نامه‌ی تورکی یکی از نواده‌گان جهان‌شاه قاراقویون‌لو به سولطان سلیم عوثمان‌لی در شکایت از ظلم شاه اسماعیل و قیزیل‌باش‌ها
مئهران باهارلی
Cihanşah Karakoyunlunun Torununun Osmanlı Sultan Selim'e zalim Şah İsmail ve Kızılbaşları şikâyet ettiği Türkçe mektubu
Turkish letter from the grandson of Cihanşah
Karakoyunlu to the Ottoman Sultan Selim, complaining about cruelty Shah Ismail
and the Kızılbaş
MÉHRAN BAHARLI
https://independent.academia.edu/MBaharli
https://sozumuz1.blogspot.com/
https://www.facebook.com/profile.php?id=100016259447627
خلاصه:
یکی از نوه‌های جهان‌شاه قاراقویون‌لو نامهای تورکی خطاب به سولطان سلیم عوثمان‌لی پس از آغاز سفر جنگی او به دیار عجم (١٥١٤) نوشته است. این نامه یکی از معدود اسناد به یادگار مانده از اوائل قرن شانزده میلادی از تورکان غیر قیزیلباش ساکن در ایران به زبان تورکی است. زبان این نامه، تورکی ادبی - معیار - مکتوب آن دوره، یعنی تورکی اوغوزی غربی بسیط و مشترک است. این نامه افکار و احساسات مردم مناطقی که تحت حاکمیت رژیم دهشت و ترور شاه اسماعیل اول و قیزیلباشان درمی‌آمدند، مخصوصاً نفرت و خشم تورکمان‌ها و تورک‌های بومی غیر قیزیلباش از آن‌ها را به خوبی در خود منعکس کرده است. تورکمان‌های قیزیلباش آناتولی، شاه اسماعیل را به مثابه‌ی خدا می‌پرستیدند. در حالی که تورکان و تورکمان‌های بومی تورک‌ایلی، ایران و قفقاز آن دوره، اعم از علوی و سنی، سولطان عوثمان‌لی را شاه خود و دولت عوثمان‌لی را دولت خویش و هر دو را خودی می‌شمردند. در نظر تورکان و تورکمانان بومی، شاه اسماعیل شخصی ظالم و بی رحم و خون‌ریز، و فردی بی دین و ملعون بود که بی دلیل به غارت روستاها و شهر‌هایشان و قتل عام و کشتار مردم بی‌گناه می‌پرداخت. قتل عام بومیان غیر قیزیلباش (سُنّی‌های تورک و غیر تورک، تورکمان‌های قاراقویون‌لو و آغ‌قویون‌لو، علوی‌های قاراقویون‌لو و غیر قیزیلباش، و حتی بعدها علوی‌های قیزیلباش) توسط شاه اسماعیل اول، یک واقعیت تاریخی است. مولف نامه هم به نسل‌کشی تورکمان‌ها توسط شاه اسماعیل اشاره کرده است. به لحاظ اعتقادی، تورکمانان قاراقویون‌لو معتقد به فورم اولیه‌ی مذهب تورکی علوی (معادل دین حروفی – طریقت بکتاشی در آناتولی غربی) بودند. اما آن‌ها بر خلاف هم‌مذهبان خود یعنی فرقه‌ی سیاسی جدید قیزیلباش ایجاد شده در دوره‌ی شیخ حیدر – شاه اسماعیل، از رفتارهای افراطی اجتناب می‌کردند، و نفرتی از سُنّی‌ها نه‌داشتند. در عرصه‌ی سیاسی نیز، بر خلاف آق‌قویون‌لوها که با خاندان صفوی متحد شده بودند، و بر خلاف شاه اسماعیل اول و شاه تهماسب و شاه عباس حقیر که متحد دولت‌های صلیبی و کلیسای ارمنی و دشمن خونی عوثمان‌لی‌ها بودند، تورکمانان قاراقویون‌لو متحد عوثمان‌لی بر علیه دولت‌های صلیبی و کلیسای ارمنی بودند. مولف در یک بند از نامه می‌گوید شاه اسماعیل پس از اشغال تبریز خاتونی از بزرگان و پسر و دختر او را در عمارتِ اوستون (عالی قاپو – اولو قاپی) در ملاء عام با شمشیر به قتل رساند. این خاتون، مادر تنی شاه اسماعیل است که پس از ازدواج با یک بیگ آق‌قویون‌لو در تبریز در عمارت عالی قاپو مسکن گزیده بود، و پس از اشغال تبریز توسط شاه اسماعیل به فرمان او و یا به دست وی به قتل رسید. اعدام مادر تنی شاه اسماعیل در ملاء عام به همراه فرزندان او، هم‌چنین حدود سی هزار تورکمان در تبریز، بخشی از استراتژی تاسیس یک رژیم وحشت و حاکمیت ترور توسط شاه اسماعیل بود.
کلمات کلیدی: قاراقویون‌لو، قیزیلباش، شاه اسماعیل، قتل عام
اؤزه‌ت:
جاهان‌شاه قاراقویون‌لونون تورون‌لاری‌ندان بیری، عوثمان‌لی پادشاهی سولطان سلیم‌ه خطابن دیار عجم‌ه (ایران، ١٥١٤) ساواش حرکاتی‌نا چیخدیق‌دان سونرا، تورک‌جه بیر مکتوب یازدی. بو مکتوب ١٦.نجی یوزایلین باش‌لاری‌نا عاید، بؤلگه‌ده‌کی قیزیلباش اولمایان تورک‌له‌ر طرفی‌نده‌ن یازیلمیش، گونوموزه اولاشان آز سایی‌داکی تورک‌جه به‌لگه‌ده‌ن بیری‌دیر. مکتوب‌دا قول‌لانیلان دیل، او دؤنه‌مین ایستاندارد ادبی تورک‌جه‌سی، چیندی (یعنی) یالین-اورتاق باتی اوغوز تورک‌جه‌سی‌دیر. مکتوب بیرینجی شاه ایسماعیل و قیزیل‌باش‌لار‌ین تئرور و باسقی یؤنه‌تیمی آلتی‌نا گیره‌ن بؤلگه‌له‌رده‌کی خالقین دوشونجه و دویقولاری‌نی ائتکی‌لی بیر شکیل‌ده یانسیداراق، قیزیلباش اولمایان تورک‌له‌رین اونلارا قارشی دویدوغو نفرت و اؤفکه‌نی گؤزله‌ر اؤنونه سه‌ریر. آنادولو قیزیلباش تورک‌له‌ری شاه ایسماعیل‌ه تانری اولاراق تاپیرلاردی. آنجاق او دؤنه‌م‌ده ایران و قافقاسیا و تورک‌ایلی‌نین یئرلی تورک‌له‌ی و تورکمانلاری، ایسته‌ر علوی ایسته‌ر سوننی اولسون، عوثمان‌لی سولطانی‌نی اؤز خاقان‌لاری، عوثمان‌لی ایمپاراتورلوغونو ایسه که‌ندی دولت‌له‌ری اولاراق گؤرورله‌ردی. اونلارین گؤزونده شاه ایسماعیل، که‌ندله‌ری‌نی، شه‌هه‌رله‌ری‌نی یاغمالایان، معصوم اینسان‌لاری نه‌ده‌ن‌سیز یئره اؤلدوره‌ن، ظالیم، آجیماسیز، قانا سوسامیش، دین‌سیز و لعنت‌لی بیر اینسان‌دی. قیزیلباش اولمایان یئرلی‌له‌رین (تورک و تورک اولمایان سوننی‌له‌رین، قاراقویون‌لو و آغ‌قویون‌لو تورکمان‌لارین، قاراقویون‌لو و قیزیلباش اولمایان باشقا علوی‌له‌رین، حتتا داها سونرا قیزیلباش علوی‌له‌رین) بیرینجی شاه ایسماعیل طرفی‌نده‌ن توپلو قتل عام‌لاری بیلینه‌ن تاریخی بیر گئرچه‌ک‌دیر. مکتوبون یازاری دا شاه ایسماعیل‌ین گئرچه‌ک‌له‌شدیردییی تورکمان سوی قیریمی‌ندان دانیشیر. اینانج باخیمی‌ندان قاراقویون‌لو تورکمانلاری، باتی آنادولوداکی حروفی‌لیک دینی‌نه – به‌کتاشی‌لیک سوره‌یی‌نه ائش‌ده‌یه‌ر اولان تورک علوی دینی‌نین اوریژینال و ایلکین بیچیمی‌نی ایزله‌ییردی‌له‌ر. آنجاق قاراقویون‌لولار اؤز دین‌داش‌لاری‌ندان، چیندی (یعنی) شیخ حیدر – شاه ایسماعیل دؤنه‌می‌نده اورتایا چیخان یئنی قیزیلباش سیاسی آخیمی یان‌داش‌لاری‌ندان فرق‌لی اولاراق، آشیری داورانیش‌لار و داشقین‌لیق‌لاردا بولونمامیش، سوننی‌له‌ره قارشی نفرت به‌سله‌مه‌میش‌له‌ردیر. سیاسی آلان‌دا دا قاراقویون‌لو تورکمانلاری، صفوی خاندانی ایله اتحاد قوران آغ‌قویون‌لولاردان فرق‌لی ایدی. قاراقویون‌لو تورکمانلاری ائرمه‌نی کیلیسه‌سی‌نین و آوروپا خاچ‌لی دولت‌له‌ری‌نین متفقی اولان شاه ایسماعیل، شاه تاهماسب، و شاه عابباس‌ین و اونلاری عوثمان‌لی‌نین قان دوشمانی حالی‌نا گه‌تیره‌‌ن سیاستی‌نده‌ن ده اوزاق دوردولار. ته‌رسی‌نه، قاراقویون‌لو تورکمانلاری خاچ‌لی‌لارا قارشی عوثمان‌لی‌نین متفقی ایدی. مکتوبون بیر پاراقرافی‌ندا یازار، شاه ایسماعیل‌ین ته‌بریزی ایشغال ائتدیک‌ده‌ن سونرا عالی قاپودا (اولو قاپی‌دا) یاشایان سوی‌لو بیر خاتونو، اوغلو و قیزی‌یلا بیرلیک‌ده خالقا آچیق بیر گؤسته‌ری‌ده قیلیج قول‌لاناراق اعدام ائتدییی‌نی به‌لیرتیر. بو خانیم اصلی‌نده شاه ایسماعیل‌ین دوغما اؤزآناسی اولوپ، بیر آغ‌قویون‌لو به‌یی ایله ائوله‌ندیک‌ده‌ن سونرا ته‌بریزده عالی قاپو قوناغی‌ندا اقامت ائتمیش و شاه ایسماعیل‌ین شه‌هه‌ری ایشغال ائتدیک‌ده‌ن سونرا یا اونون امری‌یله و یا اونون اؤز اه‌لی‌یله اؤلدورولموش‌دور. شاه ایسماعیل‌ین ته‌بریزده اؤزآناسی‌نی، اونون اوشاق‌لاری‌نی و یاخلاشیق ٣٠٠٠٠ تورکمان‌ی علناً اعدام ائتمه‌سی، اونون بیر وحشت و تئرور رئژیمی قورما ایستیراتئژی‌سی‌نین بیر پارچاسی ایدی.
آچار سؤزله‌ر: قاراقویون‌لو، قیزیلباش، شاه اسماعیل، قتل عام
Özet
Cahanşah Karakoyunlu'nun torunlarından biri, Osmanlı Padişahı Sultan Selim'e hitaben Diyâr-ı Acem'e (İran, 1514) sefere çıktıktan sonra, Türkçe bir mektup yazdı. Bu mektup, 16. yüzyılın başlarına ait, bölgedeki Kızılbaş olmayan Türkler tarafından yazılmış, günümüze ulaşan az sayıdaki Türkçe belgeden biridir. Mektupta kullanılan dil, o dönemin standart edebi Türkçesi, yalın-ortak Batı Oğuz Türkçesidir. Mektup, I. Şah İsmail ve Kızılbaşlar'ın terör ve baskı yönetimi altına giren bölgelerdeki halkın düşünce ve duygularını etkili bir şekilde aktararak, Kızılbaş olmayan Türklerin onlara karşı duyduğu nefret ve öfkeyi gözler önüne seriyor. Anadolu Kızılbaş Türkleri I. Şah İsmail'e Tanrı olarak tapıyorlardı. Ancak o dönemde Türkili, İran ve Kafkasya'nın yerli Türkleri ve Türkmanları, ister Alevi ister Sünni olsun, Osmanlı Sultanını kendi hakanları, Osmanlı İmparatorluğu'nu ise kendi hükümetleri olarak görüyorlardı. Onların gözünde I. Şah İsmail, köylerini, şehirlerini yağmalayan, masum insanları sebepsiz yere katleden, zalim, acımasız, kana susamış, dinsiz ve lanetli bir insandı. Kızılbaş olmayan yerlilerin (Türk ve Türk olmayan Sünnilerin, Karakoyunlu ve Akkoyunlu Türkmanların, Karakoyunlu ve Kızılbaş olmayan başka Alevilerin ve hatta daha sonra Kızılbaş Alevilerin) I. Şah İsmail tarafından toplu katliamları bilinen tarihi bir gerçektir. Mektubun yazarı I. Şah İsmail'in gerçekleştirdiği Türkman soykırımından da bahsediyor. İnanç bakımından Karakoyunlu Türkmanları, Batı Anadolu'daki Hurufilik dinine - Bektaşi süreyine eşdeğer olan Türk Alevi dininin orijinal ve ilkin biçimini takip ediyorlardı. Ancak Karakoyunlular, kendi dindaşlarından çındı (yâni) Şeyh Heyder ve I. Şah İsmail döneminde ortaya çıkan yeni Kızılbaş siyasî akımı yandaşlarından farklı olarak, aşırı davranışlarda ve taşkınlıklarda bulunmamış ve Sünnilere karşı nefret beslememişlerdir. Siyasi alanda da Karakoyunlu Türkmanları, Sefevi Hanedanı ile ittifak kuran Akkoyunlulardan farklıydı. Karakoyunlu Türkmanları Ermeni kilisesinin ve Avrupalı haçlıların müttefiki olan I. Şah İsmail, Şah Tahmasab ve I. Şah Abbas'ın onları Osmanlı'nın kan düşmanı haline getiren politikasından da uzak durdular. Tersine Karakoyunlu Türkmanları, Haçlı devletlerine karşı Osmanlı'nın müttefikiydi. Mektubun bir paragrafında yazar, I. Şah İsmail'in Tebriz'i işgal ettikten sonra Âli (Ulu) Kapı'da yaşayan soylu bir kadını (Hatunu) oğlu ve kızıyla birlikte halka açık bir gösteride kılıç kullanarak idam ettiğini belirtiyor. Bu hatun aslında I. Şah İsmail'in öz annesi olup, bir Akkoyunlu Bey ile evlendikten sonra Tebriz'deki Âli Kapı konağında ikamet etmiş ve şehri işgal ettikten sonra ya I. Şah İsmail'in emriyle ya da onun kendi eliyle öldürülmüştür. I. Şah İsmail'in Tebriz'de öz annesini, onun çocuklarını ve yaklaşık 30.000 Türkman'ı alenen idam etmesi, onun bir vahşet ve terör rejimi kurma stratejisinin bir parçasıydı.
Açar sözcükler: Karakoyunlu, Kızılbaş, Şah İsmail, Toplu kıyım
Abstract
A grandson of Cahanşah Karakoyunlu wrote a Turkish letter addressed to Ottoman Sultan Selim after embarking on his war journey to Diyâr-ı Ajam (Iran, 1514). This letter is one of the few surviving Turkish documents from the early 16th century AD, written by non-Kızılbaş Turks of the region. The language used in this letter is the standard literary Turkish of that period, plain and common West Oghuz Turkish. The letter effectively conveys the thoughts and emotions of the people in regions that came under the reign of terror and oppressive rule of Shah Ismail I and Kızılbaş, showcasing the hatred and anger felt by non-Kızılbaş native Turks towards them. Anatolian Kızılbaş Turks worshipped I. Shah Ismail as a god. However, the native Turks and Turkomans of Iran and the Caucasus during that period, whether Alevi or Sunni, considered the Ottoman Sultan as their king and the Ottoman Empire as their government. They saw both as their own kin. In their eyes, I. Shah Ismail was a cruel, ruthless, bloodthirsty, ungodly, and cursed person who looted their villages, cities, and killed innocent people without reason. The mass killings of non- Kızılbaş natives (Turk and non-Turk Sunnis, Karakoyunlu and Akkoyunlu Turkomans, Karakoyunlu and non- Kızılbaş Alevis, and later even Kızılbaş Alevis) by Shah Ismail I is a known historical fact. The author of the letter also mentions the Turkoman genocide committed by Shah Ismail. In terms of belief, the Karakoyunlu Turkomans followed the original form of the Turkish Alevi religion, which is equivalent to Hurufism religion - Bektashi sect in western Anatolia). Unlike their co-religionists, namely the new Kızılbaş political movment that emerged during the time of Sheykh Heyder - I. Shah Ismail, the Karakoyunlus did not engage in extreme behavior and did not harbor hatred towards Sunnis. In the political realm, the Karakoyunlu Turkomans differed from the Akkoyunlus who formed an alliance with the Safavid dynasty. They also stood apart from the policy of Shah Ismail I, Shah Tahmasab and Shah Abbas I, who were allies of the Armenian church and European crusader states, making them blood enemies of Ottomans. Instead, the Karakoyunlu Turkomans were allies of the Ottomans against the crusader states. In a paragraph of the letter, the author mentions that after occupying Tebriz, Shah Ismail executed a noble woman (Khatun) who lived in Âli Qapı, along with her son and daughter, in a public display using a sword. This lady was actually Shah Ismail’s birth mother, who had resided in the Âli Qapı mansion in Tebriz after marrying an Akkoyunlu Bey (lord) and was killed either by Shah Ismail's command or by his own hand after occupying the city. The public execution of Shah Ismail's birth mother, her children, and approximately 30,000 Turkomans in Tebriz was part of Shah Ismail's strategy to establish a regime of terror and intimidation.
Keywords: Karakoyunlu, Kizilbash, Shah
Ismail, Mass killing
.png)
مقدمه
در این نوشته یک نامه - عریضه از شخصی به ادعای خود از احفاد جهان‌شاه قاراقویون‌لو خطاب به سلطان سلیم عوثمان‌لی پس از آغاز سفر جنگی وی به دیار عجم (١٥١٤) را آورده‌ام. این نامه در آرشیو موزه‌ی توپ‌قاپی سارایی در استانبول نگه‌داری می‌شود[1]. عکس این مکتوب در نشریه‌ی تاریخ ده‌رگی‌سی، شماره‌ی ٢٢، سال ١٩٦٧ چاپ شده است[2].
این نامه - عریضه یکی از معدود مکتوبات به زبان تورکی به یادگار مانده از اوائل قرن شانزده میلادی از تورکان غیر قیزیلباش ساکن در ایران است و به همین جهت، و نیز تاریخ تورکی ادبی - معیار - مکتوب دارای اهمیت است. زبان این مکتوب تورکی معیار - ادبی آن دوره، عوثمان‌لی بسیط - مشترک است.
اما اهمیت اصلی این مکتوب - عریضه انعکاس افکار و احساسات مردم مناطقی که تحت حاکمیت رژیم دهشت و ترور شاه اسماعیل اول در می‌آمدند، مخصوصاً تورک‌های بومی غیر قیزیلباش در آن است. این مردم تورک همان گونه که در مکتوب نیز دیده می‌شود، و بر خلاف قیزیلباشان (علی‌اللهی‌های) آناتولی که شاه اسماعیل را به مثابه‌ی خدا می‌پرستیدند، وی را شخصی ظالم و رهبر قیزیلباشان ملحد و بی دین ملعون و لعنت شده‌ای می‌دانستند که به غارت ولایت‌هایشان پرداخته است. در نظر این تورکان بومی، قیزیلباشان ظالمانی بی رحم و خون‌ریز بودند که بی هیچ سببی به قتل و کشتار مردم بی‌گناه و پسران و دختران می‌پرداختند و در عمل به نسل‌کشی بومیان غیر قیزیلباش (سُنّی، و قاراقویون‌لوها = تورکمانان علوی غیر قیزیلباش) دست زده بودند. در واقع مولف این نامه هم با عبارت آتی، نسل‌کشی تورکمان‌ها توسط شاه اسماعیل را بر زبان آورده است: «یئرده‌ن گؤکه نسلیمیزه حیف ائیله‌دی دوست دشمن ایچی‌نده». نفرت و خشم مولف این نامه از شاه اسماعیل اول و قیزیلباشان به حدی بود که به محض شنیدن خبر آغاز سفر جنگی سلطان سلیم به دیار عجم، برای «سابیدن رو بر خاک پای سلطان عوثمان‌لی»، همراه با خانواده و افراد خود به استقبال وی شتافته است.
نکته‌ی مهم دیگر که در این مکتوب نیز دیده می‌شود، آن است که تورکان بومی ایران و قفقاز آن دوره، سلطان عوثمان‌لی را شاه خود و دولت عوثمان‌لی را دولت خویش و هر دو را خودی می‌شمردند. بیگانه‌انگاری عوثمان‌لی در میان تورکان ساکن در ایران و آزربایجان، در اثر تبلیغات و مغزشوئی‌های اوریانتالیست‌ها و دولت‌های صلیبی – اوروپایی، روحانیون شیعه‌ی امامی فارسی، پان‌ایرانیست‌ها، آزربایجان‌گرایان پان‌ایرانیست، آزربایجان‌گرایان استالینیست و چپ ایرانی است که در راستای منافع ملی فارسستان – ارمنستان – روسیه و صلیبیان، عوثمان‌لی‌هراسی و عوثمان‌لی‌ستیزی (و اکنون تورکیه‌ستیزی) را به یکی از بنیان‌های آزربایجان‌گرایی و هویت‌های قومی - ملی ایرانی و آزربایجانی تبدیل کرده‌اند. و الا برای تورکان ساکن در ایران، عوثمان‌لی همان قدر خودی بود و است که دولت‌های قاراقویون‌لو و آغ قویون‌لو و قیزیلباش و افشار و قاجار، همه با منشاء تورکمان و آناتولیایی. مخصوصاً باید به این نکته توجه داشت که اسّ و اساس دولت قیزیلباش (صفوی) را تورکمان‌های آناتولی و آسیای صغیر (و نه حتی ایران و قفقاز) تشکیل می‌دادند و در نتیجه دولت قیزیلباش هم به همان درجه‌ی عوثمان‌لی می‌باید برای «اوریانتالیست‌ها و دولت‌های صلیبی – اوروپایی، روحانیون شیعه‌ی امامی فارسی، پان‌ایرانیست‌ها، آزربایجان‌گرایان پان‌ایرانیست، آزربایجان‌گرایان استالینیست و چپ ایرانی» صفوی‌دوست، غیر خودی و بیگانه باشد.
در زیر متن این مکتوب را آورده و سپس توضیحاتی چند در باره‌ی آن داده‌ام:
سعادت‌لی پادشاهیمیزین خاکِ پایِ کیمیا اثرله‌ری‌نه یوز سورمه‌ک‌ده‌ن سونرا
عرضِ حال بودور که:
بو دعاگویونوز جهان‌شاه پادشاه‌ین اوغلونون اوغلو اولوپ، «سرخ‌سرِ ظالم» ولایتیمیز.ی تالان ائیله‌ییپ ضبط ائیله‌دیک‌ده، شیروان ولایتی‌نه واریپ، متمکّن اولموش ایدیم. حتّی ایکی دفعه شیروان پادشاهی‌ندان شاه [ایسماعیل] بو دعاگویونوزو طلب ائیله‌دی، وئرمه‌دی.
حالیا سعادت‌لی پادشاهِ عالم‌پناه [سولطان سلیم] حضرت‌له‌ری دیارِ عجم‌ه گه‌لدیک‌له‌ری‌نده بی اختیار اسمِ شریف‌له‌رین.ی ائشیدیپ، خاکِ پایی‌نا یوز سورمه‌ک نیّت ائیله‌ییپ، اهلِ بیتیم ایله قیرخ اه‌للی نفر آدم‌له‌ریم‌له شیروان‌دان قالخیپ گه‌لیرکه‌ن، یول‌دا «سرخ‌سرِ بی‌دین ملحد»له‌ر راست گه‌لیپ، قیلیج چه‌کدی‌له‌ر. آدم‌له‌ریم‌ین بعضی‌سین.ی قتل ائیله‌ییپ و بعضی‌سین.ی توتدولار.
بو فقیری داخی توتوپ قتل ائتمه‌ک ایسته‌دیک‌له‌ری‌نده، اه‌لیم‌ده اولان مؤهورله‌ری گؤروپ، حقیقتِ احوال.ی بیلدی‌له‌ر. «بونو شاه‌ا ایله‌ته‌لیم» دییه، حبس ائیله‌دی‌له‌ر. بیر گئجه حق سبحانه و تعالی یول وئریپ، قاچدیم. ایکی اوچ گون بیر داغ‌دا قار ایچی‌نده یاتیپ، بعضی کاربان‌لارا راست گه‌لیپ، تیرابزون‌ا گه‌تیردی‌له‌ر. اورادان دولت‌لی سولطانیم‌ین آستانه‌سی‌نه یوزوم.و سوره‌یی‌گه‌لدیم که عرضِ حال ائده‌م.
ته‌بریزده «عمارتِ اوستون»ده اولان «خاتون»و قیزیل‌باشِ لعین، «روم پادشاهی‌نا واریپ، بولوشدونوز» دییه جمله‌سین.ی اوغلویلا و قیزی‌یلا قیلیج‌دان گئچیردی. یئرده‌ن گؤکه نسلیمیزه حیف ائیله‌دی دوست دشمن ایچی‌نده.
سولطانیم‌ین مبارک آیاغی توپراغی‌نا گه‌لدیم که دشمن سؤزونه اینانماییپ، درگاهی‌ندان بیزی نااومید ائتمه‌یه‌سی.نی.ز.
باقی، فرمان سولطانیم‌ین‌دیر.
مرادِ کلّی بودور که سلطانیمین حضوروندا بیر قاچ جوابیم وار.
CİHANŞAH KARAKOYUNLU’NUN TORUNUNUN SULTAN SELİM’E YAZDIĞI VE ZÂLİM ŞAH İSMAYIL’I ŞİKÂYET ETTİYİ TÜRKÇE MEKTUP
Saadetli padişahımızın hâk-i pây-i kîmiya eserlerine yüz sürmekten sonra
Arz-ı hâl budur ki:
Bu duâgûyunuz Cihanşah Pâdişâh’ın oğlunun oğlu olup, Sorxser-i zâlim vilâyetimizi talan eyleyip zapt eyledikte Şirvan vilâyeti’ne varıp, mütemekkin olmuş idim. Hatta iki defa Şirvan Pâdişâhından Şâh [İsmayıl] bu duâgûyunuzu talep eyledi. Vermedi.
Hâliya saadetli pâdişâh-i âlempenah [Sultan Selim] hazretleri diyâr-i Acem’e geldiklerinde bî ihtiyâr ism-i şeriflerini işitip, hâk-i pâyına yüz sürmek niyyet eyleyip, ehl-i beytim ile kırk elli nefer adamlarımla Şirvan’dan kalkıp gelirken, yolda Sorxser-i bîdin mülhitler rast gelip, kılıç çektiler. Adamlarımın bâzısını katl eyleyip ve bâzısını tuttular.
Bu fakîri dahı tutup, katl etmek istediklerinde elimde olan mühürleri görüp, hakikat-ı ahvâlı bildiler. “Bunu Şah’a iletelim” diye haps ettiler. Bir gece Hak sübhânehü ve taâla yol verip, kaçtım. İki üç gün bir dağda kar içinde yatıp, bâzı karbanlara rast gelip, Tırabzon’a getirdiler. Oradan devletli sultanımın âsitânesine yüzümü süreyigeldim ki arz-ı hâl edem.
Tebriz’de “İmâret-i Üstün”de olan Hatun’u, Kızılbaş-ı le’în “Rum Pâdişâhına varıp buluştunuz” diye cümlesini oğluyla ve kızıyla kılıçtan geçirdi. Yerden göye neslimize hayıf eyledi dost düşman içinde.
Sultanımın mübârek ayağı toprağına geldim ki düşman sözüne inanmayıp, dergahından bizi nâümid etmeyesiniz.
Bâki, Ferman Sultanımındır.
Murâd-i külli budur ki Sultanımın huzûrunda bir kaç cevâbım var.
سؤزلوک:
پادشاهیم،
سلطانیم: پسوند –م در این کلمات، پسوند تحبیب و اعزاز و گرامی‌داشت است.
مانند ترکیبات ده‌ده‌م قورقوت، آغام علی، پادشاهیم چوخ یاشا، اه‌فه‌ندیم، به‌یگیم -
به‌ییم، خانیم در بوی‌های کتاب ده‌ده قورقوت، پیریم و در اسامی‌ای مانند حاجیم
سلطان، بالیم سلطان و .....
ایله‌ته‌لیم: برسانیم
بولوشماق: ملاقات کردن
دیار
عجم: سرزمین عجم‌ها
دییه: پسوندهای –ه،
-ی، پسوند ادات‌ساز (ظرف-فعل ساز) هستند. مانند دییه (از دیمه‌ک)، ایله
(از ایلمه‌ک)، گؤره (از گؤرمه‌ک)، اؤته (از اؤتمه‌ک)، یانا - یینه
(مجددا، از یانگماق، بازگشتن)، تاپا (به سمتِ، از تاپماق)، ده‌یره – ته‌گره
(در باره‌ی، از ته‌گیرمه‌ک- دئویرمه‌ک)؛ داخی (از تاخماق)، اؤترو (از
اؤتورمه‌ک)، یاراشی (متناسب با، از یاراشماق)، سایو (هر، با احتسابِ، از سایماق)، تؤنی (حین،
طیِ، از دؤنمه‌ک)، قارشی (در مقابل، از قاریشماق)، دولایی (به سبب،
از دولاماق)، وس[3].
سرخ
سر: ترجمه‌ی فارسی قیزیلباش و یا قیزیل‌بؤرک تورکی، مترادف زرّین
کلاه فارسی
قاچ: چند
گؤک:
آسمان
گؤی:
آبی
وارماق: رفتن
چند نکته:
١- هویت نگارنده‌ی نامه: نویسنده‌ی نامه ادعا می‌کند نوه‌ی جهان‌شاه قاراقویون‌لو (١٤٦٨-١٣٩٧)[4] است. جهان‌شاه دارای چندین پسر بود که اغلب آن‌ها بین سال‌های ١٤٦٦-١٤٦٩، یعنی حدود ٥٠ سال پیش از نگارش این مکتوب کُشته شده بودند[5]. با فرض صحت این ادعا، معلوم نیست وی - که در زمان نوشتن نامه می‌بایست اقلاً پنجاه سال داشته باشد - فرزند کدام یک از پسران مذکور است. شاید هم نگارنده یکی از احفاد دیگر جهان‌شاه قاراقویون‌لو - مثلاً فرزند سلطان حسین بارانی آتی - باشد که با به دست آوردن مُهرهای وی و به دلایل سیاسی ادعای نواده‌گی جهان‌شاه را می‌کرده است.
٢-سلطان حسین بارانی - باران‌لی[6]: در رسپوبلیکای آزربایجان نگارنده‌ی نامه را شخصی به نام سلطان حسین باران‌لی، حاکم قاراباغ و گؤک‌چه که خود را به عنوان نوه‌ی جهان‌شاه معرفی می‌کرد[7] دانسته‌اند. طبق روایت‌های منابع تاریخی متعدد، سلطان حسین باران‌لی که در صدد خروج و ساقط کردن آغ‌قویون‌لوها و برپاکردن دوباره‌ی دولت قاراقویون‌لو بود، در اوایل قیام شاه اسماعیل اول، وی را به عنوان رقیب خود می‌دید. از این رو به نیرنگ شاه اسماعیل اول و سرکرده‌گان نزدیک وی را که از اردبیل به سوی قاراباغ و از آن جا به محال گؤک‌چه آمده بودند، به یک میهمانی – ضیافت - گردهمایی مشورتی در باره‌ی قیام دعوت کرد تا در آن جا وی را به قتل به‌رساند. اما سرکرده‌گان شاه اسماعیل نوجوان پس از آن که به وجود توطئه مشکوک شدند، به وی توصیه نمودند خود را به تمارض زده به دیدار سلطان حسین باران‌لی نه‌رود. در عوض، عبدی بیگ بیگدلی شام‌لو و خلفا بیگ و ... نزد سلطان حسین باران‌لی رفتند و بابت کسالت شاه اسماعیل از وی عذر خواستند. شاه اسماعیل نیز با یارانش شبانه و محرمانه به چوخور ساییت (سعد) و از آن جا به شرق آناتولی، جایی که قبلاً در آنجا به مدت چهار سال توسط کشیشان ارمنی پناه داده شده و تربیت شده بود[8]، فرار کرد و به جمع‌آوری مرید پرداخت.... اما سلطان حسین باران‌لی قریب به یقین در سال ١٥٠٠، - یعنی ١٤ سال پیش از نگارش این نامه، مقارن حرکت جنگی سلطان سلیم در بهار ١٥١٤ - کشته شده بود. بنابراین وی نه‌می‌تواند مولف این نامه باشد.
٣-در ریشه‌شناسی اسم باران‌لی - باران‌لو در نام سلطان حسین باران‌لی که به عنوان نام قاراقویون‌لوها هم مطرح گشته، عقاید متفاوتی ابراز شده است. از جمله آن را از باران در زبان‌های ایرانیک به معنی قوچ، محلی به نام باران در آناتولی در ناحیه‌ی چاپاقچور ایل موش در آناتولی، نام طائفه‌ای از تورکمان‌های یؤروک و ... دانسته‌اند[9]. به نظر این‌جانب امکان دارد نام باران‌لی مرتبط با طائفه‌ی تورکمان یؤروک مذکور، آن هم محرف نام طائفه‌ی موغول بارین.لی باشد. همان‌گونه که نام طوائف قوان‌لو و دوان‌لو هم به ترتیب محرف نامهای موغولی قووان.لی و دؤوه‌ن.لی است. بارین (ᠪᠠᠭᠠᠷᠢᠨ Baγarin,巴林 Bālín) از طوائف جنوبی موغول‌ها در موغولستان درونی و احفاد مستقیم خیتان‌ها است.
٥-مولف نامه می‌گوید قیزیل‌باش‌ها که عده‌ای از افراد وی را به قتل رسانیده بودند قصد داشتند خود او را هم به‌کُشند، اما با دیدن مُهرهایی که وی داشت از این امر منصرف شده و تصمیم گرفتند وی را به شاه اسماعیل اول تحویل دهند. در اینجا منظور از مُهرها، شاید دامقاها (طمغاها) و یا انگشترهای مُهردار منسوب به جهان‌شاه و یا دیگر شاهان قاراقویون‌لو باشد که به طریقی در تملک نگارنده‌ی نامه بوده است.
٦-عمارتِ اوستونده – در عالی قاپو: در یک بند از این نامه گفته می‌شود شاه اسماعیل اول پس از اشغال تبریز، زنی از بزرگان (خاتون) را به همراه پسر و دخترش در ملاء عام و به جرم ملاقات با عوثمان‌لی‌یان با شمشیر به قتل رساند: «تبریزده عمارت اوستونده اولان خاتونو .... اوغلویلا و قیزی‌یلا قیلیج‌دان گئچیردی».
در جمهوری آزربایجان جمله‌ی مزبور را به صورت «خاتونی که بر روی عمارت ساکن بود» ترجمه کرده‌اند که معنی‌دار نیست. مگر آن که وی ساکن محله‌ای به نام «محله‌ی عمارتْ اوستو» بوده باشد. اما محله‌ای با نام «عمارت اوستو» در تبریز وجود نه‌داشت. شاید «عمارت اوستونده» در اصل «عمارتِ اۆستۆن‌ده» یعنی در عمارتِ عالی (اوستون = عالی، اعلی، اعلا، برتر، ....) و یا همان «عالی قاپو» باشد[10]. در صورت درستی این نظر، «عمارتِ اوستونده اولان خاتون ....» یعنی «خاتون مستقر در عمارت عالی قاپو»، ممکن است همان مادر تنی شاه اسماعیل باشد که پس از ازدواج با یک بیگ عالی‌رتبه‌ی آق‌قویون‌لو در تبریز، در عمارت عالی قاپو – اوستون قاپی متمکن شده بود[11]، و پس از اشغال تبریز توسط شاه اسماعیل به فرمان و یا به دست او به قتل رسید[12]. در تائید این نظر، ترجمه‌ی نام تورکی «اوستون» به عالی و علی در موارد دیگری هم دیده شده است. به عنوان نمونه نام «اوستو(ن) بهادر» در کتاب «ذیل جهان‌گشا»، در دیگر منابع تاریخی با ترجمه‌ی اوستون تورکی به علی عربی، به صورت «علی بهادر» ثبت شده است.
٧-شیروان که مولف نامه می‌گوید پس از اشغال و غارت ولایتش (شاید تبریز) توسط شاه اسماعیل بدانجا پناه برده بود، ناحیه‌ای تاریخی در جنوب شرقی قفقاز است که در آنجا تورکان سُنّی اکثریت داشته و دارند.
٨- اعدام «خاتون» مستقر در «اوستون عمارت» در ملاء عام و به همراه فرزندان و کودکانش توسط شاه اسماعیل بخشی از سیاست حاکم نمودن ترور و رژیم وحشت و دهشت در میان مردم به منظور تسلیم شدن مطلق آن‌ها و در نطفه خفه کردن هرگونه احتمال شورش و مخالفت با حاکمیتش بود. نظام و دولتی که شاه اسماعیل تاسیس کرد یک نظام توتالیتر بود[13]. بی رحمی و خون‌ریزی‌ای که شاه اسماعیل اول عامل و بانی آن بود در تاریخ کم‌نظیر است و شاید به‌توان فقط نرون و یا استالین را با او مقایسه کرد. از گفته‌های خود این حاکم خون‌خوار که در کودکی توسط کشیش‌های ارمنی در وان مغزشویی شده بود است: «اگر رعیت حرفی به‌گویند، شمشیر می‌کشم و یک تن را زنده نه‌می‌گذارم»[14].
٩-سلطان سلیم (حاکمیت آوریل ١٥١٢ - سپتامبر ١٥٢٠) که در آن زمان نیرومندترین ارتش روزگار را در اختیار داشت، پس از آن که قیزیلباشان به تحریک شاه اسماعیل در آناتولی به حرکات ایذائی و سابوتاژهای متعدد دست زده، شورش‌های همه‌گانی و پی در پی به راه افکندند، در بهار ١٥١٤ به سفر جنگی ایران عازم گشت. در تاریخ ٢٣ آگوست ١٥١٤ جنگ چالدیران به وقوع پیوست و به هزیمت و فروپاشی اوردوی قیزیلباش منجر شد. ٧ سپتامبر ١٥١٤ تبریز توسط اوردوی عوثمان‌لی فتح شد، اشراف تبریز از سلطان سلیم استقبال نمودند و شاه اسماعیل به درگزین همدان در قسمت جنوبی‌تر تورک‌ایلی فرار کرد. در ١٥ سپتامبر سلطان سلیم از تبریز به سوی قاراباغ در آزربایجان قافقاز حرکت نمود. وی که در ابتدا قصد گشودن تمام ایران را در بهار داشت، به دلائلی از این امر منصرف شد و به آماسیا بازگشت. بدین ترتیب دولت نوپای قیزیل‌باشیه از نابودی حتمی نجات یافت. اما نواحی غربی تورک‌ایلی به مرکزیت اورمو، هم‌چنین کوردستان ضمیمه‌ی قلمروی عوثمان‌لی شد.
[1] Topkapı Sarayı Müzesi
Arşivi, Nr. 9658
[2] M. C. Tekindağ. Vesika
VI. Yeni kaynak ve vesikaların ışığı altında Yavuz Sultan Selim’in İran
seferi. Tarih Dergisi, sayı 22, Mart 1967, Cild XVII, İstanbul Edebiyat
Fakültesi Matbaası
[3] Prof. Dr. Mustafa Öner. (Ege Üniversitesi) Türkçede
Edatlaşmış Zarf Fiiller
[4] دیوان تورکی سلطان نویان ابوالمظفّر جهان‌شاه
باهادیر قاراقویون‌لو باهارلی تورکمان - حقیقی
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post.html
دوزه‌لتمه‌له‌ر و اؤنه‌ری‌له‌ریم‌ده‌ن اؤرنه‌ک‌له‌ر:
دیوان تورکی جهان‌شاه حقیقی
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_4.html
تئهران اه‌ل‌یازماسی‌نین رسیم‌له‌ری- دیوان
تورکی جهان‌شاه حقیقی
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_17.html
غزل‌له‌ر، ١-٢٥
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_62.html
غزل‌له‌ر،
٢٦-٤٨
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_18.html
غزل‌له‌ر، ٤٩-٦٨
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_37.html
غزل‌له‌ر، ٦٩-٩٦
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_6.html
تویوغ‌لار، سؤزلوک - دیوان تورکی جهان‌شاه حقیقی
[5] پیر بوداق - در
ژوئن ١٤٦٦ به دستور جهان‌شاه توسط برادرش میرزه محمد و به کومک پیر محمد توواچی به
قتل رسید
میرزه محمد - در ١١ نوامبر ١٤٦٧ در نبرد چاپاقچور به اسارت در آمد و
اعدام شد
قاسیم بیگ - به سبب شورش، به همراه جان بیگیم و ... همه‌گی توسط
برادرش حسن‌علی اعدام شدند
حسن‌علی - بعد از مرگ پدر جانشین او شد. اما توسط اوغورلو محمد
وارث اوزون حسن آق‌قویون‌لو به اسارت در آمد و در سال ١٤٦٨ به قتل رسید و یا
خودکشی کرد.
میرزه یوسف - او هم در نبرد چاپاقچور به تاریخ ١١ نوامبر ١٤٦٧ دست‌گیر
و کور و سپس در ٢٢ اوکتوبر ١٤٦٩ به امر اوغورلو محمد بیگ اعدام شد
[6] Sultan Hüseyn Baranlı
[7] فاروق سومر ادعای سلطان حسین بارانی مبنی بر نواده‌گی جهان‌شاه
قاراقویون‌لو را هم با تردید نگریسته است
Sümer, Faruk. Safevi devletinin
kuruluşu ve gelişmesinde Anadolu Türklerinin rölü, s. 17-18
[8] مغزشویی شاه اسماعیل
جوان توسط راهبان ارمنی در کلیسای جزیره‌ی آختامار – اقتمر در دریاچه‌ی وان
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/05/blog-post_22.html
فرار اسماعیل نوجوان به جزیره‌ی آقتامار دریاچه‌ی وان مقرّ جاثولیقوس
ارمنی و مخفی شدن او به مدت چهار سال در کلیسای ارمنی
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/06/blog-post_30.html
تمام گزارش‌های اصلی اوروپایی در باره‌ی برآمدن شاه اسماعیل، بر
«ارتباط مسیحی ارمنی» او اصرار و پافشاری می‌کنند
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/05/blog-post_24.html
تربیت ارمنی – تلمّذ مسیحی شاه اسماعیل نوجوان بنا به منبعی دست اول،
سیاحت‌نامه‌ی تاجر گمنام
[9] قاراقویون‌لوها، فاروق سومر، جلد اول، ص ٢٣-٢٥
[10] عده‌ای عالی قاپو، نام
مقر و عمارت حکومتی که دولت قیزیلباش در تبریز و اصفهان و اردبیل و قزوین و به
تقلید از «باب عالی» امپراتوری عوثمان‌لی در استانبول، بنا می‌کرد را نه از کلمه‌ی
«عالی» عربی، بلکه محرف و معرب کلمات تورکی «اولو» (اعظم، بزرگ)، «آلا» (رنگین)، و
یا «آل» (قرمز) دانسته‌اند.
[11] به احتمال کمتری قرائت
صحیح «اولان خاتون و دختر و پسرش، همه‌گی را بر روی عمارت از تیغ شمشیر گذراندند»
بوده، و «اولان» بخشی از نام شخص به معانی آتی است:
١-کوتاه شده‌ی اوغلان،
در زبان تورکی «اوغلان» هم به عنوان اسم دخترانه و هم اسم پسرانه (به معنی فرزند و
کودک) به کار می‌رفت (اه‌رکه‌ک اوغلان: فرزند پسر، قیز اوغلان: فرزند دختر). مانند
اوغلان پاشا به‌یگیم که از خویشان شاه تهماسب و دختر سلطان حسین میرزا بود. و یا
در نام سنگ معروف به «اوغلان قیز» روستای خساره - خاسارا واقع در شهرستان طارم -
تاریم از توابع استان زنجان تورک‌ایلی، که به معنی فرزند دختر بوده، اما به اشتباه
به صورت دختر و پسر معنی شده است.
٢-اولان نام موغولی
اولَن - اوله‌ن - هوْلون (Hoelun/Öülen/Oulen, Өэлүн, 訶額侖) که اسم همسر یسوگای
باقاتور - باهادور و مادر چینگیز خان از طائفه‌ی اولخونود هم بود.
٣- کلمه‌ی موغولی به معنی
طلا و زر.
٤- بنا به نظر محقق تورک
فتح‌الله ذوقی، ممکن است کلمه‌ی «اولان»، اشتباه ناسخ و در اصل «اولادِ» باشد که
در ادامه‌ی جمله به صورت «دختران و پسرانش» شرح داده شده است
Fathollah Zowghi
گومان ائدیره‌م "اولان خاتون" همان ترکیب "اولاد
خاتون"دور و کاتب طرفی‌نده‌ن یانلیش‌لیق‌لا اولان کتابت اولوپ. بو نسخه
دربارین حرفه‌ای کاتب‌له‌رینجه استنساخ اولوپ و شاید ده فی‌المجلس انشاء شخص، کاتب‌جه
کتابت اولوپ، آنجاق ائشیتدییی‌نی یانلیش قید ائدیپ. عبارت‌ده‌ن سونرا گه‌له‌ن
"اوغلویلا قیزیلا"، بو "اولاد - خاتون" عبارت اُخراسی و
تفسیری‌دیر. بیزده ایندی اولاد خاتون یئری‌نه، آرواد اوشاق ترکیبی ایش‌له‌نیر. بونو دا
نظرده آلاق کی معمولاً قادین‌لارین آدی اوز اه‌رله‌ری و قوهوم‌لاری طرفی‌نده‌ن چه‌کیلمه‌ز. طرف اؤز
آدی‌نی بیله نامه‌ده گه‌تیرمه‌ییر؛ نئجه آرواد آناسی‌نین آدی‌نی قید ائده‌بیله‌ر؟!»
مه‌نیم
بو گؤروش‌له ایلگی‌لی دوشونجه‌م: «مه‌ن‌جه قادین آدی‌نی گه‌تیرمه‌مه تورکمان‌لار
قونوسوندا چوخ دا گئچه‌رلی دئییل. بو مکتوب‌لارین بیری‌نده ده یازمیشام، سولطان
موراد آق‌قویون‌لونون آناسی گوهر سولطان خانیم، اوغلوندان دا داها چوخ، شاه اسماعیل‌ه قارشی آکتیو ایدی و باشقا حاکیم
و خان‌لارا گئده‌ره‌ک سیاسی گؤروشمه‌له‌ری یاپیردی؛ بو ساویمی قولدایان بیر بولقو،
قوروا شه‌هه‌ری‌نین تالپیران قبیرساندیغی‌ندا تورکمان آق‌قویون‌لو و قاراقویون‌لولاردان
قالما تورک‌جه سین‌داشی یازیت‌لاری‌نین چوخوندا قادین‌لارین آدی دا یازیلمیش‌دیر. یعنی
تورکمان‌لاردا، هه‌له غالی – علی‌اللهی اولان قاراقویون‌لولاردا قادین‌لاری گیزله‌مه
و .... کیمی بیر اولای یوخ ایدی، بلکه بو اولای شاه تاهماسب‌ین شیعه‌له‌شمه‌سی‌نده‌ن
سونرا تورک‌له‌ر آراسی‌ندا دا یایقین‌لاشمیش‌دیر» مئهران باهارلی
[12] طبیب روتا: اسماعیل
نوجوان مادر تنی‌اش را با دستان خودش کشت، به‌سبب بیداد و بی رحمی فوق العاده‌ای
که در حق تورکمان‌ها نشان داد، آن‌ها از اسم صوفو وحشت داشتند.
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/07/blog-post_14.html
شاه اسماعیل کودکان و زنان و طبیب‌ها را در تبریز تکه تکه کرد، مادر
تنی خود را به قتل رساند
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/07/blog-post_7.html
آنجییولئللو: مخفی کردن اسماعیل نوجوان در جزیره‌ی آقتامار وان مقرّ
اوسقوف ارمنی و فراری دادن او به قاراباغ توسط کشیشان ارمنی
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/07/blog-post.html
قتل مادر تنی شاه اسماعیل توسط او، قتل عام انسان‌ها، کشتار سگ‌ها در
تبریز و نبش قبر و سوزاندن اجساد سران و سرداران تورکمان آق‌قویون‌لو و جنایات فجیع
بسیار دیگر
[13] Some Reflections on Totalitarian Tendencies in the
Safavid State. Der Islam 53. Berlin, 1976 (Chapter X of the book: Studies
on the Histoty of Safawid Iran, Roger M. Savory)
Aurielie Salesse-Chabrier. From Absolute Prince to Despot: The
political Representations of Safavid Iran in Seventeenth-Century France (in
the book: Safavid Persia in the Age of Empires, the idea of Iran, volume X.
edited by Charles Melville).
[14] Şah
İsmail'in Üstün İmârette olan "Hatun"u alenen ve çocuklarıyla
birlikte infaz etmesi, halkı boyun eğdirmek ve onun yönetimine karşı her türlü
isyan ve muhalefet olasılığını bastırmak için halk arasında terör ve terör
rejimini hüküm sürme politikasının bir parçasıydı. Şah İsmail'in sorumlu olduğu
vahşet ve kan dökülmesi tarihte ender görülür ve belki de sadece Neron veya Stalin ile
karşılaştırılabilir. Çocukken Ermeni rahipler tarafından beyni yıkanan bu kana
susamış hükümdarın sözlerinden: "Halk [itirazda] tek bir kelime söylerse kılıcımı çekerim, kimseyi sağ
bırakmam."
در تبریز: «با اینکه مردم مقاومتی نه‌کردند، با این‌‌همه به
فرمان اسماعیل قتل عام شدند. طرف‌‌داران شاه اسماعیل خانه‌ی هر که نه‌می‌خواست
شیعه شود را بر روی زن و فرزندانش به آتش می‌کشیدند. زنان آبستن را از خانه‌ها
بیرون کشیده، شکم‌شان را دریدند و جنین‌های‌شان را کشتند. دسته‌جات تبرائی تشکیل
دادند و تبرها و دشنه‌هایی بر سر دست گرفته در کوچه‌ها به راه افتادند تا به بهانه‌ی
اجبار مردم به تبرا کردن از سنّی‌ها و در آمدن به دین قیزیلباشان به جان و مال و
ناموس مردم دست‌درازی کنند. سرانجام پس از آن که ۲۰ هزار تن به جرم سنّی
بودن کشتار شدند، مردم وحشت‌زده پارچه‌ی سرخ‌رنگ آویخته و کاملاً تسلیم او شدند ...»
Tebriz'de:
"Halk direnmediği halde İsmail'in emriyle katledildi."
Şah İsmail'in yandaşları, eşi ve çocuklarının yanı sıra Şii olmak istemeyen
herkesin evini de yaktı. Hamile kadınlar evlerinden dışarı sürükleniyor,
mideleri parçalanıyor ve ceninleri öldürülüyordu. Halkı Sünniliği bırakıp
Kızılbaş dinine geçmeye zorlama bahanesiyle oluşturulan Teberrâî (Baltalı)
çeteler ellerinde balta ve palalarla sokaklarda dolaşarak insanların canına,
malına, namusuna saldırmışlardır. Nihayet 20.000 kişi Sünni oldukları suçundan
katledildikten sonra, dehşete kapılan halk kırmızı bir bez astı ve tamamen ona
teslim oldu..."
در طبس: «غازیان عظام از گرد راه نه‌رسیده در شهر طبس تاختند و
هرکس را در آن بلده یافتند از دم تیغ بی‌دریغ گذراندند، آن‌گاه سورتِ غضبِ پادشاه
عرب و عجم تسکین یافت.» و «بعد از آن که هفت هشت هزار کس کشته شدند و شهر
را غازیان غارت نمودند، سَورتِ غضب پادشاه کشورگیر تسکین یافت». «پادشاه
کینه‌خواه … به لفظ گهربار ادا فرمودند که هرکه سرِ مرا دوست دارد از گوشت دشمن من
طعمه سازد … به مجرد استماعِ این فرمان، کوشش و ازدحام جهت اَکلِ گوشت میته‌ی شیبک
خان به مرتبه‌ئی رسید که صوفیان تیغ‌ها کشیده قصد یکدیگر نمودند و آن گوشتِ متعفنِ با
خاک و خون آغشته را به نحوی از یکدیگر ربودند که چرغانِ
شکاری در حالِ گرسنه‌گی آهو را بدان رغبت از یکدیگر به‌ربایند ...»
Tebes'ta: "Ulu Gaziler varır varmaz dört nala Tabas şehrine girdiler ve o kasabada buldukları herkesi tereddüt etmeden öldürdüler, endişe etmeden kılıçtan geçirdiler. Ardından Arap ve Acem kralının [Şah İsmail’in] gazabı hafifledi." … "yedi-sekiz bin kişi öldürüldükten ve şehir Gaziler tarafından yağmalandıktan sonra ülkeler açan Kral'ın gazabı hafifledi." "Kinci kral... kendi incili sözleriyle, başımı seven düşmanımın etini yesin dedi... Bu emri, duyur duymaz Şibak Han'ın cemdeyi ve ölü etini yemek için gösterilen çaba ve kalabalık öyle bir seviyeye erişti ki, Sofular kılıç çekip birbirlerini nişan aldılar ve o kir ve kana bulanmış kokuşmuş eti, avcı kuşlar acıktıklarında birbirlerinden geyik kaparcasına, birbirlerinden çalıp yediler... "
No comments:
Post a Comment