یایین‌لانان
طرزی آفشار دیوانی، قبول ائدیله‌مه‌ز یانلیش‌لارلا دولو، گئرچه‌ک بیر بیلیمسه‌ل
فاجعه‌دیر. بو آراشدیرمام‌دا طرزی آفشارین آنیلان شعری‌نده‌کی بوتون تورک‌جه
آدلاری دوزه‌لتیپ آچیق‌لادیم. آیری‌جا ناجاق، چیرکین، خه‌نجه‌ر، جان، دوندار، و ساراباندا
دانسی آدلاری‌نین تورک‌جه کؤکه‌ن‌له‌مه‌سی یانی سیرا بنده و بابور – ببر کلیمه‌له‌ری‌نین
سومئرجه ائتیمولوژی‌سی‌نی ایلک که‌ز اورتایا قویدوم.
آچار سؤزله‌ر:
تورک‌جه آدلار، آفشار، اورمو، تورک ائتیمولوژی‌سی، طرزی افشار
Özet
Urmulu Mehmed Terzi Afşar, 17. yüzyılda Kızılbaş
(Safevi) Şah I. Sefi ve Şah II. Abbas döneminde yaşamış Türk şairidir. Türk
Afşar boyunun Terzili oymağına mensuptur ve Türkili'nin Batı
Azerbaycan bölgesinde Urmu (Rumiye, Urmiye) ilçesinde aynı adı taşıyan bir
köyde doğmuştur. Terzi Afşar'ın Divanı'nda Afşar Türklerinin şahıs isimlerini
içeren bir şiir ve bir mensur bölüm bulunmaktadır. Bunlar, 17. Yüzyıl Afşar
Türklerinin geleneksel ve milli isimlendirme kültürünü ve Urmu halkının şahıs
isimlerini belgelemesi açısından oldukça önemli ve değerlidir. Bu
isimler arasında eski Türk unvan ve rütbeleri, Türk savaş silahları, Türk
dünyasının boyları, ilkin Oğuz boyları, bu Türk boylarının totem ve ongunları
olan hayvanlar ve kuşlar, Türklerin mitolojik atası Oğuz Han'ın çocuklarının
adları v.s. vardır. Bu adlar doğayı ve ona tapınmayı benimseyen, hayvanlar ve
kuşlarla bir arada yaşayan, avcılığa ve hayvancılığa dayalı Türk yaşam tarzını,
Animizm, Totemizm, Tengricilik, Şamanizm inancını, dağların kutsallığını, Türk
İslamı'nı, Türk Aleviliği'ni ve 17. yüzyılda Urmu'daki Afşar Türklerinin halk
inançlarını yansıtmaktadır. Öteki Türkçe
kelimeler gibi, bu şiirdeki Türkçe isimler de Terzi Afşar Divanı'nın İran
yayınlarında genellikle yanlış okunmuş ve basılmıştır. Özellikle, İran Devletine
bağlı Fars Dili Akademisi'ne ait Şehriyar Araştırma Vakfı tarafından yayınlanan
Terzi Afşar Divanı, kabul edilemez hatalar ve yanlışlarla dolu, gerçek bir
bilimsel faciadır. Bu araştırmamda, Terzi Afşar'ın anılan şiirindeki tüm Türkçe
isimleri düzeltip açıkladım. Ayrıca Nacak, Çirkin, Hançer, Can, Dündar ve
Sarabanda dansı adlarının Türkçe etimolojisi yanı sıra Bende ve Babur kelimelerinin
Sümerce etimolojisini ilk kez ortaya koydum.
Açar sözcükler: Afşar, Urmu,
Türkçe isimler, Türk etimolojisi, Terzi Afşar
Abstract
Mehmed
Terzi Afshar Urmui was a Turkish poet from the 17th century who lived during
the reign of Shah Sefi I and Shah Abbas II Qizilbash (Sefevi). He belonged to
the Terzili clan of the Turkish Afshar tribe and was born in a village with the
same name in Urmu (Urmiye, Urmia), West Azerbaijan, Türkili. In Terzi Afshar’s Diwan
of poems, there is a poem and a prose piece containing the personal names of
the Afshar Turks. This poem is very important and valuable because it documents
the traditional and national naming culture of the 17th century Turks and the
personal names of Urmu people. These names include old
Turkic titles and ranks, Turkic war weapons, tribes of the Turkic world, the initial
Oghuz tribes, the animals that were the totems and onguns (symbols) of those
Turkish tribes, the children of Oghuz Khan (the mythical ancestor of the Turks),
etc. They reflect a way of life that embraces nature and its worship, coexisting
with animals and birds, the Turkish lifestyle which relies on hunting and
animal husbandry, as well as beliefs in Animism, Totemism, Tengrism, Shamanism,
and the sanctity of mountains. Some names also reflect Turkish Islam, Turkish
Alevism, and popular beliefs of the Afshar Turks of Urmu in the seventeenth
century.
In Iranian publications of Terzi Afshar's
Diwan of poems, the Turkish names in the mentioned poem, along with other Turkish
words in his Diwan, are frequently read and printed incorrectly. Particularly,
the publication of Terzi Afshar’s Diwan by the Shahriar Research Foundation, which
is affiliated with the Persian Language Academy of the Iranian State, is filled
with unacceptable errors and mistakes, rendering it a genuine scientific
disaster. In this booklet, I have corrected and explained all the Turkish names
in this poem and the prose. Furthermore, for the first time, I have provided
the Turkic etymology of the words Nacaq-Nacak (Najaq), Çirkin (Chirkin), Xencer-Hançer (Khanjar),
Can (Jan), Dündar, and the Sarabanda dance; as well as the Sumerian etymology of the words Bende (Bandah) and
Babur (Bebir).
Keywords: Afshar, Urmu, Turkish names, Turkic etymology, Terzi Afşar
.png)
.png)
