نامه‌ای
تورکی از سلطان احمد بیگ آغ‌قویون‌لو:
نوه‌ی سلطان مَحْمَدْ
فاتح عوثمانلی و اوزون حسن بیگ آغ‌قویون‌لو، و نخستین پادشاه عوثمانلی بومی
تورک‌ایلی و ایران
آغ‌قویون‌لو سلطان اوغورلو احمد بیگ‌ده‌ن (سلطان محمد فاتح عوثمانلی و اوزون حسن به‌ی‌ین تورونو) تورک‌جه بیر مکتوب
مئهران باهارلی
AKKOYUNLU SULTAN UĞURLU AHMED BEY’DEN (FÂTİH SULTAN
MEHMET OSMANLI VE UZUN HASAN BEY AKKOYNLU’NUN TORUNU VE İRAN’IN İLK OSMANLI
HAKANI’NDAN) TÜRKÇE BİR MEKTUP
A TURKISH LETTER FROM AKKOYUNLU SULTAN UGURLU AHMED
BEG, GRANDSON OF OTTOMAN FATIH SULTAN MEHMET AND UZUN HASAN BEY AKKOYUNLU, AND
FIRST OTTOMAN KING OF IRAN
MÉHRAN BAHARLI
خلاصه:
در این مقاله یک نامه‌ی تبریک به زبان تورکی از سلطان اوغورلو
احمد بیگ معروف به گؤده‌جه، آخرین سلطان دولت تورک آغ‌قویون‌لو و اولین سلطان
عوثمانلی بومی تورک‌ایلی - آزربایجان - ایران را عرضه کرده‌ام. او این مکتوب رسمی
را در پاسخ به فتح‌نامه‌ی تورکی «موْتوُن» (یونانستان امروزی) که سلطان بایزید
دوم عوثمانلی پس از فتح منطقه‌ی مورا (در بالکان) و الحاق آن به امپراتوری عوثمانلی به وی فرستاده بود - در تبریز نوشته
است (متن فتح‌نامه‌ی تورکی موْتوُن سلطان بایزید عوثمانلی خطاب به سلطان احمد بیگ
اوغورلو آغ‌قویون‌لو را هم در آخر این مقاله آورده‌ام). سلطان احمد بیگ این
نامه‌ی رسمی را به زبان تورکی و لهجه‌ی عوثمانلی نوشته است. لهجه‌ی عوثمانلی
زبان تورکی، مانند لهجه‌های قاراخان‌لی، خارزمی، جغتایی و تورکمانی در دوره‌هایی
از تاریخ تورک ایران، در دولت‌های تورک – موغول دارای موقعیت زبان ادبی و رسمی
بود. سلطان
احمد بیگ آغ‌قویون‌لو
(تولد: ١٤٧٦ استانبول، تاج‌گذاری: تبریز مه ١٤٩٧، فوت: اصفهان
دسامبر ١٤٩٧) سلطانی فرهیخته و یک شخصیت ملی برجسته در تاریخ تورک و تورک‌ایلی، یکی
از رادیکال‌ترین رفورمیست‌های تاریخ تورک-موغول است. او ششمین سلطان دولت تورک آغ‌قویون‌لو-باییندیرلی
و آخرین فرمان‌روای قدرت‌مند این سلسله‌ی تورک-تورکمان، از طرف پدر نوه‌ی اوزون حسن بیگ آغ‌قویون‌لو
و از طرف مادر نوه‌ی سلطان محمد
فاتح عوثمانلی، خواهرزاده و داماد سلطان بایزید دوم عوثمانلی؛ و خواهرزاده‌ی
سلطان سلیم اول بود. سلطان احمد بیگ متولد درِسعادتِ
امپراتوری عوثمانلی در استانبول بود و در این دربار هم‌راه با دیگر شاهزاده‌گان عوثمانلی
از تحصیلاتی عالی برخوردار و به عنوان وارث امپراتوری آغ‌قویون‌لو تربیت شد. بر
تخت سلطنت نشستن سلطان احمد بیگ در تبریز، در جهان اسلام و تورک مخصوصا در ممالک عوثمانلی
با شعف و شادی بسیار مواجهه گشت. به فرمان سلطان عوثمانلی تمام شهرهای امپراتوری
عوثمانلی آذین‌بندی شد و جشن‌ها و مراسم شادمانی و مراسم نظامی برگزار گشت و
گلوله‌های توپ شلیک شد. اوغورلو احمد خان قوانین و آداب مملکت‌داری و امور نظامی و
کشوری دولت آغ‌قویون‌لو را منطبق با اصول و آداب و قوانین و سنن ریشه‌دار، کارآ و
عدالت‌پرور امپراتوری عوثمانلی ترتیب و تنسیق کرد. رفورم‌های سلطان احمد بیگ در
عرصه‌های حکومت‌داری، اصلاحات ارضی، سیاست‌های مالی، کونترول درآمدها و مخارج
دولت، گردآوری و حساب‌رسی دقیق به مالیات‌ها، مبارزه با فساد، رفع ظلم و دفع مظالم
بزرگان کشور و امرای درباری و نظامی، حفظ حقوق رعایا و زارعان و فرودستان از تعدی
و ظلم فرادستان و........ رفورم‌هایی رادیکال و همه به «طریق روم-عوثمانلی»
بودند. سلطان احمد بیگ قصد خود برای الحاق قلمروی آغ قویون‌لو و در این میان
«ممالک عجم» و «کشور ایران» به امپراتوری عوثمانلی را در مکاتبات رسمی خود صراحتا
بیان و عملا هم «تمامی‌ی ممالک عجم و کشور ایران» را به امپراتوری عوثمانلی
«الحاق» کرد. اصلاحات رادیکال سلطان احمد، عامل اصلی قتل او توسط امرای جنگ‌سالار و کوته‌بین و قانون‌ستیز تورکمان شد. خبر قتل سلطان احمد بیگ
ماتم بسیار بزرگی را در جهان اسلام مخصوصا روم و دیگر ممالک عوثمانلی ایجاد کرد. این نقطه‌ی عطف
تاریخی، زمینه را برای
ظهور حاکمان خون‌ریز و بازی‌چه‌ی صلیبیان و کلیسای ارمنی مانند شاه اسماعیل اول و
شاه تهماسب اول و شاه عباس اول آماده کرد. این شاه‌ها با فاناتیزم شیعی و به راه
انداختن حمام‌های خون و برادرکشی و قتل عام کردن پریودیک تورک‌ها و تورکمان‌ها و
سنی‌ها و علو‌ی‌ها و ماشه‌گی برای صلییان و دولت‌های استعمارگر و ضد تورک اوروپایی
مسیحی، جهان اسلام و دنیای تورک را از وسط به دو پاره شکافتند، باعث کورد شدن
آناتولی جنوب شرقی و غرب ایران (تورکمانیا) و ریشه‌کن شدن اسلام تورک و مذهب علوی
تورک از ایران شدند، و روند افول فرهنگی و زبانی و دموگرافیک تورکان ساکن در ایران
امروزی و شیعه کردن اجباری – و فارس‌سازی آن‌ها، ظهور صنف موللایان شیعی و ناسیونالیسم
ایرانی و ملت فارس - ایران را آغاز کردند.
اؤزه‌ت
بو یازیم‌دا گؤده‌جه اولاراق دا بیلینه‌ن آغ‌قویون‌لو سولطان احمد به‌ی
اوغورلونون تورک‌جه یازیلمیش بیر رسمی قوت‌لاما مکتوبونو سونورام. آغ‌قویون‌لو
تورک دولتی‌نین سون و تورک‌ایلی، آزه‌ربایجان و ایران‌ین ایلک یئرلی عوثمانلی
پادشاهی اولان سولطان احمد به‌ی‌ین بو مکتوبو عوثمانلی سولطانی ایکینجی بایزیدین
بیله‌سی‌نه موتون (یونانیستان‌دا) و مورا بؤلگه‌سی‌نین (بالقان‌لاردا) فتحی‌نی و
عوثمانلی توپراقلاری‌نا الحاقی‌نی بیلدیره‌ن تورک‌جه مکتوبونا یانیت اولاراق ته‌بریزده
یازیلمیش‌دیر. (عوثمانلی پادشاهی بایزدین سولطان احمد به‌ی اوغورلو آغ‌قویون‌لویا
یازدیغی مکتوب دا بو یازیمین سونوندا یئر آلمیش‌دیر). سولطان احمد به‌ی بو تورک‌جه
مکتوبو عوثمانلی لهجه‌سی‌یله یازمیش‌دیر. بو لهجه ایران‌ین تورک تاریخی‌نین بؤیوک
بؤلومونده تورک دیلی‌نین قاراخان‌لی، خاره‌زم، چاغاتای و تورکمان لهجه‌له‌ری‌نین یانی
سیرا، رسمی و ادبی دیل ایستاتوسونا صاحیب ایدی. سولطان احمد به‌ی آغ‌قویون‌لو
(دوغوم: ١٤٧٦ ایستانبول، اؤلدورولمه: ١٤٩٧ ایصفاهان) کولتورلو بیر پادشاه، تورک‌ایلی
و تورک تاریخی‌نده اؤنه‌م‌لی بیر اولوسال شخصیت، و تورک – موغول تاریخی‌نین اه‌ن
رادیکال رئفورمیست‌له‌ری‌نده‌ن بیری‌دیر. تورک آغ‌قویون‌لو- باییندیرلی دولتی‌نین
آلتینجی پادشاهی و بو تورک – تورکمان سولاله‌نین سون گوج‌لو حکمداری اولان سولطان
احمد به‌ی، آتا طرفی‌نده‌ن اوزون حسن به‌ی آغ‌قویون‌لو، آنا طرفی‌نده‌ن عوثمانلی
سولطانی محمد فاتیح‌ین تورونو، عینی زمان‌دا عوثمانلی سولطان ایکینجی بایزیدین یئیه‌نی
و کوره‌که‌نی و سولطان بیرینجی سلیم‌ین یئیه‌نی ایدی. سولطان احمد به‌ی ایستانبول‌دا
عوثمانلی ایمپاراتورونون سارایی‌ندا دوغدو، عوثمانلی دولتی‌نین اؤته‌کی شاهزاده‌له‌ری
کیمی عالی بیر ائییتیم آلدی و آغ‌قویون‌لو دولتی‌نین وارثی اولاراق یئتیشدیریلدی.
سولطان احمد به‌ی‌ین ته‌بریزده تخته چیخیشی، باش‌دا عوثمانلی اولماق اوزه‌ره ایسلام
و تورک دونیاسی‌ندا بؤیوک سئوینج و موت‌لولوق‌لا قارشی‌لاندی. عوثمانلی پادیشاهی‌نین
امری‌یله عوثمانلی توپراق‌لاری‌ندا بوتون شه‌هه‌رله‌ر سوس‌له‌ندی، گؤرکه‌م‌لی
قوت‌لامالار، عسکری تؤره‌ن‌له‌ر و توپ آتیش‌لاری یاپیلدی. اوغورلو احمد خان، آغ‌قویون‌لو
دولتی‌نین قانون‌لاری و عسکری یاپی‌سی ایله ایش‌له‌ییشی‌نی عوثمانلی دولتی‌نین
کؤک‌لو و عدالت مرکزلی ایلکه، تؤره، قورال و گه‌له‌نه‌ک‌له‌ری‌نه گؤره دوزه‌ن‌له‌دی.
یؤنه‌تیم، توپراق رئفورم‌لاری، مالیه سیاست‌له‌ری، دولت گه‌لیر و گئده‌رله‌ری‌نین
کونترولو، وئرگی تحصیلاتی، بونلارین دقیق و دوغرو محاسبه‌سی، یول‌سوزلوق‌لا مجادله
تدبیرله‌ری، اؤلکه‌نین ایله‌ری گه‌له‌ن‌له‌ری‌نین، سارای و عسکری لیدئرله‌رین باسقی‌لاری‌نین
اورتادان قالدیریلماسی؛ و خالقین، رعیتین، اه‌کین‌چی‌له‌رین و یوخسول‌لارین حاق‌لاری‌نین
قورونماسی قونولاری‌ندا دئوریم نیته‌لییی‌نده و هامی‌سی روم – عوثمانلی طرزی‌نده
رئفورم‌لار گئرچه‌ک‌له‌شدیردی. رسمی یازیشمالاری‌ندا عجم و ایران اؤلکه‌له‌ری ده
داخیل اولماق اوزه‌ره آغ‌قویون‌لو توپراق‌لاری‌نی عوثمانلی دولت‌ینه قاتما نیتی‌نی
آچیق‌جا ایفاده ائده‌ن سولطان احمد به‌ی، فعلی اولاراق دا عجم و ایران اؤلکه‌له‌ری‌نین
تمامی‌نی عوثمانلی ایمپاراتورلوغونا باغ‌لادی. سولطان احمدین رادیکال رئفورم‌لاری
اونون دارگؤروش‌لو، ساواش چیخیرتمانی و یاساتانیمایان تورکمان به‌ی‌له‌ری طرفی‌نده‌ن
اؤلدورولمه‌سی‌نین آنا نه‌ده‌نی ایدی. سولطان احمد به‌ی‌ین اؤلدورولدویو خبری، باش‌دا
عوثمانلی اولماق اوزه‌ره ایسلام و تورک دونیاسی‌ندا بؤیوک اوزونتویه نه‌ده‌ن
اولدو. بو تاریخی دؤنوم نوقطه‌سی تورک قارشیتی خاچ‌لی‌لارین و سؤمورگه‌چی آوروپا
دولت‌له‌ری‌نین و ائرمه‌نی کیلیسه‌سی‌نین متفقی اولان بیرینجی شاه ایسماعیل، شاه تاهماسب
و بیرینجی شاه عابباس کیمی حکمدارلارین اورتایا چیخیشی و یوکسه‌لیشی‌نه زمینه حاضیرلادی.
اونلارین آدی‌نا فارس شیعه فاناتیزمی‌نی کؤروک‌له‌یه‌ن و پئرییودیک تورک و
تورکمان، علوی و سوننی قتل عام‌لاری گئرچه‌ک‌له‌شدیره‌ن بو شاه‌لار، ایران‌داکی
تورک‌له‌ری زورلا فارس شیعی دینی‌نه دؤنوشدوروپ فارس‌لاشدیردیلار. تورک خالقی‌نین
دیلسه‌ل، کولتوره‌ل و دئموگرافیک آچی‌دان دوشوش سوره‌جی‌نه گیرمه‌سی‌نی باش‌لاتدیلار،
آنادولونون گونئی دوغوسو ایله ایران‌ین باتی‌سی‌نین (تورکمانیانین) کوردله‌شمه‌سی‌نه؛
ایران‌دان تورک ایسلامی و تورک علوی‌لییین کؤکونون قازیلماسی‌نا نه‌ده‌ن اولدولار،
بوگون‌کو شیعه فارس موللا صینفی و فارس – ایران ملتی ایله ناسیونالیزمی‌نین
اولوشماسی‌نا یول آچدی‌لار و سونوج‌دا مسلمان دونیاسی‌نی و تورک دونیاسی‌نی
پارچالاییپ یوزایل‌له‌ر بویونجا قارشی قارشی‌یا گه‌تیردی‌له‌ر.
Özet
Bu
yazımda Gödece olarak da bilinen Akkoyunlu Sultan Ahmed Bey Uğurlu'nun Türkçe
yazılmış bir resmi kutlama mektubunu sunuyorum. Akkoyunlu Türk devletinin son ve
Türkili - Azerbaycan - İran'ın ilk yerli Osmanlı padişahı olan Sultan Ahmed Bey
bu mektubu, Osmanlı Sultanı II. Bayezid'in kendisine "Motun" (Yunanistan'da)
ve Mora bölgesinin (Balkanlarda) fethini ve Osmanlı topraklarına ilhakını
bildiren Türkçe mektubuna yanıt olarak Tebriz'de yazılmıştır. (Osmanlı Padişahı
Bayezid'in Sultan Ahmed Bey Uğurlu Akkoyunlu'ya yazdığı mektup da bu yazımın
sonunda yer almaktadır). Sultan Ahmed Bey bu Türkçe mektubu Osmanlı lehçesiyle yazmıştır.
Bu lehçe İran’ın Türk tarihinin büyük bölümünde Türk dilinin Karahanlı, Harezm, Çağatay
ve Türkman lehçelerinin yanı sıra, resmi ve edebi dil statüsüne sahip idi. Sultan Ahmed
Bey Akkoyunlu (doğum 1476- İstanbul, ölüm 1497- İsfahan) kültürlü bir padişah, Türkili
ve Türk tarihinde önemli bir ulusal şahsiyet, ve Türk-Moğol tarihinin en
radikal reformistlerinden biridir. Türk Akkoyunlu-Bayındırlı devletinin altıncı
padişahı ve bu Türk-Türkman hanedanının son güçlü hükümdarı olan Sultan Ahmed
Bey ata tarafından Uzun Hasan Bey Akkoyunlu, ana tarafından Osmanlı Sultanı
Mehmed Fatih'in torunu, aynı zamanda Osmanlı Sultanı II. Bayezid'in yeğeni ve kürekeni, ve Sultan I. Selim'in yeğeniydi. Sultan Ahmed
Bey, Osmanlı İmparatorluğu'nun sarayında İstanbul'da doğdu, Osmanlı Devleti'nin
diğer şehzadeleri gibi mükemmel bir eğitim aldı, ve Akkoyunlu Devleti'nin
varisi olarak yetiştirildi. Sultan Ahmed Bey'in Tebriz'de tahta çıkışı, başta
Osmanlı olmak üzere İslam ve Türk dünyasında büyük sevinç ve mutlulukla
karşılandı. Osmanlı padişahının emriyle Osmanlı topraklarının tüm şehirleri
süslendi, görkemli kutlamalar, askeri törenler ve top atışları yapıldı. Uğurlu Ahmed Han, Akkoyunlu devletinin kanunları ve askeri yapısı ile işleyişini
Osmanlı Devleti'nin köklü ve adalet merkezli ilke, örf, kural ve geleneklerine
göre düzenledi; yönetim, toprak reformları, maliye politikaları, devlet gelir
ve giderlerinin kontrolü, vergi tahsilatı, bunların dakik ve doğru muhasebesi,
yolsuzlukla mücadele tedbirleri, ülkenin ileri gelenlerinin, saray ve askeri
liderlerin baskılarının ortadan kaldırılması; ve halkın, tebaanın, çiftçilerin
ve yoksulların haklarının korunması konularında devrim niteliğinde, “Rum-Osmanlı”
tarzında reformlar gerçekleştirdi. Resmi
yazışmalarında “Acem ve İran ülkeleri” de dahil olmak üzere Akkoyunlu
topraklarını Osmanlı Devleti'ne “katma” niyetini açıkça ifade eden Sultan Ahmed
Bey, fiili olarak da Acem ve İran ülkelerinin tamamını Osmanlı İmparatorluğu'na
“bağladı”. Sultan Ahmed'in radikal reformları, onun dargörüşlü, savaş çığırtmanı ve haydut Türkman beyleri tarafından öldürülmesinin ana
nedeniydi. Sultan Ahmed Bey'in öldürüldüğü haberi, başta Osmanlı olmak üzere
İslam ve Türk dünyasında büyük üzüntüye neden oldu. Bu tarihi dönüm
noktası, Türk karşıtı Haçlıların, sömürgeci Avrupa hükümetlerinin ve Ermeni
Kilisesi'nin müttefiki olan Şah İsmail I, Şah Tahmasb ve I. Şah Abbas gibi
hükümdarların ortya çıkışı ve yükselişine
zemin hazırladı. Onların adına Fars Şii fanatizmini körükleyen, ve periyodik Türk ve Türkman, Alevi ve Sünni
katliamları gerçekleştiren bu şahlar, İran'daki Türkleri zorla Fars Şii dinine
dönüştürüp Farslaştırdılar; Türk halkının dilsel, kültürel ve demografik açıdan
düşüş sürecine girmesini başlattılar; Güney doğu Anadolu ile Batı Iranin Türkmaniyanın
Kürtleşmesine, Türk İslamı ve Türk Aleviliyin İrandan kökünün kazılmasına neden
oldular; bugünkü Şii Molla sınıfı ve Fars-İran millet ile milliyetçiliğinin
oluşmasına yol açtılar, ve sonuçta Müslüman dünyasını ve Türk dünyasını parçalayıp
yüzyıllar boyunca karşı karşıya
getirdiler.
Abstract
In this article, I have presented an official
congratulatory letter written in the Turkish language from Sultan Ahmed Bey Uğurlu
Akkoyunlu, also known as Gödece. He was the last Sultan of the Turkish state of
Akkoyunlu and the first native Ottoman sultan of Türkili - Azerbaijan - Iran. The
letter was written in Tebriz in response to the Turkish letter from Ottoman Sultan
Bayezid II informing him of the conquest of "Motun" (in modern
Greece) and the Mora region, their annexation to the Ottoman
territories. (The letter from Ottoman Sultan Bayezid addressed to Sultan
Ahmed Bey Uğurlu Akkoyunlu is also included at the end of this article). Sultan
Ahmed Bey Akkoyunlu wrote the letter in Ottoman dialect, which
held official and literary language status in most of the Turkic history of Iran,
alongside Karahanlı, Kharezm, Chagatai, and Türkman dialects of the Turkish
language. Sultan Ahmed Bey Akkoyunlu (born
in Istanbul in 1476, crowned in Tebriz in May 1497, killed in Isfahan in December
1497) was a cultured sultan and a prominent national figure in Türkili and Turkish
history. He was one of the most radical reformists in Turkic-Mogul history. Sultan
Ahmed Bey was the sixth Sultan of the Turkish Akkoyunlu-Bayındırlı state and
the last powerful ruler of this Türk-Türkman dynasty. He was the grandson of Uzun
Hasan Bey Akkoyunlu on his father's side and Ottoman Sultan Mehmed Fatih on his
mother's side. He was also the nephew and son-in-law of Ottoman Sultan Bayezid
II, and the nephew of Sultan Selim I. Sultan
Ahmed Bey was born in the court of the Ottoman Empire in Istanbul. Alongside other
princes of the Ottoman Empire, he received an excellent education and was
raised as the heir of the Akkoyunlu Empire.
Sultan Ahmed Bey's enthronement in Tebriz was met with great joy and happiness
in the Islamic and Turkic worlds, particularly in the Ottoman
Empire. By order of the Ottoman Sultan, all the cities of the Ottoman territory
were decorated, and magnificent celebrations, military ceremonies, and
cannonball firings were held. Uğurlu
Ahmed Han organized the laws, customs, and military affairs of the Akkoyunlu
government based on the well-established and justice-centered principles,
customs, rules, and traditions of the Ottoman Empire. Sultan Ahmed Bey
implemented revolutionary reforms in governance, land reforms, financial
policies, control of state revenues and expenditures, tax collection, accurate
accounting, anti-corruption measures, elimination of oppression by the country's
dignitaries, court and military leaders, and protection of the rights of
subjects, farmers and the poor; all done in the “Rum-Ottoman style”. In his official
correspondence, Sultan Ahmed Bey clearly expressed his intention to annex the
territory of Akkoyunlu, including “the countries of Ajam and Iran”, to the
Ottoman Empire. In fact, he did “annex” all the countries of Ajam and Iran to
the Ottoman Empire. Sultan Ahmed's radical reforms were the main cause of his
murder by the warlike Türkman seigniors. The news of Sultan Ahmed
Bey's murder caused great mourning in the Islamic world, especially in the Ottoman
Empire. This historical catastrophe set the
stage for the rise of rulers like Shah Ismail I, Shah Tahmasb I, and Shah Abbas
I, who were allies of the Crusaders and the Armenian Church. These ruthless shahs pursued Shia fanaticism and carried out massacres and fratricide on behalf
of the Crusaders and colonialist, anti-Turkic European governments, ultimately dividing
the Muslim world and the Turkic world for hundreds of years. They forcibly converted
the Turks in Iran to the Farsi Shia religion and Persianized them, leading to the
cultural and ethnic decline of the Turkish population in Iran, Kurdification of
Southeastern Anatolia and West Iran (Turcomania), eradication of Turkish Islam and
Turkish Alevism from Iran, and creation of the Shia Molla clerics and Persian –
Iranian nationalism.
