دوزه‌لتمه‌له‌ر و اؤنه‌ری‌له‌ریم‌ده‌ن اؤرنهکلهر:
آشاغی‌دا
حقیقی دیوانی‌نین اوریژینال متن‌له‌ری‌نده وار اولان یازیم-املاء (ناسخ)، و یا اوخویوش
(مصحّح) یانلیش‌لیق‌لاری‌ندان دوزه‌لتدیک‌له‌ریم - اؤنه‌ری‌له‌ریم‌ده‌ن اؤرنهکلهر
سونموشام.
١-گؤتوردو (دوغرو)- گتیردی (یانلیش). «گتیردی پرده رُخوندان زمانه اول یارین؛ منوّر ائیله‌دی شمعِ جمال ایله‌ن بَصَری». «گتیردی پرده» بیچیمی‌نده اوخونان ترکیبین دوغرو اوخویوشو «گؤتوردو پرده»دیر (پرده گؤتوروله‌ر، گتیریلمه‌ز): «گؤتوردو پرده رُخوندان زمانه اول یارین؛ منوّر ائیله‌دی شمعِ جمال ایله‌ن بَصَری». یعنی زمانه، پرده‌نی-یاشیرقانی یارین یوزونده‌ن قالدیردی.
٢- بُندار-پِندار. «جانی قربان ائیله، بر دار اول گؤنول؛ وحدتین کویوندا پندار اول گؤنول». ایکینجی میصراع‌دا هامی‌نین «پِندار» (دوشونجه) بیچیمی‌نده اوخودوغو کلیمه، «بُندار»دیر. «بندار»ین آنلامی وارلیق‌لی، وارسیل؛ یئری، مولکو، ائوی اولان کیمسه‌دیر. غزنه‌لی‌له‌ر دئوله‌تی‌نده بوندار، خراج وئرگی‌سی‌نی توپلایان مامور آنلامیندا ایدی (بُندار: دارای باغ و ملک بسیار، بنه‌دار، مال‌دار، مایه‌دار، سرمایه‌دار، دارای خانه، نام طبقه‌ای از طبقات عالی اجتماعی در قدیم، کسی که مالیات یک ناحیه را جمع‌آوری می‌کرد). (اؤرنه‌ک: بُندارِ اهلِ فضلم و بندارِ نظم و نثر؛ آرد سجودِ من سرِ بُندارِ ری‌نشین. خاقانی). دوغرو اوخویوش: «جانی قربان ائیله، بر دار اول گؤنول؛ وحدتین کویوندا بُندار اول گؤنول». آنلامی: وحدت کویوندا اؤزونه اییی‌جه یئر ائدین، یاخشی‌جا یئرله‌ش، یئر و مکان صاحیبی اول.
٣-سِرِشته‌دیر-سَرْ رِشته‌دیر. «ای حقیقی عشق ایله‌ن سر رشته‌دیر از فضلِ حق؛ آتش و باد و هوایی، آب و گِلی (کیلی) گؤنلومون». ایلک میصراع‌دا «سر رشته» دییه اوخونان کلیمه، یوغرولموش، خمیری یاپیلمیش آنلامیندا اولان «سرشته»دیر. (اؤرنه‌ک: بی‌غم نبوده‌ام نَفَسی تا که بوده‌ام؛ گویی که غم سرشته در آب و گل من است). بیتین آنلامی: فضل (فضل‌الله نعیمی‌نین) سایه‌سی‌نده، یارادیلیش خمیریمین اودو، یئلی-هاواسی، چامورو و سویو، «عشق»ده‌ن یوغرولموش و سئوگی‌ده‌ن یاپیلمیش‌دیر. دوغرو اوخویوش: «ای حقیقی عشق ایله‌ن سِرشته‌دیر از فضلِ حق؛ آتش و باد و هوایی، آب و گِلی (کیلی) گؤنلومون». (بعضی نشرله‌رده «هوادان» اولاراق گئچه‌ن کلیمه‌نین دوغرو اوخویوشو، «هوایی»دیر. «هوایی و گِلی» یعنی «هاواسی و چامورو»)
٤-یار- بار: «خضرِ عشقین، چشمه‌یِ حیوانی‌نین ماهیّتین؛ لبلهرین یاریندان آخان باری دئرله‌ر عالمه». ایکینجی میصراع‌دا فارسجا «بار» اولاراق اوخونان کلیمه، آغیز سویو و بُزاق آنلامیندا اولان تورک‌جه «یار» کلیمه‌سی‌دیر. تورک‌جه‌ده «آغیز یاری»، آغیز سویو و بزاقی آنلامی‌ندادیر. اؤرنه‌ک: یئدی اوغلان گتیردیم، آیدان آری؛ یوزو گول‌دور، شَکَردیر آغزی یاری- داستان احمد حرامی. ایلک میصراع‌دا اولان «یار» ایسه یاریلمیش یئر، آچیق‌لیق، سویون آچدیغی اوچوروم دئمه‌ک‌دیر. اؤرنه‌ک: ... سیل سویو ییرتدیغی یئردیر «یار» ... داغین سیل سویو آخاجاق «یار» و دره گیبی چوخور یئرله‌ری‌نه دئنیر...- برهان قاطع. (لبلهرین یاری: دوداق‌لارین آراسی). میصراعین آنلامی بودور: دوداق‌لارین آراسی‌ندان آخان آغیز یاری و سویو.... دوغرو اوخویوش: «خضرِ عشقین، چشمه‌یِ حیوانی‌نین ماهیّتین؛ لبلهرین یاریندان آخان یاری دئرله‌ر عالمه».
٥-حُجّاج-حِجاب. «طوافِ کعبه‌یِ کویوندان ایسته‌یه‌ن عابد؛ دیله‌ر که بوسه کُنَد دامنِ حجابین اونون». میصراع‌دا «دامنِ حجابین» یئری‌نه «دامنِ حُجّاجین» اولمالی‌دیر. (حجابین دامنی اولماز). دوغرو اوخویوش: «طوافِ کعبه‌یِ کویوندان ایسته‌یه‌ن عابد؛ دیله‌ر که بوسه کُنَد دامنِ حُجّاجین اونون. آنلامی: یارین کویو کعبه‌سی‌نده طواف ائتمه‌ک ایسته‌یه‌ن عابید، اونون حاجی‌لاری‌نین اته‌یی‌نی اؤپمه‌ک دیله‌ر. (طواف-حاجی ایکی‌له‌مه‌سی).
٦-نگارینه-نیگارینا. «باغریم قانین گؤزومدهن آخیتدی غمِ رُخو؛ سیمین الینی قیلدی اونونلا نگارینا». ایکینجی میصراع‌دا «نیگارینا» (به نگار و معشوقش) دییه اوخونان کلیمه‌نین دوغرو اوخویوشو، «نگارینه»دیر. (نگارین-نگارینه: بویانمیش و بزه‌نمیش، سوس‌له‌نمیش، رنگ‌آمیزی شده و آرایش شده، پوشیده از آئینه، ...). دئمه‌ک ایسته‌نه‌ن بودور: یارین یوزو حسره‌تی‌نین غمی، باغریمین قانی‌نی گؤزومدهن آخیتدی. گؤزومدهن آخان بو قان ایسه، یاریمین سیمین الینی بویادی و بزه‌دی. دوغرو اوخویوش: «باغریم قانین گؤزومدهن آخیتدی غمِ رُخو؛ سیمین الینی قیلدی اونونلا نگارینه».
٧-مقاماتدان-مقامیندان. «قیلمیشام «شهناز» ایله‌ن «عشّاق» شرحین در «عراق»؛ بو «مقامیندان» من اول «ادوار»ا مشتاقام یینه». بو بیت‌ده جهانشاه موسیقی دریم‌له‌ری‌نی («راست»دان «شهناز»، «عشّاق» و «عراق» ایله «ادوار») ایش‌له‌دیر. «مقامیندان» بیچیمی‌نده اوخونان کلیمه، یینه ده بیر موسیقی دریمی اولان «مقامات»دیر: «قیلمیشام «شهناز» ایله‌ن «عشّاق» شرحین در «عراق»؛ بو «مقامات»دان من اول «ادوار»ا مشتاقام یینه».
٨-سَقیم-مُقیم. «ائریشدی جنّتِ وصلین جنابینا گؤنلوم؛ رقیب دوشدو بو حسرتدهن و مقیم اولدو». ایکینجی میصراع‌دا «مُقیم» دییه اوخونان کلیمه‌نین دوغرو اوخویوشو «سَقیم»دیر. (بیمار، مریض، نادرست): «ائریشدی جنّتِ وصلین جنابینا گؤنلوم؛ رقیب دوشدو بو حسرتدهن و سقیم اولدو». بیتین آنلامی: گؤنلوم یارین وصل جنّتی‌نه ائردی و بوندان رقیبیم دوشوپ راحات‌سیز و مریض اولدو.
٩-دوزخ-توزاق. «یارین، حقیقی، جنّتِ وصلین طلب قیلیر؛ نارِ جحیمه سالدی چو اهلِ دوزاخینی». ایکینجی میصراع‌دا «دوزاخ» بیچیمی‌نده یازیلان کلیمه، اصلی‌نده فارسجا «دوزخ»دیر، تورک‌جه «توزاق» (دام و تله) دئییل‌دیر. بیت‌ده دئنیله‌ن بودور: حقیقی، یاری‌نین وصل جنّتی‌نی دیله‌ییر، یانار اودا آتیلان (یارا چاتمایان) جهنّم اهلی اولماق ایسته‌میر. (جنّت، دوزخ، نار اوچ‌له‌مه‌سی). اوریژینال متن‌ده «دوزخ» یئری‌نه «دوزاخ» یازیلماسی، وزن گره‌یی‌دیر (ایکی یئرده «محتشم» و «محترم» یئری‌نه وزن گره‌یی سیراسی‌یلا «محتشیم» و «محتریم» یازیلدیغی کیمی)
١٠-غَرّه-عِزّت. «عزّتِ عشق اولان گؤنول، ملتفتِ جهان دئییل؛ عشقه مقیّد اولمایان، طالبِ لامکان دئییل». عزّت (عِزّة) دییه اوخونان ایلک کلیمه، «غرّه»دیر. (بیخبر، غافل، فریب خورده، گستاخ، مغرور) آیری‌جا بورادا «اولان» و «اولمایان» فاعیله اشارت ائدیر، «غرّه» ده اسم فاع‌لدیر، اویسا «عزّت» اسم مصدردیر. میصراع‌دا عشق‌ده‌ن مغرور اولان و جسارت آلان کیمسه، دونیانی بیراخار و اومورساماز دئنیلمه‌ک‌ده‌دیر. دوغرو اوخویوش: «غَرّه‌یِ عشق اولان گؤنول، ملتفتِ جهان دئییل؛ عشقه مقیّد اولمایان، طالبِ لامکان دئییل». (غرّه، ملتفت دئییل ایکی‌له‌مه‌سی)
١١-گشت-کشف. «چون «حقیقی» کیم که کشف ائیله‌ر جمالین آیتین؛ شرحِ انفاسیندادیر برهانی اهلِ جنّتین». ایلک میصراع‌دا «کشف» اولاراق اوخونان کلیمه «گشت» اولمالی‌دیر. «سیر آفاق و انفس» تصوّف‌دا بیلینه‌ن بیر قاورام‌دیر (تفکر در لطایفِ وجود آدمی و مشاهده‌یِ دقایق هستی). «سیر»ین فارس‌جاسی ایسه «گشت» (تورک‌جه‌سی «گزینمه»)دیر. بیتین آنلامی: یارین جمالی‌نی گزینه‌ن حقیقی کیمی، جنّت اهلی‌نین برهانی دا انفاسی بولوپ آچیق‌لاماسی‌ندادیر. دوغرو اوخویوش: «چون «حقیقی» کیم که کشف ائیله‌ر جمالین آیتین؛ شرحِ انفاسیندادیر برهانی اهلِ جنّتین». (گشت، انفاس ایکی‌له‌مه‌سی).
١٢-بَرْکمال- پُر کمال. «جمالی اول صنمین صنعِ پُر کمال اولدو؛ لبینده خَمری اونون چشمه‌یِ زلال اولدو». ایلک میصراع‌دا «پُر کمال» اولاراق اوخونان ترکیب، تورک‌جه‌ده آنلامی مکمّل، چوخ یاخشی، پک اییی اولان «بَرْ کمال- برکمال» ترکیبی‌دیر. بورادان تورک‌جه‌ده «آسایش برکمالدیر» دئییمی ده واردیر (هر شئی یولوندادیر، دوروم چوخ یاخشی‌دیر). اؤرنه‌ک: ال الده، محبت سئوگی‌ده؛ آساییش برکمال گؤنول‌له‌رده-ایلخان ائرول. محمدرضا کریمی، تورک‌جه‌ده وار اولان «بر کمال» ترکیبی ایله تانیش اولمادیغی اوچون، اونو یانلیش سانیپ، «بو کمال» ایله ده‌ییشدیرمیش‌دیر. میصراعین آنلامی: او صنمین جمال و گؤزه‌ل‌لییی، مکمّل و چوخ یاخشی بیر یارادیلیش و آفرینش اولدو. دوغرو اوخویوش: «جمالی اول صَنمین صُنعِ بَرکمال اولدو؛ لبینده خَمری اونون چشمه‌یِ زلال اولدو».
١٣-نیشه کیم-یئتیشه. «بو کمان و قوسا قارشی هدف ائیله‌ره‌م بو جانی؛ نیشه کیم خده‌نگِ غمزهن کیمی جانا تیر یوخدور». «نیشه کیم»، «نیته کیم» و «نیجه کیم» (نئجه کیم) ترکیبی‌نین واریانت-ده‌ییشگه‌له‌ری‌نده‌ن‌دیر. (اؤرنه‌ک: من‌د‌ه‌ن آییرما وصلی‌نی، نیشه کیم شاد اولور عدو؛ اوره‌یی‌نی عدولارین یارالی ائیله، یارا گل. نسیمی). محمدرضا کریمی بو تورک‌جه بیچیم‌له تانیش اولمادیغی اوچون «کیم» بؤلومونو آرتیق و «نیشه»نی یانلیش سانیپ، اونون یئری‌نه «یئتیشه» یازمیش‌دیر (محمدرضا کریمی: بورادا بیر سؤزجوک «کیم» واردیر کی آرتیقداندیر و بیز یازنادیق. یئتیشه خدنگ غمزهن کیمی خانه تیر یوخدور). دوغرو اوخویوش: «بو کمان و قوسا قارشی، هدف ائیله‌ره‌م بو جانی؛ نیشه کیم خده‌نگِ غمزهن، کیمی جانا تیر یوخدور»
١٤-عیدی-عینی. «یوزونده عینینی هر کیم گؤرور اولور قربان؛ مگر که عارضی ماه‌یِ صیام ایمیش ازلی». بورادا ایلک میصراع‌دا یانلیشلیقلا «عینی» (گؤزو) بیچیم‌ده اوخونان کلیمه‌نین دوغروسو، «عیدی»دیر (بایرامی). بیت‌ده «قربان» و «صیام» (اوروج‌لوق) بایرام‌لاری‌نا اشارت ائدیلیر. سؤیله‌نه‌ن بودور: یارین یوزونو گؤرمه‌ک بایرام کیمی‌دیر. (یارین یوزونو گؤره‌ره‌ک) بو بایرامی یاشایان (و ذوق‌دان هلاک اولان) کیمسه ده، قوربان اولدوغو اوچون «قربان بایرامی»نی؛ و یارین «آی»ا بنزه‌ر یوزونو گؤردویو اوچون اوروج‌لوق «آیی»نی یاشامیش اولور. دوغرو اوخویوش: «یوزونده عیدی‌نی هر کیم گؤرور اولور قربان؛ مگر که عارضی ماه‌یِ صیام ایمیش ازلی». (عید، قربان، صیام اوچ‌له‌مه‌سی)
١٥-خلقتی‌نین ذاتینی- اوز حقی‌نین ذاتینی. «کیم که بیلمه‌ز اوز حقی‌نین ذاتینی؛ سورماگیل اوندان اونون اثباتینی». ایلک میصراع‌دا «اوز حقی‌نین» بیچیمی‌نده اوخونان ترکیب، «خلقتی‌نین» اولاراق دوزه‌لتیلمه‌لی‌دیر. تورک‌جه‌ده «حقی‌نین» تشدید ایله و «حقّی‌نین» دییه اوخونمالی‌دیر. بو دا شئعرین وزنی‌نی پوزار. بونا اک اولاراق «حقی‌نین ذاتی» آنلام‌سیزدیر (هر کسین آیری بیر حقّی و آیری بیر حقّی‌نین ذاتی یوخدور. حق بیر و ذاتی دا واحید و احددیر. بونو حقیقی باشقا بیر بیت‌ده ده سؤیله‌ییر: اوّل و آخرده چون بیر ذات ایمیش؛ واحدیّت شانی‌نه اثبات ایمیش). «حقی‌نین ذاتی» ترکیبی باشقا هئچ بیر یئرده ایش‌له‌دیلمه‌میش‌دیر. اویسا جهانشاه فارسجا و تورک‌جه قوشوق‌لاری‌ندا «وجودو ذاتی» (ذاتِ وجود) و «خلقتی ذاتی» (ذاتِ خلقت) ترکیب‌له‌ری‌نی سیخ‌جا ایشلهتمیشدیر: من بو «ذاتِ خلقت»ین نفسی‌نده زنهار ائتمیشه‌م.... «خلقتِ ذات‌م» دگر نبْوَد عدم .... یا رب «وجودِ ذاتینا» وصل اولماسین گزند... «وجودِ ذاتینا» همسایه‌یِ خدا دئمیشه‌م ... «وجودِ ذاتی» اونون مستدام ایمیش ابدی.... آیری‌جا بو میصراع نسیمی دیوانی‌ندا دا گئچیر و اورادا «وجودو ذاتی» یازیلمیش‌دیر. بورادا اسکی یازیم‌دا «خلقتننک» ایله «حقیننک»، بیر بیری‌نه بنزه‌دییی اوچون ده‌ییشدیریلمیش اولابیلیر. دوغرو اوخویوش: «کیم که بیلمه‌ز خلقتی‌نین ذاتینی؛ سورماگیل اوندان اونون اثباتینی».
١٦-یاراسی-پاره‌سی. «چون ائریشدی جانا حسرت پاره‌سی؛ طاقتیم یوخدور داخی یالواراسی». ایلک دیزه‌ده «حسرت پاره‌سی» اولاراق اوخونان ترکیب، «حسرت یاره‌سی» (یاراسی)دیر، یعنی حسرتین یاراسی (حسرتین پاره‌سی آنلام‌سیزدیر). جهانشاه فارسجا دیوانی‌ندا دا «حسرت یاراسی» عره‌ب‌جه-تورک‌جه ترکیبی‌نی ایشلهتمیشدیر: هر دلی كز داغِ حسرت یاره شد.... دوغرو اوخویوش: «چون ائریشدی جانا حسرت یاراسی؛ طاقتیم یوخدور داخی یالواراسی».
١٧-باخیر- بو عجز. «چو کاف و نون ایله کشف اولدو عالمِ ارواح؛ محیطه دوشدو، بو عجز كُنْ فَكَانِ عشقه گؤنول». ایکینجی میصراع‌دا «بو عجز» دییه اوخونان کلیمه، «باخیر»دیر. گؤنول قیراق‌دان عشقین «کن فکان»ینا باخیر.... دوغرو اوخویوش: «چو کاف و نون ایله کشف اولدو عالمِ ارواح؛ محیطه دوشدو، باخیر كُنْ فَكَانِ عشقه گؤنول».
١٨-قتل، غازی- قطع، قاضی: «نفسینی قتل ائیلهیهنلهر غازی‌دیر». بو میصراع‌داکی «قطع» و «غازی» کلیمه‌له‌ری بیر چوخ نشرده یانلیشلیقلا «قطع» و «قاضی» اوخونموش‌دور. (تئهران ال‌یازماسی‌ندا دا یانلیش اولان «قطع» یازیلمیش‌دیر). تصوف و عرفان‌دا نفسین اؤلدورولمه‌سی بیلینه‌ن بیر قاورام‌دیر: «مُوتُوا قَبلَ اَنْ تَمُوتُوا». صوفی‌له‌رجه اؤلوم ایکی چئشیت‌دیر. دوغال و طبیعی اؤلوم‌له گؤنول‌لو اؤلوم (مرگ اختیاری، ارادی، معنوی). گؤنول‌لو اؤلوم نفس و شهوت‌له‌ری اؤلدروپ، اوره‌یی تانری سئوگی‌سی‌له دولدورماق‌دیر (بنا به عارفان «موتوا قبل ان تموتوا» اشاره به مرگ اختیاری، معنوی و ترک شهوات دارد؛ هرکس حقیقتاً خواهان خدا باشد، شهوات خود را می‌میراند و قلبش را مملو از محبت خداوند می‌کند). دوغرو اوخویوش: «نَفْسی‌نی قتل ائیلهیهنلهر، غازی‌دیر».
١٩- بِریانا- بیر یانا. عشق اودویلا دوشموشه‌م بِریانا من......گر بو حسرت آتشینده‌ن یانا من. «بِریانا» («بِریان»: برشته، پخته، کباب شده) کلیمه‌سی، «بیر یانا» (به کناری) بیچیمی‌نده یازیلمیش و یا اوخونموش‌دور. اویسا قوشوق‌لاردا «بریان» کلیمه‌سی همیشه «آتش»، «سوز»، «اود» (آتش)، «یاخدی» (سوزاند) کیمی کلیمه‌له‌رله بیرلیک‌ده ایش‌له‌دیلمیش‌دیر: «آتشِ عشقین غمین گل بو دلِ بِریانا سور»، .... «یاخدی حسرت غمی‌له باغری‌نی بِریانا دئدیم»، .... «هر دل که سوزِ عشق ایله بِریانا دوشمه‌دی»، ....«عشق اودویلا دوشموشه‌م بِریانا من»، ....
٢٠-بِریان-گریان. چون «حقیقی» سوز در شمعِ رُخَش پروانه‌وار؛ آتشِ عشقین غمین گل بو دلِ بِریانا سور. بورادا دا «بِریان» کلیمه‌سی «گریان» دییه یازیلمیش–اوخونموش‌دور. اویسا بیت‌ده‌کی «سوز» (یان، یاخیل)، «آتش» (اود)، «شمع» و «پروانه»، بورادا سؤز قونوسو اولانین «دل بِریان» (یانمیش گؤنول) اولدوغونو گؤسته‌ریر، نه «دل گریان» (آغلایان گؤنول).
٢١- جُهُل- جُهّال، جَهْل. «حشرین حسابینی نه بیلیر جُهُلِ بیخبر؛ گل حشره قائل اول که بو حکمتده‌دیر نظر». بو بیت‌ده متن‌ده «جهل» یازیلان و یانلیشلیقلا «جُهّال»، «جَهْل» اوخونان کلیمه‌نین دوغرو اوخویوشو «جُهُل»دور. (جُهُل: جمعِ جُهول، نادان‌ها، بیلگی‌سیزله‌ر)
٢٢-تنگ-دنگ. «یار ایله‌ن گئرچه‌ک اولان همرنگ اولور؛ جاهلین عقلی بو فهمه دنگ اولور». ایکینجی دیزه‌ده «دنگ» بیچیمی‌نده اوخونان کلیمه، دار آنلامیندا اولان «تنگ» اولابیلیر. یعنی جاهلین عقلی بو دوشونجه‌نی آنلاماق اوچون داردیر. بورادان تورک‌جه‌سی «دار گؤروش‌لو» اولان فارسجا «تنگ نظر» دئییمی ده واردیر: «یار ایله‌ن گئرچه‌ک اولان همرنگ اولور؛ جاهلین عقلی بو فهمه تنگ اولور». تورک‌جه‌ده «دنگ اولما»نین بیر آنلامی، یوکسه‌ک سس کوی، باغیریپ چاغیرمادان یورولماق، بیخماق، راحات‌سیز اولماق، تنگه گلمه‌ک و داریخماق‌دیر. بورادا دا «تنگ» قاورامی («دار»، «داریخماق») واردیر.
٢٣-زبانی-زمانی. «هر آنکه بیلمه‌دی یوْمَ الْحِسَابِ قدرین اونون؛ زمانی‌نین دیلی آلتیندا زبانی لال اولدو». ایکینجی میصراع‌دا «زمانی» (وقتی) بیچیمی‌نده اوخونان کلیمه «زبانی» اولابیلیر (جهنّمین بکچیسی). بو اوخویوشا گؤره بیتین آنلامی: یارین قیامت گونو و (کیمین اؤلوپ کیمین دیریله‌جه‌یی‌نه قرار وئریله‌ن) قدر گئجه‌سی‌نی بیلمه‌یه‌ن‌له‌ر، جهنّم بکچی‌سی‌نین قارشی‌سی‌ندا دیل‌له‌ری لال اولور. دوغرو اوخویوش: «هر آنکه بیلمه‌دی یوْمَ الْحِسَابِ قدرین اونون؛ زبانی‌نین دیلی آلتیندا زبانی لال اولدو». (یوم الحساب، قدر، زبانی اوچ‌له‌مه‌سی). ایکینجی اولاسی‌لیغا گؤره «زبانی‌نین دیلی»، اصلی‌نده «زبانه‌نین ذیلی» اولابیلیر. «زبانه»، آتش و اود آلووو، «ذیل» ایسه آلت-آست دئمه‌ک‌دیر. «یوم الحساب زبانه‌سی‌نین ذیلی»، یعنی «قیامت اودو آلوولاری‌نین آلتی و آستی» .....
٢٤-دامونون-دامی‌نین. «دامی‌نین ناریندا اظهار اولدو هجرین علّتی؛ جنّتین ذوق و حضورو وصلِ گُل‌زاریندادیر». .... «دامی‌نین ناریندا گریان ائیله‌دین عاشقلهرین؛ جنّتین کویوندا سن معشوقه‌یِ پنهان دئدی». بعضی یاییم‌لاردا «دامی‌نین» بیچیمی‌نده اوخونان کلیمه، «دامونون» یعنی جهنّمین‌دیر. «دامونون ناریندا» یعنی جهنّمین اودوندا، دوزخین آتشی‌نده. دوغرو اوخویوش: «دامونون ناریندا اظهار اولدو هجرین علّتی؛ جنّتین ذوق و حضورو وصلِ گُل‌زاریندادیر». .... «دامونون ناریندا گریان ائیله‌دین عاشقلهرین؛ جنّتین کویوندا سن معشوقه‌یِ پنهان دئدی». (جنّت، دامو، نار اوچ‌له‌مه‌سی)
٢٥-دوشه‌لده‌ن-دوشه‌نده‌ن. «کناره قیلمامیشام عشق ایله از روزِ ازل؛ میانِ عشقه دوشه‌نده‌ن، کنار گؤرمه‌میشه‌م». بیر سیرا نشرله‌رده «دوشه‌نده‌ن» دییه یازیلان کلیمه، دوشدوکدهن بری، دوشدوکدهن سونرا آنلامیندا اولان اسکی «دوشه‌لده‌ن»دیر. «–ه‌لده‌ن»، «-الدان» سون‌اک-قالیبی، اسکی تورک‌جه‌ده، حتتا ١٧نجی یوز ایل‌ده یایقین ایدی. (اؤرنه‌ک: «زرد اولدو یوزوم گلرخونو گؤرمه‌ز اولالدان؛ گؤرسه‌ن بانا ایّامِ فراقین نه‌له‌ر ائتدی»-نوعی). بو سون‌اک-قالیب بوگون بیر چوخ لهجه‌ده «–ه‌نده‌ن»، «-اندان» بیچیمی‌نده سؤیله‌نیر. (تورکییه‌ده «–دوکده‌ن»، «-دیقدان»: دوشه‌لده‌ن سونرا= دوشدوکدهن سونرا، یازالدان بری= یازدیقدان بری، ...). دوغرو اوخویوش: «کناره قیلمامیشام عشق ایله از روزِ ازل؛ میانِ عشقه دوشه‌لده‌ن، کنار گؤرمه‌میشه‌م».
٢٦-گل‌گیل-گلگل، گل گل: «گلگل» و یا «گل گل» اولاراق اوخونان بوتون کلیمه‌له‌رین دوغرو اوخویوشو «گل‌گیل»دیر. اؤرنه‌یین: «گلگل كه نور دیدة جمالنكده در سننك».... «گل گل كه سندن آیرو داخی یار بیلمنم».... بورادا .گیل، بیرینجی شخص تکیل امر سون‌اکی‌دیر. دوغرو اوخویوش: «گل‌گیل كه نورِ دیده‌یِ جمالین‌دادیر سنین»....، «گل‌گیل كه سن‌ده‌ن آیری داخی یار بیلمه‌نه‌م»، ....
٢٧-خُمار، خَمّار-خمار. «خمار» دییه اوخونان کلیمه‌له‌رین بعضی‌سی «خُمار» (ایچگی‌ده‌ن کئییف‌له‌نیپ سرخوش اولان)، بیر سیراسی ایسه «خَمّار» (چاخیرچی، چاخیر ساتان)دیر. اؤرنه‌یین: «لبین‌ده‌ن اسریمیشه‌م، یازِ خُمارِ می؛ خَمْرِ لبین کیمی داخی خَمّار بیلمه‌نه‌م». آنلامی: دوداغین چاخیری‌ندان کئییف‌له‌نیپ اسریمیشه‌م. سنین دوداغی‌نین چاخیری کیمی باشقا کئییف‌له‌ندیره‌ن چاخیرچی تانیمام. (بو بیت‌ده‌کی «یازِ» - «یارِ» کلیمه‌سی‌نین آنلامی بللی اولمادی. بلکه «اسریمه‌ک-خماریاز» «اسنه‌مه‌ک-خَم‌یازه» ایله بنزه‌شدیریلمه‌ک ایسته‌نمیش‌دیر)
٢٨-کیمی دورور- کیم دورور. «بیگانه کیم دورور کیم اونا آشنا دییه‌م؛ یا اولوم آشنا دلِ بیگانه‌له‌رده من». ایلک میصراع‌دا «بیگانه کیم دورور» اولاراق اوخونان ترکیب، «بیگانه کیمی دورور»دور. یعنی تانیدیق و بیلدیک دئدیییم هر کس، یاد و یابانجی کیمی‌دیر. دوغرو اوخویوش: «بیگانه کیمی دورور کیم اونا آشنا دییه‌م؛ یا اولوم آشنا دلِ بیگانه‌له‌رده من».
٢٩-عشقینیز-عشقینی. «عشقینیز یولوندا جان قربان قیلاندیر پایدار؛ هر دلِ اه‌یری‌ده یوخدور دعویِ مردانه‌له‌ر». ایلک دیزه‌ده «عشقینیز» بیچیمی‌نده اوخونان کلیمه، «عشقی‌نین»دیر. شئعر سئوگیلی‌ده‌ن اوچونجو تکیل شخص اولاراق سؤز ائدیر و اونون عشقی‌نین یولوندان دانیشیر. اویسا عشقینیز ایکینجی چوخول شخص‌دیر. دوغرو اوخویوش: «عشقی‌نین یولوندا جان قربان قیلاندیر پایدار؛ هر دلِ اه‌یری‌ده یوخدور دعویِ مردانه‌له‌ر».
٣٠-سندهدیر می- سندهدیر بو. «خُلق و الطاف و لطافت بیرله احسان و کَرَم؛ سن می‌سن یا سندهدر بو مونجه حالین قدرتی». ایکینجی میصراع‌دا «سندهدر بو مونجه» اوخونان بؤلوم «سندهدیر می بونجا»دیر. (سندهدیر می بونجا -<سندهدر مو بونجه -<سندهدر بو مونجه). دوغرو اوخویوش: «خُلق و الطاف و لطافت بیرله احسان و کَرَم؛ سن می‌سین، یا سن‌ده می‌دیر بونجا حالین قدرتی؟».
٣١- سن جانادیر-سن خانه‌دیر. «اهلِ عشقین میلی چون سن خانه‌دیر؛ اوندان اؤترو گؤنلو حسرت‌خانه‌دیر». ایلک میصراع‌دا «خانه» بیچیمی‌نده یازیلان-اوخونان کلیمه‌نین دوغرو اوخویوشو «جانه-جانا»دیر. بورادا جانان و یا سئوگی‌لی «جان» (عزیز، گرامی) دییه آدلاندیریلیر: چونکو عئشق اهلی‌نین مئیلی، جان اولان سنه‌دیر.... دوغرو اوخویوش: «اهلِ عشقین میلی چون سن جانادیر؛ اوندان اؤترو گؤنلو حسرت‌خانه‌دیر».
٣٢-شادی، گؤنول-شادِ گؤنول. «ای وصالین جنّت آبادِ گؤنول؛ ای سرِ کویوندا بنیادِ گؤنول؛ مِهْرِ عشقین اولدو استادِ گؤنول؛ عالمی توتدو فرح، شادِ گؤنول». بعضی یاییم‌لاردا مضاف-مضاف‌الیه کسره‌سی ایله اوخونان «آبادِ، بنیادِ، استادِ و شادِ گؤنول» بیچیم‌له‌ری‌نین دوغروسو «آبادی، بنیادی، استادی و شادی؛ گؤنول»دور: عالمی توتدو فرح، شادی؛ گؤنول، یعنی عالمی فرح ایله شادی (شادلیق) توتدو، ای گؤنول. دوغرو اوخویوش: «ای وصالین جنّت‌آبادی، گؤنول؛ ای سرِ کویوندا بنیادی، گؤنول؛ مِهْرِ عشقین اولدو استادی، گؤنول؛ عالمی توتدو فرح، شادی، گؤنول».
٣٣-الدُّخَان – دخان. «ای حدیثین مظهرِ کون و مکان؛ والضحی واللیل والشمس و دخان». ایکینجی میصراع‌دا «دخان» یئری‌نه، «لام التعریف» ایله و «الدُّخَان» بیچیمی‌نده یازیلمالی‌دیر: «ای حدیثین مظهرِ کون و مکان؛ وَالضُّحَی وَ اللَّیلِ وَ الشَّمْسِ وَ الدُّخَان».
٣٤- نصیبه- نصیب. «یارین وصالی، وصل چو دَارُ الْخُلُود ایمیش؛ یا رب نصیب قیل مانا اول وصلِ باغینی». آزه‌ربایجان نشرله‌ری‌نده «نصیب» دییه یازیلان کلیمه، اوریژینال متن‌ده عینی آنلامی داشییان «نصیبه» بیچیمی‌نده یازیلمیش‌دیر. دوغرو اولان دا بودور. جهانشاه شئعیرله‌ری‌نده، بعضه‌ن وزنی قوروما و آنلام‌سال چالار گره‌یی، بعضه‌ن ده جهان‌شاه‌ین ترجیحی و کلیمه‌له‌رله اوینامادا اوستالیغی نه‌ده‌نی ایله، بیر سیرا کلیمه‌له‌رین، داها آز یایقین اولان و سونلاری‌ندا آد یاپان «ه» سون‌اکی اولان بیچیم‌له‌ری ایش‌له‌دیلیر. اؤرنه‌یین تار، غبار، کنار، زمان، کمان، نگارین، قرص، ویران یئری‌نه سیراسی‌یلا تاره، غباره، کناره، زمانه، کمانه، نگارینه، قرصه، ویرانه ایشلهتمیشدیر. دوغرو اوخویوش: «یارین وصالی، وصل چو دَارُ الْخُلُود ایمیش؛ یا رب نصیبه قیل مانا اول وصلِ باغینی».
٣٥-معمار- بیمار. «چون بو ویران گؤنلومون معماری عشقین‌دیر شها؛ زان سبب معمورِ عشق اولدو دلِ ویرانه‌له‌ر». بعضی نشرله‌رده بو بیت‌ده «بیمار» دییه اوخونان کلیمه، «معمار»دیر. (ویران، ویرانه، معمور و معمار دؤرت‌له‌مه‌سی)
٣٦-سماعِ کُلّ-سماعِ قۇل (بنده)، سماعِ قوْل (بازو): «جان ذرّه‌وار رقصه گیره‌ر در سماعِ قول؛ رخسارین اوزره مِهْرِ درخشان دیله‌ر گؤنول. آزه‌ربایجان نشرله‌ری‌نده ایلک میصراع‌دا «سماعِ قول» اوخونان ترکیب، «سماعِ کُلّ» اولابیله‌ر، یعنی بوتون وارلیق و ائوره‌نین ائتدییی سماع (صائب تبریزی: عشق، ذرات جهان را در سماع آورده است). مولوی سماعی‌ندا دا گؤیه ساری اوزادیلان ال، تانری‌دان گله‌ن فیضی، یئره دوغرو اوزادیلان ال ایسه بو تانری‌سال فیضین بوتون وارلیغا باغیش‌لاندیغی‌نی تمثیل ائدیر. اؤنه‌ری‌له‌ن اوخویوش: «جان ذرّه‌وار رقصه گیره‌ر در سماعِ کُلّ؛ رخسارین اوزره مِهْرِ درخشان دیله‌ر گؤنول». ایلک میصراعین آنلامی: جان، توزجوق کیمی، بوتون وارلیق و ائوره‌نین توپلوجا ائتدییی سماع‌دا بییی و رقصه گیره‌ر...
٣٧-گَزین-گُذَر. «کُحْلِ بصیرِ دیده قیلام خاکِ پایینی؛ گر بیر گذر ائریشسه‌م
اونون کوهسارینا». ایکینجی میصراع‌دا «گُذَر» (معبر، راه، جاده)، دییه یازیلان
کلیمه، «گَزین» اولابیلیر. (گذر ائریشیلمه‌ز، گذر ائدیلیر). «گزین- کزین» ایسه، تورک‌جه‌ده
دفعه، بار آنلامیندا اولوپ «گز-کز» کلیمه‌سی ایله کؤکه‌ن‌ده‌ش‌دیر. «بیر گزین»،
بیر دفعه دئمه‌ک‌دیر. (اؤرنه‌ک: فلکی، اطلسی دوردوم؛ یئدی گزین جولان ووردوم.
یونوس). میصراعین آنلامی: بیر کز و بیر دفعه اونون کوهسارینا ائریشسه‌م، آیاغی
توپراغی‌نی گؤزومون سورمه‌سی ائده‌ره‌م. اؤنه‌ردیییم اوخویوش: «کُحْلِ بصیرِ دیده
قیلام خاکِ پایینی؛ گر بیر گزین ائریشسه‌م اونون کوهسارینا». (بوراداکی «کوهسار»
دا بویوک اولاسی‌لیق‌لا توپراق‌لیق آنلامیندا «خاکسار» اولمالی‌دیر. خاکِ پا- خاکسار
ایکی‌له‌مه‌سی).
بو تصحیح ائدیلمیش جهانشاه حقیقی نین «تورک‌جه دیوانی» حاققیندا
جهان‌شاه‌ین تورک‌جه دیوانی‌نین بیلینه‌ن بئش -٥ ال‌یازما نوسخه‌سی واردیر. (بو ال‌یازمالار و گئنه‌ل اولاراق جهان‌شاه‌ین یاشامی ایله اده‌بی کیشی‌لیک و شئعری حاققیندا داها آرتیق بیلگی اوچون «جهانشاه قاراقویونلو» مونوقرافی‌سی‌نده بیلگی الده ائدیله‌بیله‌ر):
١-
آنکارا ال‌یازماسی:
Ankara
Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi Elyazmaları, İsmail
Saib, No. I. 2221
٢-
ایستانبول ال‌یازماسی:
İstanbul
Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih Kısmı, No. 3808
٣-لوندرا
(لنده‌ن) ال‌یازماسی:
London British
Museum, Royal Library, Or. 9493
٤-ماتئناداران
(ائرمه‌نیستان) ال‌یازماسی: ائریوان دئوله‌ت ال‌یازمالاری انستیتوسو، شرق اده‌بییاتی
شؤعبه‌سی ال‌یازمالاری آرشیوی. نو. ٩٦٥
٥-
تئهران ال‌یازماسی: دانشگاه تهران، کتاب‌خانه‌ی مرکزی. شماره ٨١٩٨
تورکییه‌ده پروفئسور موحسین ماجیت، ایلک دؤرت ال‌یازما تمه‌لی‌نده جهان‌شاه‌ین تورک‌جه دیوانی‌نین بیلیم‌سه‌ل تیرانسکیریپسییونو حاضیرلامیش‌دیر:
Karakoyunlu Cihânşah Hâkîkînin Türkçe Şiireri, Prof. Dr. Muhsin Macit, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. Kütüphaneler ve yayımlar genel müdürlüğü, 2012
ایران‌دا ایسه فیروز رفاهی علمداری تئهران ال‌یازماسی متنی‌نی، لوندرا ال‌یازماسی ایله قارشی‌لاشدیریلمالی اولاراق نشر ائتمیش‌دیر (دیوان میرزا جهانشاه حقیقی، فارسی-ترکی، به کوشش فیروز رفاهی علمداری، تهران، فیروزان، ١٣٨٠). محمدرضا کریمی ده اؤز نشری‌نین سونونا تئهران ال‌یازماسی صفحه‌له‌ری‌نین (ان آز اوچ صحیفه‌سی اکسیک‌دیر) رسیم‌له‌ری‌نی آرتیرمیش‌دیر (دیوان ترکی و فارسی جهانشاه حقیقی. تصحیح و مقدمه محمدرضا کریمی. نیکان کتاب. ١٣٩٤).
من
جهانشاه حقیقی‌نین تورک‌جه دیوانی‌نی تصحیح ائتمه‌ک و اونون یانلیش‌سیز بوتون تورک‌جه
شئعیرله‌ری توپلوسونو حاضیرلاماق‌دا، پروفئسور م. ماجیت‌ین تیرانسکیریپوسییونونو
تمه‌ل آلدیم و اونو فیروز رفاهی‌نین نشری و تئهران نوسخه‌سی‌نین رسیم‌له‌ری ایله قارشی‌لاشدیردیم.
باشقا بیر دئییش‌له حاضیرلادیغیم بو دیوان، دولای‌لی اولاراق دؤرت آنکارا،
ایستانبول، لوندرا و ائرمه‌نیستان ال‌یازمالاری (تیرانسکیریپسییون-متنی) و
دوغرودان تئهران ال‌یازماسی تمه‌لی‌نده «تصحیح ائدیلمیش جهانشاه حقیقی‌نین تورک‌جه
دیوانی»دیر. نشریم‌ده اوریژینال ال‌یازمالاردا «ناسخ»، اونلارین
تیرانکیریپسییونونو حاضیرلایان «مصحح» و (اؤزه‌ل‌لیک‌له آزه‌ربایجان و ایران‌دا)
یاییم‌لایان «ناشر» یانلیش‌لیق‌‌لاری‌نی دوزه‌لتدیم و یا دوزه‌لتمه اؤنه‌ری‌له‌ری‌نده
بولوندوم.
دیل اؤزه‌ل‌لیک‌له‌ری و منیمسه‌دیییم یازیم قورال‌لاری
جهان‌شاه‌ین دیلی اؤن بئشینجی یوز ایل‌ده اورتا- گونئی و دوغو آنادولودا یایقین اولوپ، تورکمان‌لارجا گونئی قافقاسیا و ایرانا دا داشینماق‌دا اولان باتی اوغوزجاسی‌نین (تورک‌جه‌نین) دوغو لهجه‌سی و یا او دؤنه‌م‌ده «تورکمانی» آدلاندیریلان لهجه‌دیر (بیلمه‌نه‌م، بیلمه‌زه‌م، ایسته‌مه‌ن، ائتمه‌ن، وئرمه‌ن،...). تورک‌جه‌نین تورکمان لهجه‌له‌ری، دوغو اوغوزجا و یا تورکمه‌ن‌جه دئییل‌دیر. تورکمانی لهجه‌سی اسکی تورک‌جه ایله (قیلیبان، -گیل) بیرلیک‌ده، باش‌لی‌جا چاغاتای‌جا اولماق اوزه‌ره دوغو تورک‌جه‌سی‌نده‌ن (عالم‌نی، باغریم‌نی،.....)، و باتی اوغوزجانین (تورک‌جه‌نین) باتی آنادولو-تراکیا لهجه‌له‌ری‌نده‌ن اولدوقجا (حقیقی‌یی، دئره‌م، دوشه‌لده‌ن، دوشه‌لی، ائده‌لی، ...) ائتگیله‌نمیش بیر لهجه‌دیر.
حاضیرلادیغیم
بو یاییم‌دا، بوتون تورک‌جه کلیمه و اک‌له‌ر فونئتیک («-لر» یئری‌نه «-له‌ر»،
«-دن» یئری‌نه «ده‌ن»،...)، فارسجا و عره‌ب‌جه کلیمه‌له‌ر ایسه او دیل‌له‌رده
اولدوق‌لاری ایملا ایله یازیلدی. شئعرله‌رین دیلی و ایش‌له‌دیله‌ن کلیمه‌له‌رین
هئچ بیری باشقا کلیمه‌له‌رله ده‌ییشدیریلمه‌دی (آزه‌ربایجان‌جالاشدیریلمادی). آنجاق
گئنه‌ل بیر قورال اولاراق تورک‌جه سون‌اک و کلیمه‌له‌ر چاغ‌داش اده‌بی و ایستاندارد
بیچیم‌له‌ری («ایتتی» یئری‌نه «ائتدی»؛ «یاختی» یئری‌نه «یاخدی»؛ «ایردی» یئری‌نه «ائردی»؛
....) و سس اویومو یاسالاری‌نا گؤره («گلور» یئری‌نه «گلیر»؛ «اوله» یئری‌نه «اولا»،
...)یازیلدی. «گنیز ویا ساغیر ن» (نونِ غنّه) «ن» ایله گؤسته‌ریلدی. متنین لهجه
اؤزه‌ل‌لیک‌له‌ری‌نی یانسیدان «یوز» («اوز» یئری‌نه)، «مانا» («بانا»دان «منه»
گئچیش دؤنه‌می‌نی گؤسته‌ره‌ن)، «سانا» («سنه»)، «حقیقی‌یی» («حقیقی‌نی»)، «باغریم‌نی»
(«باغریمی»)، «وفایی» («وفانی»)، «هوایی» («هوانی») کیمی بیر سیرا بیچیم‌له‌ری ایسه
قورودوم.
تصحيح: مئهران باهارلی. ناسخ، مصحح و ناشر‌له‌رين يانليشلاری تصحيح ائديلميشدير.
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post.html
دوزه‌لتمه‌له‌ر و اؤنه‌ريله‌ريمده‌ن اؤرنهکلهر: ديوان تورکی جهانشاه حقيقی
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_4.html
غزل‌له‌ر، ١-٢٥
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_62.html
غزل‌له‌ر، ٢٦-٤٨
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_18.html
غزل‌له‌ر، ٤٩-٦٨
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_37.html
غزل‌له‌ر، ٦٩-٩٦
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_6.html
تويوغلار، سؤزلوک- ديوان تورکی جهانشاه حقيقی
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_97.html
تئهران اليازماسي‌نين رسيمله‌ری- ديوان تورکی جهانشاه حقيقی
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_17.html
No comments:
Post a Comment