کاربرد زبان تورکی توسط سفارت‌خانه‌های دولت‌های خارجی در ایران قاجاری
مئهران باهارلی
خلاصه:
در زیر گزارش – عریضه‌ای از سفارت دولت علیه عوثمان‌لی در ایران قاجاری را آورده‌ام. در این گزارش که از تهران به استانبول ارسال گردیده گفته می‌شود احتیاجی به وجود سرویس مترجمان به زبان فارسی در هئیت نماینده‌گی و سفارت عوثمان‌لی در ایران نیست، زیرا که در این کشور کلیه‌ی اهالی توانا به تکلم در زبان تورکی‌اند. هم‌چنین ذکر می‌شود که حتی هئیت نماینده‌گی انگلستان در ایران نیز مالوف به تکلم به دو زبان فارسی و تورکی است. به دلایل فوق گزارش مزبور از باب عالی تقاضا می‌نماید که مترجمین فارسی سفارت عوثمان‌لی – که در ایران احتیاجی بدان‌ها نیست - به استانبول بازگردانده شوند.
Özet
Aşağıda, 1811 yılında Türk Kacar Hakanı Fath Ali Şah döneminde İran'daki Osmanlı elçiliyinden bir rapor - dilekçe bulunmaktadır. Tahran'dan İstanbul'a gönderilen bu raporda, Kacar İranı'ndaki Osmanlı delegasyonu ve elçiliyinde Farsça tercümana ihtiyaç olmadığı belirtilmektedir. Sebebi ise bu ülkedeki insanların hepsinin Türkçe konuşabilmesi, İran'daki İngiliz elçiliyi ve delegasyonun bile hem Farsça hem de Türkçe iletişim kurabilmesidir. Yukarıda belirtilen nedenlerle elçi, Tahran Osmanlı Büyükelçiliyindeki Farsça tercümanın – Türkçe konuşabilen İran'da Farsça tercümana ihtiyaç duyulmamasından dolayı – İstanbul’a iade edilmesini talep etmektedir.
Summary:
Below
is a report - petition from the Ottoman embassy in Qajar Iran during the reign
of Turkish
king Fath Ali Shah in 1811. The
report, sent from Tehran to Istanbul, states that there is no need for Persian
language translators in the Ottoman delegation and embassy in Iran. The reason
is that all the people in this country are able to speak Turkish, and even the
British delegation in Iran can communicate in both Persian and Turkish
languages. For the reasons stated above, the ambassador is requesting from the Ottoman
Court to return the Persian translators of the Ottoman Embassy to Istanbul, as
they are not needed in Iran.
ترجمه‌ی متن گزارش مترجم فارسی سفارت عوثمان‌لی در تهران از تورکی عوثمان‌لی به فارسی (توسط مئهران باهارلی)
کلمات و پسوندهای تورکی با رسم الخط فونتیک مودرن تورکی نوشته، کلمات و عبارات فارسی و عربی عیناً نقل شد.
مشاهده شد
نامه‌ی رسمی است که توسّط رابط یاسینجیزاده افندی در استانبول (به ما) تقدیم شد. با بیان این مطلب که به (تقاضای او برای) بازگشت مترجمان فارسی و فرنگی‌اش اجازه داده شود، برای رسیدن به نظر شاهانه به خاک پاک خسروانه‌شان عرض می‌شود. با وقوف عالیه‌شان بر مطلب، امر و فرمان از آن حضرت من لاهوالامر است.
عثمان افندی که در حال حاضر به هم‌راهی سفیر (عوثمان‌لی) در ایران یاسینجیزاده السید عبدالوهاب افندی به مترجمی فارسی وی مامور شده و مستخدمین سرویس ترجمه (برای) اهالی، ضمن اعلام این مطلب که در اثر عدم امتزاج با آب و هوای آن حوالی بیمار شده‌اند؛ بیان می‌کنند کل اهالی ایران توانا به زبان تورکی‌اند، حتی (هئیت سفارت) انگلیس‌ها که در آن جانب می‌باشند مالوف به تکلم به فارسی و تورکی می‌باشند، و عدم احتیاج به مترجم (فارسی) آشکار شده است؛ تقاضا می‌نمایند که از سوی آستانه‌ی علیه برای بازگردان غلامان‌اش به سفیر مزبور اذن داده شود؛ و به سبب خواهش سفیر انگلستان مقیم در آن‌جا – همان‌گونه که غلامان دائره‌ی مستخدمین وی در نامهای که به طرف مستخدمین ما ارسال نموده‌اند تحریر کرده‌اند - غلامان افندی مذکور (سفیر انگلستان) نیز با همان اذن به سوی آستانه‌ی علیه حرکت نمایند. پس از آن که به آگاهی دولتشان رسید، آن چه می‌ماند امر و فرمان حضرت ولی الامر است.
٢٣ جا. ١٢٦٦ (١٥ دسامبر ١٨١١)
اصل متن به تورکی عوثمان‌لی:
هو
منظوروم اولموش‌دور
یاسینجیزاده اه‌فه‌ندی‌نین درِ سعادت‌ده اولان آدمی‌سی‌نین تقدیم ائیله‌دییی تقریری‌دیر. فارسی و فیره‌نگی ترجومان‌لاری‌نین عودت‌له‌ری‌نه رخصت وئریلمیش اولدوغونو مبین اولماق‌لا، مجرّدِ منظورِ شاهانه‌له‌ری بویورولماق ایچین معروضِ خاکِ پایِ خسروانه‌له‌ری قیلیندیغی، محاطِ علمِ عالی‌له‌ری بویورولدوقدا امر و فرمان حضرتِ مَن لاهوالامرین‌دیر.
حالا ایران ایلچی‌سی یاسینجیزاده السیّد عبدالوهاب اه‌فه‌ندی‌نین معیّتی‌نه مامور قیلینان فارسی ترجمان عوثمان اه‌فه‌ندی و رعایا ترجمانی قول‌لاری اوْل حوالی‌نین هواسی‌یله عدمِ امتزاج‌لا نامزاج؛ و اهالی‌یِ ایران‌ین مجموعو تورکی کلماتا مقتدر و اوْل جانب‌ده اولان اینگیلتئره‌لی‌له‌ر داخی فارسی و تورکی تکلّمه مألوف اولدوق‌لاری‌ندان، [فارسی] ترجمانا عدمِ احتیاج ظاهر اولدوغو بیانی‌یلا؛ آستانه‌یِ عالیه جانبی‌نه عودت‌له‌ری‌نده ایلچی‌یِ مومی الیه داعی‌له‌ری‌نده‌ن اذن وئریلمه‌سی‌نی؛ اوْل طرف‌ده مقیم اینگیلیز ایلچی‌سی رجا ائیله‌دییی‌نه بناءً اه‌فه‌ندی‌یِ مومی علیه داعی‌له‌ری داخی اذن بیرله مرقومان قول‌لاری آستانه‌یِ عالیه جانبی‌نه حرکت اوزه‌ره اولدوق‌لاری‌نی؛ اه‌فه‌ندی‌یِ مومی علیه داعی‌له‌ری‌نین که‌ت‌خوداسی قول‌لاری بو دفعه طرف قول‌لاری‌نا ارسال ائیله‌دییی مکتوبوندا تحریر ائیله‌دییی؛ معلومِ دولت‌له‌ری بویورولدوقدا، باقی امر و فرمان حضرتِ ولی الامرین‌دیر.
٢٣ جا. ١٢٦٦ (١٥ خزیران، ١٨١١)
Manzûrum olmuştur
Yâsincizâde Efendi’nin Der-i Saadet’te olan âdemîsinin takdim eylediyi takrîridir. Fârsî ve Ferengî tercümanlarının avdetlerine ruhsat verilmiş olduğunu mübeyyin olmakla, mücerred manzûr-i şâhâneleri buyurulmak için ma’rûz-i hâk-ı pây-ı hüsrevâneleri kılındığı, muhât-ı ilm-i âlileri buyuruldukta emr ve ferman hazret-i men la hüve el-emr’indir.
Hâlâ Îrân ilçisi Yâsincizâde es-Seyyid Abd-ül-Vahab Efendi’nin ma’iyyetine me’mur kılınan Fârsî tercüman Osman Efendi ve reâyâ tercümâni kulları ol havâlînin havâsıyla adem-i imtizâçla nâmizaç, ve ahâli-yi Îrân’ın mecmû’u Türki kelimâta muktedir ve ol cânibde olan İngiltereliler dahı Fârsî ve Türkî tekellüme ma’lûf olduklarından, [Fârsi] tercümana adem-i ihtiyaç zâhir olduğu beyânıyla, âsitâne-i Âliyye cânibine avdetlerinde ilçi-yi mûmâ ileyh dâîlerinden izin verilmesini, ol tarafta mukîm İngiliz ilçisi rica eylediyine binâen Efendi-yi mûmâ ileyh dâîleri dahı izin birle markûman kulları Âsitâne-i Âliyye cânibine hareket üzere olduklarını, Efendi-yi mûmâ ileyh dâîlerinin kethudâsı kulları bu def’a taraf-ı kullarına irsâl eylediyi mektûbunda tahrîr eylediyi, ma’lûm-i devletleri buyuruldukta, bâkî emr ve ferman hazret-i veli-yy-ül-emr’indir
23 Ca. 1266 [15 Hazıran 1811]
چند نکته در پیرامون این گزارش-عریضه:
١-صاحب گزارش «بوْزاوْق‌لو عثمان شاکر افندی» مترجم سفارت در زمان ایلچی جدید عوثمان‌لی در دربار فتح‌علی شاه قاجار، سید عبدالوهاب افندی یاسینجیزاده است[1]. بوْزاوْق‌لو عثمان شاکر افندی هم‌چنین مولّف کتابی تورکی به نام «مصوّرْ سفارت‌نامه‌یِ ایران» است که صرفاً قسمتی از آن کشف شده است. وی که رسّام هم بود در این اثر، عکس ٣١ شهر را که خود نقّاشی کرده (از تورک‌ایلی: زنجان، سیاه دهان، ابهر، قزوین، قیشلاق=کاشان، تهران) گنجانده است.
٢-گزارش به سال ١٨١١ در دوره‌ی سلطنت فتح‌علی‌شاه قاجار نگاشته شده است. یعنی زمانی که هنوز قفقاز جنوبی طبق قراردادهای تورکمان‌چای و گلستان (و بعدها خوارزم و بخش‌های جنوب تورکمنستان طبق قرارداد آخال) از بدنه‌ی دولت قاجاری انتزاع و به امپراتوری روسیه الحاق نه‌شده بود. قفقاز جنوبی عمدتاً تورک‌نشین در آن دوران دارای متراکم‌ترین جمعیت در تمام قلمروی کشور بود. آن وضعیت مخصوصاً تراکم جمعیتی بی‌مانند قفقاز جنوبی تورک باعث می‌شد که قبل از اشغال نواحی مذکور توسط روسیه‌ی تزاری، تورک‌ها دارای اکثریت مطلق در ترکیب اهالی قلمروی قاجاری باشند.
٣-در اوائل دوره‌ی قاجاریه، هر چند که فارسی به هم‌راه تورکی یکی از دو زبان رسمی دوفاکتو، رابط (لینگوا فرانکا) و یک زبان ادبی و دیوانی در ایران بود، اما درصد اهالی‌ای که زبان مادری‌شان فارسی-دری و یا به اصطلاح آن دوره تاجیک بود، چیزی بین ١٠-١٥ درصد کل اهالی و یا کم‌تر می‌شد. در چنین شرایطی طبیعتاً غیر تورک‌های ساکن در ایران نیز زبان اکثریت مطلق کشور یعنی تورک‌ها را فرا می‌گرفتند و در نتیجه کلّیه‌ی مردمان ایران، به‌ویژه ملل ایرانیک فارس و کورد و گیلک و تالش و تات و... که در هم‌سایه‌گی ملت تورک می‌زیستند – همان‌گونه که این گزارش نیز تائید می‌کند - توانا به تکلم در زبان تورکی بودند.
٤-این گزارش نشان می‌دهد که زبان تورکی در آن دوره نیز مانند دوره‌های ما قبل (افشار، قیزیل‌باش -صفوی، آغ‌قویون‌لو، قاراقویون‌لو، ایل‌خان‌لی، و قبل از آن) به عنوان یک زبان دو فاکتوی رسمی عمل می‌کرده و از جمله در سفارت‌خانه‌های دولت‌های خارجی در ایران، چه در تماس با مقامات رسمی ایران و چه در تماس با اهالی و توده‌ی مردم و خدمات سفارت‌خانه‌ای، پابه‌پای زبان فارسی (مورد سفارت انگلستان) و یا به تنهائی و بدون زبان فارسی (مورد سفارت عوثمان‌لی) به‌کار می‌رفته است.
٥-این گزارش نشان می‌دهد که در دوره‌ی مذکور تلقی دولت‌های خارجی از ایران به درستی به صورت کشوری اساساً تورک و فارس و یا اقلاً یک کشور دو زبانه‌ی تورک و فارس بود. این تلقی واقع‌گرایانه و مطابق با داده‌های میدانی به‌ویژه جمعیت‌شناسانه، با وقوع جنبش ضد تورک مشروطیت از سوی دولت‌های استعماری - صلیبی اوروپائی متروک شد و جای خود را به یک تلقی خیالی از ایران که عمدتاً همان دولت‌های استعماری – صلیبی اوروپائی آن را جعل کرده بودند، یعنی کشوری منحصراً متشکل از فارس‌های آریائی‌نژاد با تاریخ و هویت پارسی و زرتشتی و..... تبدیل شد.
٦-در این سند از زبان اهالی ایران با نام تورکی و بدون هیچ مقدمه و موخره‌ای یاد شده است. گزارش دهنده، از آن جائی که موضوع بحث زبان است، صرفاً نام زبان تورکی را در مقابل فارسی به کار برده و به درستی لزومی به افزودن صفت و نامهای مشخص کننده لهجه‌های زبان تورکی رایج در ایران، حتی عوثمان‌لی نه‌دیده است.
گئرچه‌یه هو!
منبع:
TC, Başbakanlık, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. Yayın Nu: 111, s 32
[1] نامه‌ی تورکی (جغتایی)
فتح‌علی شاه به سلطان محمود دوم در اتحاد دولتین قاجار و عوثمان‌لی و هماهنگ کردن
سیاست‌های خارجی‌شان
No comments:
Post a Comment