مقاله‌ای از جمشید خان سوباتایلی افشار اورمویی-مجدالسلطنه
مقدمه، تصحیح، ویرایش، زیرنویسی: مئهران باهارلی
ŞEYH UBEYDULLAH NEHRİ’NİN ŞERİAT ADINA İSYANI, VE OTUZ BİN TÜRK’ÜN URMU, KOŞAÇAY, BİNAB, MARAĞA, MELİKKENDİ ...’DE KATLİAMI
YAZAR: URMULU CEMŞİD HAN SUBATAYLI AFŞAR MECD ÜS-SELTENE
REBELLION OF SHEIKH UBEYDULLAH NEHRI IN THE NAME OF
SHARIA, AND THE MASSACRE OF THIRTY THOUSAND TURKS IN URMU, KOŞAÇAY,
BİNAB, MARAĞA, MELİKKENDİ ...
AUTHOR: JAMSHID KHAN SUBATAYLI AFSHAR URMUI MAJD US-SALTANA
MÉHRAN BAHARLI
خلاصه:
این مقاله مطلبی است از قلم جمشید خان سوباتایلی افشار اورمویی، تاریخ‌شناس، تاریخ‌نگار، تحلیل‌گر و رهبر سیاسی - نظامی تورک، و پدر خودآگاهی ملی تورک و تورکیسم در اواخر قرن نوزده - ربع اول قرن بیستم در باره‌ی تهاجم «شیخ عبیدالله نهرینی» در سال‌های ۱۸۸۱-۱۸٧٩ به شهرها و روستاهای غرب آزربایجان. جمشید خان، یک صاحب‌نظر در مساله‌ی کورد، اشقیائیسم کوردی، تروریسم کوردی و توسعه‌طلبی کوردی بود. طرز برخورد او به قیام و تهاجم شیخ عبیدالله و مساله‌ی کورد در این نوشته هم، دینامیک، همه‌جانبه، سیستماتیک، کارشناسانه، علمی، ریشه‌یابانه، استراتژیک، متمرکز بر موضوع، منصفانه و به دور از خیال‌پردازی و داستان‌سرایی است. در واقع این نوشته‌ی جمشید خان نخستین و یکی از بهترین تحلیل‌های علمی است که تاکنون در باره‌ی شورش شیخ عبیدالله نوشته شده است. جمشید خان با نگارش این تحلیل در باره‌ی قیام شیخ عبیدالله، در عین حال خدمتی بی همتا به ثبت دقیق این فاجعه در تاریخ و جلوگیری از زدوده شدن آن از حافظه‌ی جمعی مردم تورک کرده است.
شیخ عبیدالله نهرینی رئیس طریقت نقش‌بندیه و عشایر کورد سرحد ایران و عوثمانلی بود که با هدف اشغال آزربایجان و سپس تمام تورک‌ایلی و بقیه‌ی ایران شورش کرد. در نتیجه ی کشتارها و خون‌ریزی‌ها و غارت‌گری‌ها و تخریبات او بین ٣٠ هزار تن تا ١٠٠ هزار تن تورک کشتار شدند. جمشید خان قیام شیخ عبیدالله را یک حرکت شریعت‌طلبانه به سرکرده‌گی یک رهبر فاسد و دغل‌باز دینی تلقی می‌کرد. به همین دلیل این گفتار را در کتاب «طوق لعنت» (تفلیس، ١٩١٥) گنجانده است. موضوع این کتاب انتقاد و افشاء و محکوم کردن بنیادگرایان دینی و صنف موللاها و آخوندها و روحانیون ریاست‌طلب اعم از مسلمان و شیعی و سنی و مسیحی و بهایی و ... است. بنا به جمشید خان این روحانیان به منظور کسب اقتدار و ریاست سیاسی و قدرت مادی، امر دین و دولت -سیاست را به هم مخلوط می‌کنند و با نیرنگ‌بازی و عوام‌فریبی توده‌های مردم را در جهل نگاه داشته و به دنبال خود می‌کشند.
جمشید خان سوباتایلی افشار اورمویی دو دسته از عوامل داخلی-کوردی و خارجی-غیر کوردی را سبب ظهور فاجعه‌ی شیخ عبیدالله می‌داند. عوامل داخلی: ساختار طائفه‌ای بدوی، و طریقت‌ها و جریانات بنیادگرای سنّی در میان کوردهای منطقه. عوامل خارجی: سیمون چلنگریان ارمنی که به عنوان وزیر خارجه‌ی شیخ عبیدالله عمل می‌کرد و ایده‌ی تاسیس دولت کوردستان مستقل در اراضی تورک‌نشین را به شیخ عبیدالله القاء کرد؛ طائفه‌ی آسوری نوچیا که به همراه طائفه‌ی کورد نهری در قیام شیخ عبیدالله و حمله به شهرهای غرب تورک‌ایلی اشتراک داشت؛ دولت بریتانیا و جریانات سیاسی آنگلوفیل در جنوب ایران که مشوق اصلی شیخ عبیدالله به حمله به شهرهای تورک‌نشین بودند؛ مقامات دولتی و اداری قاجاری که به هشدارهای روسای ایلات توجه نه‌کردند؛ و سوء مدیریت و بی کفایتی آن‌ها؛ ساده‌لوحی و کوتاه‌اندیشی دولت‌های تورک قاجار و عوثمانلی، ... جمشید خان در پایان نوشته‌اش از رهبرانی که در دفاع از مردم و شهرهای تورک بیناب و اورمو نقش ایفا کرده‌اند قدردانی کرده است.
اؤزه‌ت:
جمشید خان سوباتایلی آفشار اورمولو – مجدالسلطنه‌نین یازدیغی و ایلک که‌ز یایین‌لانماق‌دا اولان بو یازقانین (مقاله‌نین) قونوسو، شیخ عبیدالله نهری‌نین ١٨٧٩-١٨٨١ ایل‌له‌ری‌نده آیاق‌لانماسی (عصیانی) ایله باتی آزه‌ربایجان‌ین شه‌هه‌ر و که‌ندله‌ری‌نه سالدیرماسی‌دیر. اؤته‌ک‌چی (تاریخ‌چی)، اؤته‌ک (تاریخ) یازاری و سیاسی آنالیست اولان جمشید خان ١٩.نجو یوزایلین سون‌لاری ایله٢٠نجی یوزایلین ایلک چئیره‌یی‌نده ایران‌دا تورک اویانیشی‌نین و سیاسی تورک‌چولویون آتاسی اولاراق بیلینه‌ن بیر تورک سیاسی و عسکری اؤنده‌ر (لیدئر) ایدی. عینی زمان‌دا کورد سورونو (مساله‌سی)، کورد آشیری میللیت‌چی‌لییی، کورد تئروریزمی و کورد یاییلماجیلیغی قونولاری‌ندا دا اوزمان ایدی. جمشید خان‌ین شیخ عبیدالله‌ین آیاق‌لانماسی ایله سالدیریسی و کورد سورونونا ایلیشکین آنالیزله‌ری دینامیک، قاپسام‌لی، سیستئماتیک، اوزمان‌جا، بیلیمسه‌ل، گئرچه‌ک‌له‌ره دایالی، ایستئراتئژیک، قونویا اوداق‌لی، و اوبژئکتیودیر. دوش (خیال) قورما و اؤیکو (حیکایه) آنلاتیمی‌ندان اوزاق‌دیر. اصلی‌نده جمشید خان‌ین بو یازی‌سی شیخ عبیدالله آیاق‌لانماسی ده‌یره‌سی‌نده (حاققیندا) یازیلمیش ایلک و اه‌ن اییی بیلیمسه‌ل آنالیزله‌رده‌ن بیری‌دیر. جمشید خان بو آنالیزی یازاراق و شیخ عبیدالله‌ین آیاق‌لانماسی‌نی و سالدیریسی‌نی آیرینتی‌لی بیر بیچیم‌ده (شکیل‌ده) به‌لگه‌له‌یه‌ره‌ک بو تاریخی فلاکتین تورک خالقی‌نین کولئکتیو به‌ل‌له‌یی‌نده‌ن (حافیظه‌سی‌نده‌ن) سیلینمه‌مه‌سی‌نی ساغلامیش، تورک خالقی‌نا چوخ ده‌یه‌رلی بیر خیدمت یاپمیش‌دیر.
اؤنجه باتی آزه‌ربایجان‌ی، آردی‌ندان بوتون تورک‌ایلی‌نی و ایران‌ین گئری قالانی‌نی ایشغال ائتمه‌ک آماجی‌یلا عصیان باش‌لادان شیخ عبیدالله، قاجار و عوثمانلی سینیری‌نداکی نقشبندی طریقتی و کورد طایفالاری‌نین باشچی‌سی ایدی. شیخ عبیدالله‌ین سالدیریسی گئنیش چاپ‌دا قان تؤکولمه‌سی‌نه، یاغما و ییخیما و ٣٠٠٠٠ – ١٠٠٠٠٠ آراسی‌ندا سیویل تورک‌ون توپلو قیییمی‌نا (قتل عامی‌نا) یول آچدی. جمشید خان شیخ عبیدالله‌ین آیاق‌لانماسی‌نی، یوزلاشمیش و فیریلداق‌چی (متقلب) بیر دینی لیدئرین اؤنده‌رلیک ائتدییی شریعت یؤنه‌تیمی‌نی آماج‌لایان بیر حرکت اولاراق گؤروردو. بونون سونوجو اولاراق دا بو اه‌له‌شدیری یازی‌سی‌نا طوق لعنت (قارقیش بویوندوروغو- تیفلیس ١٩١٥) آدلی پیتییی‌نده (کیتابی‌ندا) یئر وئردی. بو پیتییین آنا قونوسو مسلمان، شیعه، سنی، خیریستییان، باهایی هانسی مذهب و دین‌ده‌ن اولورلارسا اولسون‌لار، کؤک‌ده‌ن‌دین‌چی‌له‌ری، دین‌آداملاری‌نی، راهیبل‌ه‌ری، موللالاری اه‌له‌شدیرمه‌ک، ایفشا ائتمه‌ک و قیناماق‌دیر. جمشید خانا گؤره بو دینی لیدئرله‌ر اوتوریته، سیاسی لیدئرلیک و مادی گوج قازانماق اوچون دینی سیاست و دولت ایش‌له‌ری‌نه قاریشدیریر، عینی آماج‌لا آلداتی (حیله) و دئماگوژی (عوام‌فریبی) یاپاراق خالق کیتله‌له‌ری‌نی جاهیل بیراخیرلار.
جمشید خانا گؤره شیخ عبیدالله‌ین آیاق‌لانماسی
و سالدیریسی ایکی ایچ (کورد) و دیش (کورد اولمایان) فاکتورلارا باغ‌لانابیلیر:
١-ایچ فاکتورلار: بؤلگه کوردله‌ری‌نده ایلکه‌ل عشیرت یاپی‌سی و سنی کؤک‌ده‌ن‌دین‌چی
طریقت‌له‌ر و آخیم‌لار. ٢-دیش فاکتورلار: شیخ عبیدالله‌ین دیش‌ایش‌له‌ری باخانی
اولاراق گؤره‌و یاپان ائرمه‌نی سیمون چه‌له‌نگه‌رییان (چلنگریان). چه‌له‌نگه‌رییان
شیخ عبیدالله‌ا تورک توپراق‌لاری‌ندا باغیمسیز بیر کوردوستان قورما فیکری‌نی آشیلایان
شخص‌دیر؛ کورد نهری عشیرتی ایله بیرلیک‌ده تورک‌ایلی‌نین باتی شه‌هه‌رله‌ری‌نین
ایشغالی‌نا قاتیلان آسورو (سریانی) نوچیا عشیرتی؛ شیخ عبیدالله‌ین تورک شه‌هه‌رله‌ری‌نی
ایشغال ائتمه‌سی اوچون آنا قیشقیرتمانی (تشویقی) ساغلایان اینگیلیز دولتی ایله
گونئی ایران‌داکی آنگلوفیل آخیم‌لار؛ طایفا باش‌چی‌لاری‌نین رئیس‌له‌ری‌نین اویاری‌لاری‌نی
گؤرمه‌زده‌ن گه‌له‌ن، پیس یؤنه‌تیم و بئجه‌ریک‌سیزلیک سه‌رگی‌له‌یه‌ن قاجار دولتی
و ایداری یئتگی‌لی‌له‌ری؛ و تورک قاجار ایله عوثمانلی دولت‌له‌ری‌نین ساده‌لییی
و دارگؤروش‌لولویو. جمشید خان آنالیزی‌نین سونوندا تورک خالقی‌نی و بیناب و اورمو
تورک شه‌هرله‌ری‌نی ساوونان لیدئرله‌ره تقدیرله‌ری‌نی ایفاده ائدیر.
Özet
Cemşid Han Subataylı Afşar Urmulu – Mecd üs-Seltene tarafından yazılan ve ilk kez yayınlanan bu makalenin konusu, "Şeyh Ubeydullah Nehrini"nin 1879-1881 yıllarında isyanı ile Batı Azerbaycan'ın şehir ve köylerine saldırmasıdır. Tarihçi, tarih yazarı ve siyasi analist olan Cemşid Han, 19. yüzyılın sonlarından 20. yüzyılın ilk çeyreğine kadar İran'da Türk uyanışının ve siyasi Türkçülüğün atası olarak bilinen bir Türk siyasi-askeri lideriydi. Aynı zamanda Kürt meselesi, Kürt aşırı milliyetçiliği, Kürt terörü ve Kürt yayılmacılığı konularında da uzmandı. Cemşid Han’ın Şeyh Ubeydullah'ın isyanı ile saldırısı ve Kürt meselesine ilişkin analizleri dinamik, kapsamlı, sistematik, uzmanca, bilimsel, gerçeklere dayalı, stratejik, konuya odaklı, objektivdir, hayal kurma ve hikaye anlatımından uzaktır. Aslında Cemşid Han'ın bu yazısı Şeyh Ubeydullah isyanı hakkında yazılmış ilk ve en iyi bilimsel analizlerden biridir. Cemşid Han, bu analizi yazarak ve Şeyh Ubeydullah'ın isyanını ve saldırısını ayrıtnılı bir şekilde belgeleyerek, bu tarihi felaketin Türk halkının kolektif hafızasından silinmemesini sağlamış, ve Türk halkına çok değerli bir hizmet yapmıştır.
Önce Batı Azerbaycan'ı, ardından tüm Türkili ve İran'ın geri kalanını işgal etmek amacıyla isyan başlatan Şeyh Ubeydullah, Kacar ve Osmanlı sınırındaki Nakşibendi tarikatı ve Kürt aşiretlerinin lideriydi. Şeyh Ubeydullah'ın saldırısı geniş çapta kan dökülmesine, yağma ve yıkıma ve 30.000 ila 100.000 sivil Türk'ün toplu katliamına yol açtı. Cemşid Han, Şeyh Ubeydullah'ın ayaklanmasını, yozlaşmış ve sahtekar bir dini liderin önderlik ettiği şeriat yönetimini amaçlayan bir hareket olarak görürdü. Bunun sonucu olarak da bu eleştiri yazısına "Lanet Boyunduruğu" (Tiflis, 1915) adlı kitabında yer verdi. Bu kitabın ana konusu, Müslüman, Şii, Sünni, Hıristiyan, Bahai hangi mezhep ve dinden olurlarsa olsunlar, kökten dincileri, din adamlarını, rahipleri, mollaları eleştirmek, ifşa etmek ve kınamaktır. Cemşid Han'a göre bu dini liderler, otorite, siyasi liderlik ve maddi güç kazanmak için din’i siyaset ve devlet işleriyle karıştırıyor, aynı amaçla hile ve demagoji yaparak halk kitlelerini cahil bırakıyorlar.
Cemşid Han'a göre Şeyh Ubeydullah'ın isyanı ve saldırısı iki Kürt-iç ve Kürt olmayan-dış faktörlere bağlanabilir: 1-İç faktörler: bölge Kürtlerinde ilkel aşiret yapısı, ve Sünni kökten dinci tarikatlar ve eğilimler. 2-Dış etkenler: Şeyh Ubeydullah'ın dışişleri bakanı olarak görev yapan Ermeni Simon Çelengeriyan. Çelengeriyan Şeyh Ubeydullah'a Türk topraklarında bağımsız bir Kürdistan kurma fikrini aşılayan şahıstır; Kürt Nehrini aşireti ile birlikte Türkili'nin batı şehirlerinin işgaline katılan Asoru-Süryani Nuçia aşireti; Şeyh Ubeydullah'ın Türk şehirlerini işgal etmesi için ana teşviki sağlayan İngiliz devleti ile güney İran'daki İngiliz yanlısı siyasi akımlar; aşiret reislerinin uyarılarını görmezden gelen, kötü yönetim ve beceriksizlik sergileyen Kacar devleti ve idari yetkilileri; ve Türk Kacar ile Osmanlı hükümetlerinin saflığı ve dar görüşlülüğü. Cemşid Han, analizinin sonunda Türk halkını ve Binab ve Urmu Türk şehirlerini savunan liderlere takdirlerini ifade ediyor.
Abstract
The subject of this article, written by Jamshid Khan Subatayli Afshar Urmui Majd us-Saltana and being published for the first time, is the rebellion of "Sheikh Ubeydullah Nahrini" and his invasion of the Turkish cities and villages of West Azerbaijan, during the years 1879-1881. Jamshid Khan, a historian, historiographer, and political analyst, was a Turkish political-military leader known as the father of Turkish awakening and Turkism in Iran from the late 19th century to the first quarter of the 20th century. He was also an expert on the Kurdish issue, Kurdish ultranationalism, Kurdish terrorism and Kurdish expansionism. His analysis of Sheikh Ubeydullah’s uprising, invasion, and the Kurdish issue is dynamic, comprehensive, systematic, expert, scientific, rooted inf facts, strategic, focused, fair, and far from fantasy and storytelling. In fact, this writing by Jamshid Khan is the first and one of the best scientific analyses ever written about Sheikh Ubeydullah's rebellion. Jamshid Khan has provided invaluable service to the Turkish people by writing this analysis and accurately documenting Sheikh Ubaidullah's uprising and invasion. He has ensured that this historical disaster is not erased from the collective memory of the Turkish people.
Sheikh Ubeydullah Nahrini was the leader of the Naqshbandi sect and Kurdish tribes on the border of Qajar and Osmanli. He led a rebellion with the goal of occupying West Azerbaijan first, then all of Turkili and the rest of Iran. The atrocities committed by him resulted in widespread bloodshed, looting, and destruction, and mass killings of 30,000 to 100,000 civilian Turks. Jamshid Khan viewed Sheikh Ubeydullah's uprising as a movement seeking Sharia rule led by a corrupt and fraudulent religious leader. As a result, he included this critique in his book "The yoke of Curse" (Tbilisi, 1915). The main focus of this book is to criticize, expose and condemn religious fundamentalists, clerics, priests, mullahs, whether Muslim, Shiite, Sunni, Christian, Bahai, etc. According to Jamshid Khan, these religious leaders mix religion with politics and state affairs in order to gain authority, political leadership and material power. They keep the masses ignorant by using trickery and demagoguery for the same reason
According to Jamshid Khan the disaster of Sheikh Ubeydullah’s rebellion and invasion can be attributed to two categories of factors: internal-Kurdish and external-non-Kurdish. 1-The internal factors include: The primitive tribal structure, as well as the sects and trends of Sunni fundamentalism among the Kurds in the region. 2-External factors include: Armenian Simon Chalangarian, who served as Sheikh Ubeydullah's foreign minister, introduced to him the idea of establishing an independent Kurdistan state on Turkish lands; the Assyrian tribe of Nuchia, which along with the Kurdish Nahri tribe, participated in the rebellion and invasion of the western cities of Turkili; the British government and Anglophile political currents in southern Iran, which provided the main incentive for Sheikh Ubeydullah to invade the Turkish cities; the Qajar government and administrative officials who ignored warnings from the chiefs of tribes, displaying mismanagement and incompetence; and the naivety and short-sightedness of the Turkish Qajar and Ottoman governments. At the end of his analysis, Jamshid Khan expresses appreciation for the leaders who defended the Turkish people and cities of Binab and Urmu.
نوت: این نوشته گفتاری است از کتاب «طوق لعنت» (طبع مطبعه‌ی شرق، تفلیس، ١٩١٥) به قلم جمشید خان سوباتایلی افشار اورمویی، تاریخ‌شناس، تاریخ‌نگار، تحلیل‌گر و رهبر سیاسی - نظامی تورک اواخر قرن نوزده - ربع اول قرن بیستم در باره‌ی علل و ریشه‌های واقعه‌ی «شیخ گه‌لدی» و یا طغیان و تهاجم «شیخ عبیدالله نهرینی» (نهری، نوچه‌ای، کوردستانی، شمذینالی، شمزینی، ...)[1] رئیس طریقت نقش‌بندیه[2] و عشایر غارت‌گر و قطاع الطریق کورد سرحد ایران و عوثمانلی به شهرهای اوشنو - اشنویه، ساوجبلاغ - ساووج‌بولاق - مهاباد (این دو شهر در آن زمان دارای جمعیت قابل ملاحظه‌ی تورک، و شهرهایی تورک‌نشین - کوردنشین بودند)، اورمو - اورمیه، قوشاچای - میاندوآب، بیناب - بناب، ماراغا - مراغه، ملیک‌که‌ندی - ملکان، .... و کشتارها و خون‌ریزی‌ها و غارت‌گری‌ها و تخریبات وی در این تهاجمات؛ که به سبب اهمیت موضوع بحث شده، آن را به صورت یک مقاله‌ی جداگانه منتشر می‌کنم. در این نشر تمام زیرنویس‌ها در مقدمه و متن از طرف من، و برای تسهیل درک مطلب افزوده شده‌اند.
مقدمه
شیخ عبیدالله نهرینی از طائفه‌ی کورد نهری[3]، که خود را«سلطان العشایر» و «فاتح ایران و توران» می‌نامید، در سال‌های ۱۸۸۱-۱۸٧٩ با هدف اشغال مقدمتاً آزربایجان و سپس تمام تورک‌ایلی و بقیه‌ی ایران قیام و طغیان کرد و با لشکر خود به شهرها و روستاهای غرب آزربایجان هجوم آورده، برخی از آن‌ها را با خاک یک‌سان نمود. حین طغیان و تجاوزات شیخ عبیدالله به شهرها و روستاهای منطقه‌ی آزربایجان در تورک‌ایلی بین ٣٠ هزار تن (تخمین جمشید خان سوباتایلی افشار اورمویی) تا ١٠٠ هزار تن تورک (تخمین امیر گؤنه[4] افشار اورمویی) کشتار شدند.
ارزیابی جمشید خان از طغیان شیخ عبیدالله صریح است: «شیخ به اسم دین و آیین، با یک صد و هشتاد هزار قوشون بدوی به طرف اورمیه و تبریز هجوم‌آور شده، و باعث قتل عام سی هزار نفوس از مرد و زن و اطفال صغیر و فقرای دهات گردید. و زیاده از سی هزار خانوار را غارت نموده و سوزانید. و جمع کثیری بی گناهان را به اسم ترویج شریعت در به در و بی خانمان نمود. شقاوت و وحشی‌گری که شیخ عبیدالله به اسم دین در قتل و نهب میاندوآب[5] نمود، کتاب علی‌حدّه لازم دارد».
طغیان شیخ عبیدالله، آغاز حرکت ملی کورد
طغیان شیخ عبیدالله دارای چند ویژه‌گی مهم است:
-این
طغیان، در درجه‌ی اول، همان گونه که جمشید خان افشار اورمویی هم به درستی تثبیت
کرده است (و بر خلاف تاریخ‌نویسی‌های قومیت‌گرایان کورد و غربیان که قیام‌ها و
شورش‌های مذهبی و اشقیائیسم و تروریسم و ... کوردی را به عنوان جنبش‌های مترقی ملی‌گرای
کورد بازسازی و تقدیم می‌کنند)، یک حرکت بنیادگرایانه و شریعت‌طلب سنّی، و یک شورش
و جنگ‌افروزی ارتجاعی مذهبی بود.
-
طغیان شیخ عبیدالله نخستین قیام کوردی در تاریخ معاصر است که آشکارا برخی شعارهای قومی
کوردی، از جمله تاسیس امارت کوردی (دولت کورد) مستقل را تلفظ کرده است.
-
با طغیان شیخ عبیدالله، حرکت ملی کورد معاصر از تلفیق پنج مولفه‌ی اشقیائیسم[6] -تروریسم کوردی، فئودالیسم –
عشیرت‌یسم کوردی، بنیادگرایی - طریقت‌یسم سنّی، توسعه‌طلبی کوردی و ناسیونالیسم
کوردی متولد شد.
-در
طغیان شیخ عبیدالله بازی‌گران منطقه‌ای و استعمارگران بین المللی (انگلیسی، روسی، ارمنی،
...) توانستند مدیریت عصیان‌ها و تاراج‌گری‌ها و اشقیائیسم کوردی را که در طول
تاریخ همیشه در منطقه وجود داشت به دست آورند. وضعیتی که امروز هم حرکت ملی کورد
بدان دچار است.
-رهبران
کورد طغیان شیخ عبیدالله در مقابل داده شدن وعده‌ی کومک به تاسیس دولت کوردستان از
طرف دولت‌های استعماری، پذیرفتند که داوطلبانه ماشه‌ی آن‌ها در جنگ‌های نیابتی‌شان
بر علیه دولتین تورک قاجار و عوثمانلی شوند. خدمت-ماموریتی که هم اکنون نیز
رهبران اغلب گروه‌های مسلح-تروریستی کورد داوطلبانه بر علیه تورک‌های منطقه بدان
ادامه می‌دهند.
-
طغیان شیخ عبیدالله نقطه‌ی عطفی در تاریخ معاصر تورک است، چرا که از آن تاریخ به
بعد غرب تورک‌ایلی از ماکو و سلماس و اورمو تا سونقور و کنگاور و صحنه، به هدف
توسعه‌طلبی و اشغال‌گرایی کوردی تبدیل شد. بدین شرح که قلم‌روی دولت کوردستان وعده
داده شده به رهبران کورد توسط دولت‌های استعماری، محدود به مناطق کوردنشین نه‌بوده،
در خارج آن بخش عظیمی از مناطق تورک‌نشین و یا تورک‌ایلی مخصوصا استان آزربایجان
غربی و مرکز آن اورمو را شامل می‌شود. قیام شیخ عبیدالله، نخستین جهد عملی و خونین
توسعه‌طلبانه‌ی کوردی برای اشغال سرزمین‌های تورک و الحاق آن‌ها به کوردستان بزرگ موعود
است.
-با
طغیان شیخ عبیدالله و حملات وی به مناطق غالباً تورک‌نشین و یا مختلط تورک-کورد
مانند اوشنو-اوشنویه و ساووج‌بولاق - ساوجبلاغ و .... روند فرار جمعی و مهاجرت اجباری
تورک‌ها از این مناطق و مناطق جنوبی‌تر آن‌ها مانند ساققیز - سقز آغاز و به تخیله‌ی
تقریباً کاملشان از نفوس تورک منجر گشت. به عبارت دیگر قیام شیخ عبیدالله نقطه‌ی
عطفی تاریخی در روند تغییر بافت دموگرافیک منطقه بر علیه تورک‌ها و بر له کوردها
در دوران معاصر می‌باشد.
-خون‌ریزی‌ها
و سبعیت لشکر شیخ عبیدالله در طول طغیان، موجب تعمیق شکاف‌ها و تشدید خصومت‌های
قومی و مذهبی از قبل موجود میان تورک‌ها و کوردها، ایضاً بین شیعه‌ها و سنّی‌ها در
منطقه شد که تاثیرات منفی آن تا به امروز ادامه دارد.
-این طغیان زمینه برای ظهور جنبش‌های زنجیره‌ای افراطی کوردی دیگر که تورک‌ستیزی و توسعه‌طلبی ارضی بخشی جدایی‌ناپذیر از آن‌هاست را فراهم نمود.
مجدالسلطنه: صاحب‌نظر در مساله‌ی کورد، کورددوست و دشمن سرسخت توسعه‌طلبی – اشقیائیسم - بنیادگرائی کوردی
جمشید خان سوباتایلی افشار اورمویی-مجدالسلطنه، به عنوان یک تاریخ‌شناس و رهبر سیاسی و نظامی که از نزدیک شاهد و درگیر با مساله‌ی کورد، اشقیائیسم-تروریسم کوردی و توسعه‌طلبی کوردی بود، یک صاحب‌نظر و اوتوریته در آن‌ها به شمار می‌رود. طرز برخورد جمشید خان مجدالسلطنه به قیام و تهاجم شیخ عبیدالله و مساله‌ی کورد، مانند طرز برخورد وی به دیگر مسائل تاریخی که بدان‌ها می‌پرداخت؛ دینامیک، همه‌جانبه، سیستماتیک، کارشناسانه، علمی، ریشه‌یابانه، استراتژیک، متمرکز بر موضوع، منصفانه و به دور از خیال‌پردازی و داستان‌سرایی است.
جمشید خان مجدالسلطنه، دوست ملت همسایهی کورد، حتی یک کورددوست بود (به این موضوع، در یک مقاله‌ی علی‌حده خواهم پرداخت). به عنوان مثال وی در موخره‌ی کوتاه خود بر کتاب «تاریخ خروج اکراد و قتل و غارت شیخ عبیدالله بدبنیاد و اغتشاش و فتنه‌ی زیاد در مملکت آزربایجان در سنه‌ی ١٢٩٧» از مولف علی‌خان امیر گؤنه افشار اورمویی که خود به هنگام هجوم لشکر شیخ عبیدالله در اورمو حضور داشت، از تعصبات قومی - مذهبی و پیش‌داوری وی بر علیه کوردها و شیطان‌سازی او از سنّی‌ها به شدت انتقاد کرده است (موخّره‌ی مجدالسلطنه بر تاریخ گؤنه افشار اورمویی موضوع یک نوشته‌ی دیگر من است).
این دو عامل (نگرش علمی، کورددوستی) باعث می‌گردد تحلیل جمشید خان از قیام شیخ عبیدالله و عموماً مساله‌ی کورد، به دور از تعصبات و پیش‌داوری‌ها و نفرت قومی و ملی‌گرایی افراطی باشد.
در عین حال جمشید خان به عنوان یک میهن‌پرور تورک، مخالف شدید اشقیائیسم-تروریسم کوردی و توسعه‌طلبی کوردی و چشم‌داشت این دو به شهرها و روستاهای تورک و در راس آن‌ها اورمو و دیگر مناطق تورک‌نشین غرب آزربایجان بود. وی به عنوان مامور عالی‌رتبه و با درایت دولت تورک قاجار، به منظور مهار کردن عشایر مسلح و قانون‌گریز کورد و از بین بردن تهدید اشقیائیسم - توسعه‌طلبی کوردی، به تدابیر بکر اداری چون ایجاد یک قوه‌ی مسلح از آن‌ها دست زد. اما هرگاه که اشقیائیسم و توسعه‌طلبی کوردی به سرزمین‌های تورک و مشخصاً اورمو دست‌درازی کردند، به عنوان یک فرماندهی نظامی و ژنرال جسور دولت تورک قاجار، با بسیج مردم و ایجاد قوشون و اوردوی منظم، بی‌درنگ دست به سلاح برد و به دفاع از روستاها و شهرهای تورک و جلوگیری و دفع و سرکوب فوری و قاطعانه‌ی اشقیاء و متجاوزین پرداخت.
جمشید خان با نگارش تحلیل حاضر در باره‌ی قیام شیخ عبیدالله در کتاب «طوق لعنت» خود، نویساندن نسخه‌ای از کتاب «تاریخ خروج اکراد و قتل و غارت شیخ عبیدالله بدبنیاد و اغتشاش و فتنه‌ی زیاد در مملکت آزربایجان در سنه‌ی ١٢٩٧» تالیف علی‌خان امیر گؤنه افشار اورمویی، نوشتن موخره بر آن، و .... برای ثبت دقیق این فاجعه در تاریخ و جلوگیری از زدوده شدن آن از حافظه‌ی جمعی مردم تورک تلاش و خدمتی بی همتا کرده است.
عدم طرح و روشن‌گری در مساله‌ی اشقیائیسم- تروریسم - توسعه‌طلبی کوردی، حتی تابو شمردن طرح آن، هم‌چنین حذف مجدالسلطنه و دیگر رهبران ملی و تئوریسین‌ها-استراتژیست‌های تورک و اندیشه‌ها و تجاربشان در این موضوع از حافظه‌ی جمعی ملت تورک در صد سال گذشته توسط آزربایجانیسم و آزربایجان‌گرایان (که تاریخ‌نگاری‌شان چیزی نیست جز روایت‌های رسمی ضد تورک روسیه و ارمنستان و بریتانیا و فرانسه و فارسستان و در راستای حفظ منافع ملی آن‌ها) باعث شده است که مردم و فعالین سیاسی تورک در ناآگاهی و بی اطلاعی عمیق از تهدید توسعه‌طلبی و اشقیائیسم-تروریسم کوردی به‌سر برند. این نیز به نوبه‌ی خود از یک طرف شهرها و روستاها و توده‌های تورک مخصوصاً غرب آزربایجان از ماکو و خوی و سالماس و اورمو تا بیجار و سونقور و کنگاور و صحنه را در مقابل توسعه‌طلبی کوردی به شدت آسیب‌پذیر نموده، و از طرف دیگر راه را برای بازی خوردن فعالین سیاسی آزربایجان‌گرا (مخصوصا طیف‌های چپ‌گرا و استالینیست) و تبدیل شدنشان به حامیان و مبلغین و جاده صاف‌کن‌های توسعه‌طلبی-الحاق‌گری اشقیائیسم-تروریسم کوردی باز کرده است.
عوامل داخلی و خارجی در ظهور قیام شیخ عبیدالله به تحلیل جمشید خان
جمشید خان سوباتایلی افشار اورمویی در گفتار خود به دو دسته از عوامل داخلی-کوردی و خارجی-غیر کوردی که در ظهور فاجعه‌ی شیخ عبیدالله موثر بودند اشاره می‌کند:
عوامل داخلی:
١-«ساختار عشیرتی بدوی»: جمشید خان مهم‌ترین عامل داخلی در ظهور فاجعه‌ی شیخ عبیدالله را «ساختار عشیرتی بدوی» در میان کوردان منطقه می‌بیند که باعث عقب ماندن اجتماعی و فرهنگی و ناآگاهی مردم کورد و در نتیجه تسهیل امر مسلط شدن روسای عشایر بر ایشان می‌شود. جمشید خان روسای عشایر کورد را مرکب از سه گروه «روسای جاه‌طلب در آرزوی وزارت و ریاست و قدرت سیاسی»، «روسای نادان هنگامه‌طلب و ماجراجو در پی غارت‌گری»، و «روسائی که ناچاراً به اشقیاء کورد تسلیم می‌شوند» می‌داند. در نتیجه‌ی این ساختار بدوی عشیرتی، و تعصب-نفرت مذهبی و تمایل به شرکت در غارت و چپاول اموال تورک‌ها بود که در جریان قیام شیخ عبیدالله ایلات و عشایر کورد ساکن غرب شهرستان اورمو (منگور، زازا، گورک، بانه، هرکی، بیگ‌زاده، ... ) به این طغیان پیوستند و به کشتار همسایهی تورک خود دست یازیدند.
در این میان روسای ایلات تورک قاراپاپاق و کورد مامش و ظاهراً مکری نیز ناچارا بدین قیام ملحق شدند. بنا به یک منبع «محمدآقا مامش[7] رئیس ایل کورد مامش و بؤیوک‌خان رئیس ایل تورک قاراپاپاق به ساوجبلاغ آمده و از شاهزاده لطف‌علی میرزا حاکم ساووج‌بولاق-ساوجبلاغ خواستند جلوی حرکت شیخ را بگیرد. اما با سکوت حاکم و بعد از وقوف بر ناتوانی وی به این کار، به ناچار به استقبال سپاه شیخ عبیدالله رفته و با او هم‌گام شدند». جمشید خان هم روسای مکری و قاراپاپاق و مامش را «عاقل مجرب و آگاه بر خیالات فاسد شیخ عبیدالله»، اما به ناچار ملحق شده به طغیان معرفی می‌کند: «بدواً آقایان مُکری و افشار و مقدّم و قراپاپاق تخیّلات فساد او را فهمیده به دولت راپورت داده بودند .... بعضی روسای عاقل مجرّب مانند محمّد آقای امیرالعشایر رئیس طایفه‌ی مامش ناچاراً در نوچه حاضر شدند».
٢- طریقت‌یسم و بنیادگرایی سنّی: بنا به جمشید خان رهبران طریقت‌ها و جریانات شریعت‌طلب عملاً «افسار جامعه‌ی کورد را به‌دست دارند». آن‌ها توانسته بودند اذهان مردم کورد را بر علیه روافض و ملحدان عجم مسموم سازند، همان‌گونه که روحانیون شیعه‌ی امامی، طی صدها سال عوام تورک را بر علیه سنّی‌یان مغزشویی کرده بودند. در نتیجه‌ی این امر، قیام شیخ عبیدالله از همان آغاز خصلت و ماهیت نفرت قومی-مذهبی بر علیه عجم‌ها (تورکان شیعی) را داشت[8]. نفرت از تورک شیعی در میان کوردان سنّی آن چنان ریشه‌دار بود که پس از اشغال ساووج‌بولاق - ساوجبلاغ، رهبران دینی بومی سنّی کورد در شهر با صدور فتوا بر علیه شیعیان اعلان جهاد کردند.
عوامل خارجی: جمشید خان عوامل خارجی موثر در ظهور قیام شیخ عبیدالله را چنین می‌شمارد:
یک-سیمون چلنگریان (Simon Çilingiryan): به تثبیت جمشید خان افشار اورمویی سیمون چلنگریان کسی است که ایده‌ی کوردستان مستقل را به شیخ عبیدالله القاء کرد: «چلنگریان نام تاجر ارمنی که از محارم و مشاورین خاصّ شیخ بود، او را اغوا و محرّک شد که او هم کوردستان را از عوثمانلی و ایران مجزا نموده، برای خود یک سلطنتی تشکیل به‌دهد». این شخص که یک ارمنی تاجر الوارفروش بود، همان «سیمون» ذکر شده در تاریخ امیر گؤنه افشار اورمویی (ص ١٢٠) است. سیمون چلنگریان که عبیدالله او را «سیمون آغا» خطاب می‌کرد، با سرهنگ ارمنی «گوسدانتین گامساراگان- Gosdantin Gamsaragan» کونسول روس در وان رابطه داشت، شکل دهنده به تفکرات شیخ عبیدالله در باره‌ی مسیحیان بود؛ نامههای دیپلوماتیک او را می‌نوشت و به عنوان وزیر خارجه‌ی شیخ عبیدالله عمل می‌کرد. هنگام حمله‌ی لشکر عبیدالله به شهرهای تورک، سیمون چلنگریان دارای مقام سرداری در این لشکر بود. برخی از محققین به سبب حضور سیمون چلنگریان در رهبری قیام شیخ عبیدالله و عوامل دیگر، ارمنیان را اشتراک کننده در این قیام، و نه قربانیان آن تلقی کرده‌اند.
دو- طائفه‌ی آسوری نوچیا: ظاهراً طائفه‌ی آسوری نوچیا هم به همراه طائفه‌ی کورد نهری در قیام شیخ عبیدالله و حمله به شهرهای غرب تورک‌ایلی اشتراک داشت. در صورت تائید این ادعا، این نخستین نمونه‌ی هم‌سوئی و هم‌بندی و هم‌کاری سیاسی و نظامی در تاریخ معاصر بین آسوریان و کوردها بر علیه همسایه‌گان تورک‌شان است.
سه- سیاست دولت بریتانیا و جریانات سیاسی هوادار خط انگلستان یا آنگلوفیل‌ها در جنوب ایران: و یا آن گونه که جمشید خان می‌نامد «پولیتیکی جنوب ایران». بنا به تثبیت جمشید خان، شیخ عبیدالله در نتیجه‌ی القائات سیمون چلنگریان، به فکر استقلال کوردستان افتاد، اما توسط دولت بریتانیا به تسلط بر کل ایران قاجاری تشویق و ترغیب شد: «سیاسیون جنوب که دوست دولت عوثمانلی بودند، او را به خیال سلطنت ایران انداخته، خیال و نقشه‌ی اوّلی را تغییر داده، خیال محال دیگری بر سر او انداختند».
در تائید این تثبیت، دولت بریتانیا از آغاز قرن هیجده و با تاسیس سلسله‌ی تورک قاجار، خواستار جای‌گزین کردن آن با یک دولت غیر تورک از ایرانیک‌زبان‌ها در جنوب ایران و سپس تعمیم قلم‌روی حاکمیت این دولت ایرانیک‌زبان به سراسر ایران امروزی بود. طبق منابع و اسناد تاریخی، لورها و تاجیک‌ها (فارس‌های امروزی) نامزدهای دولت بریتانیا برای ایجاد این حاکمیت ایرانیک‌زبان بودند. اکنون بر اساس تثبیت جمشید خان افشار اورمویی و دیگر منابع، معلوم می‌شود کوردها هم در میان نامزدهای ایرانیک‌زبان انگلستان برای حاکمیت بر کل ایران به جای تورک‌ها بوده‌اند. هم‌چنین آن‌گونه که منابع و اسناد نشان می‌دهند، مشوق اصلی شیخ عبیدالله در حمله به شهرهای تورک‌نشین، در درجه‌ی اول دولت و مقامات بریتانیا بوده‌اند.
چهار- عدم توجه مقامات دولت ایران به هشدارها و گزارشات روسای ایلات: جمشید خان می‌گوید روسای ایلات تورک افشار، مقدّم (اوتوز ایکی سابق) و قاراپاپاق[9] و ایل کورد مکری[10] «تخیّلات فساد شیخ عبیدالله را فهمیده، به دولت راپورت داده»، اما مقامات توجهی بدان‌ها نه‌کرده بودند. جمشید خان دلیل بی توجهی را این می‌داند که وزراء و امنای ایران سرگرم عیش و نوش و به دنبال تامین منافع شخصی بودند و وقت شنیدن و تحقیق و چاره‌اندیشی در باره‌ی مسائل خارج از اهداف شخصی خود را نه‌داشتند.
در منابع دیگر نیز به لاقیدی و بی التفاتی مقامات دولتی وقت به هشدارهای داده شده، از جمله نامههای «شیخ علی‌آقا قاضی بناب سیف العلماء» (نگاه کنید به ادامه‌ی مقاله) به تبریز اشاره شده است: «با شدّت گرفتن فتنه، آقا علی قاضی بناب و حاجی صدرالدوله با ارسال نامه‌هایی به تبریز، عمق فاجعه را برای مظفرالدین میرزا بازگو می‌کنند. اما میرزا احمد منشی‌باشی مظفرالدین میرزا تا پایان قتل عام میاندوآب و حصر بناب، اجازه نه‌می‌داد خبری به مظفرالدین میرزا برسد. شاهزاده حاکم ساوجبلاغ نامههای آقا علی را به تبریز می‌فرستد که با بی اثر شدن آن نامه‌ها، آقا علی به مجتهد تبریز نامه می‌نویسد. دلیل این که منشی مظفرالدین میرزا این مسئله را کم‌اهمیت می‌دانست و التفاتی به آن نه‌می‌کرد، این بود که می‌گفت شیخ عبیدالله از این قسم خیالات نه‌دارد. به ما نوشته و اطمینان داده است»[11].
پنج- ساده‌لوحی و کوتاه‌اندیشی دولت‌های تورک قاجار و عوثمانلی، که باعث می‌شد شیخ عبیدالله به‌تواند هر دوی این دولت‌ها را بازی دهد و آن‌ها را به دلائل متفاوت به حمایت از خود مجبور کند. مانند دادن اراضی توسط محمد شاه قاجار به عنوان تیول و سیورغال و مخارج به شیخ طه-طاها که یکی از زمین‌داران بزرگ و پدر شیخ عبیدالله بود[12]، باور کردن میرزه احمد منشی‌باشی مظفرالدین به وعده‌ها و اطمینان داد‌ن‌های شیخ عبیدالله که ادعا می‌کرد خیال و نیت سوئی نه‌دارد (در بند قبلی اشاره شد) و .... و از طرف عوثمانلی تشکیل قوشونی از کوردهای تبعه‌ی شیخ عبیدالله و مسلح کردن آن‌ها به منظور استفاده بر علیه روسیه در شرق آناتولی. جمشید خان به این مساله‌ی اخیر به شکل آتی اشاره کرده است: «در محاربه‌ی ١٢٩٤ مابین دولتین عوثمانلی و روس، غازی مختار پاشا سپه‌سالار اوردوهای آناتولی، شیخ عبیداللّه را بر حسب تعهّداتی که سال‌های قدیم برای جهاد نموده بود، به کومک با قوشون معاونه‌ی اکراد احضار نمود».
به تثبیت جمشید خان هدف شیخ عبیدالله از این تدلیس و شیادی‌ها، رو در رو قرار دادن دو دولت تورک قاجار و عوثمانلی و تضعیف هر دوی آن‌ها بود. زیرا وی «امتداد و گرمی‌ی کدورت مابین دو همسایه و دولت اسلام [قاجار و عوثمانلی] را برای مقاصد خود یک اسباب پیشرفت عمده می‌دانست. بدین جهت همه‌روزه اسباب اختلاف و نزاع در مابین دولتین فراهم کرده ...».
شش- سیاست نادرست مقامات عوثمانلی: جمشید خان به این موضوع در عبارت کوتاه «سیاسیون جنوب که دوست دولت عوثمانلی بودند ....» اشاره کرده است. در اینجا منظور جمشید خان از «دوستی» اتحاد مقطعی بین بریتانیا و عوثمانلی در تقابل با روسیه است که به همراه تمایلات سنی‌گرایی موجود در میان برخی از مقامات رده متوسط و پائین و مولفین عوثمانلی، و واکنش آن‌ها به بی‌عدالتی‌ها و مظالم مقامات قاجاری در حق عشایر کورد سنی مرزی (بیگانه‌انگاری آن‌ها، آتش زدن دهاتشان توسط شجاعالدوله، و ...) باعث شد که این دولت در آغاز تحرکات شیخ عبیدالله، به حمایت مستقیم و یا غیر مستقیم از آن به‌پردازد.
دولت عوثمانلی حین جنگ‌های ٩٣ (جنگ‌های عوثمانلی-روسیه در سال‌های ١٨٧٧-١٨٧٨) سیاست تسلیح شیخ عبیدالله توسط غازی احمد مختار پاشا[13] را برگزیده بود. اما بعد از اتمام جنگ، شیخ عبیدالله آن سلاح‌ها، هم‌چنین دیگر سلاح‌هایی را که در غارت‌های خود به چنگ آورده بود بر علیه خود عوثمانلی به‌کار برد. عباس میرزا ملک آرا در این باره می‌گوید: «پسرش شیخ عبیدالله به جای پدر [شیخ طه] استقرار یافته بود و در محاربه‌ی دولت عثمانی با روس، جمعیت بسیاری از اکراد [را] جمع کرده، از دولت عثمانی اسلحه خواست که به طور جهاد به جنگ روسیه برود. دولت عثمانی هم اسعاف تمنای شیخ را نموده، مبلغی اسلحه‌ی حرب به آن‌ها داد. این‌ها به جنگ روس رفتند و غارت و دست‌بردهای خوب نمودند. قوشون عثمانی که شکست خوردند اکراد هم مراجعت به خان‌های خود نمودند. مقداری کلی توفنگ مارتینی در این محاربه از روس و عثمانی به دست آن‌ها افتاد. از این استعداد، باد نخوتی در دماغ شیخ عبیدالله و سرکرده‌گان اکراد به هم رسید».
دولت عوثمانلی مخصوصاً ارکان نظامی آن پس از آگاهی از ماهیت واقعی شیخ عبیدالله و درک عواقب وخیم این سیاست، موضع نادرست خود را تصحیح کرد و از شیخ عبیدالله فاصله گرفت. در نهایت شیخ توسط مقامات عوثمانلی دستگیر و به مکه تبعید شد و قیام وی پس از سه سال با هم‌کاری دولتین تورک قاجار و عوثمانلی سرکوب شد.
جمشید خان به موضوع ندامت عوثمان‌لی‌یان با آوردن نقل قول‌هایی از محمت عارف بک[14] اشاره می‌کند که وی در آن‌ها از بهانه‌جویی‌ها و شارلاتانی‌های شیخ عبیدالله و وحشی‌گری‌ها و قتل و غارت و نهب دهات و ... توسط او سخن می‌گوید: «مقتولین میدان حرب را مریدان شیخ به طمع لباس از قبر بیرون آورده و لباس آن‌ها را نهب نموده، و قوشون ما را در نظر اوروپا به وحشی‌گری معروف می‌نمودند. در حالی‌که به جهاد و معاونت آمده بودند، همه‌روزه به قتل و غارت دهات خاک عوثمانلی و تبعه‌ها مشغول بودند. بدین جهت مجبور شدیم که عده‌ای از قوشون اوردو کم نموده، به محافظت و جلوگیری از اتباع شیخ مامور نمائیم. شیخ به ملاحظه‌ی ضعف دولت، صراحتاً عاصی شده، تمام دهات را قتل و غارت می‌نمود ... در مراجعت هر چه سلاح و آزوقه و قورخانه متعلق به اوردوی عوثمانلی بود، همه را غارت کرده، در عرض راه هم از بایزید تا نوچه تمام دهات ارمنی و نصارانشین را قتل و نهب نمودند».
شش- سوء مدیریت و بی کفایتی مقامات دولتی و اداری قاجاری: این امر خود را به دو صورت بی‌عدالتی‌ها و اقدامات نادرست کلی و موردی نشان می‌داد که همه بر نارضایتی کوردها و نفوذ سیاسی- معنوی شیخ عبیدالله افزودند و بسترساز قیام و طغیان وی شدند.
از اقدامات نادرست کلی: گسترش فساد مالی در میان حاکمان قاجاری، افزودن بر میزان مالیات‌ها که باعث فشار بیشتر بر مردم به ویژه عشایر کورد شد؛ انتخاب حکام محلی غالبا نالایق از تورک‌ها در مناطق کوردنشین آزربایجان، غیر ایرانی و بیگانه‌انگاری کوردهای سنّی و کلاً سنّی‌ها از طرف عجم‌ها، تبعیض و ظلم و اجحاف و خشونت در حق سنّی‌ها (چه تورک، چه کورد، چه تورکمن، چه بلوچ، ...) ، باج‌خواهی و اخّاذی مدام مقامات دولتی از سران و متولین کورد، ....
از اقدامات نادرست موردی: باز پس گرفتن روستاهای تیول شیخ طاها پدر شیخ عبیدالله، به آتش کشیدن روستاهای تیول شیخ و کشتن پنجاه تن از مریدانش توسط یوسف‌خان شجاعالدوله حاکم اورمو به دنبال خودداری آن‌ها از پرداخت مالیاتی که او طلب کرده بود، پاسخ درست و قانع کننده نه‌دادن به تظلم‌خواهی و فرستاده‌گان شیخ، واقعه‌ی قتل سنّیان (تورک) اورمو، دست‌گیری بی دلیل متمولین و سران اکراد به منظور اخاذی و باج‌گیری از آن‌ها (فیض‌الله بیگ، مینا-غیا؟ آقا پسر قادر آقای مکری، حمزه آقای منگور)، ....[15] این رفتارهای بی‌خردانه و ظالمانه نافرمانی عشایر کورد سنّی مرزنشین و واکنش منفی دولت عوثمانلی و تصمیم وی به دخالت و حمایت از سنّی‌یان مظلوم را به دنبال داشت. دولت بریتانیا نیز که همیشه مترصد فرصتی برای تضعیف دولت تورک قاجار و ساقط کردن آن بود، شیخ عبیدالله ناراضی و خشمگین را به یورش به ایران که نقطه‌ی آغازین آن غرب آزربایجان بود ترغیب و متمایل ساخت.
شقاوت و وحشی‌گری به اسم دین و شریعت، هنگامه‌ی وا شریعتا
جمشید خان گفتار حاضر را در کتاب «طوق لعنت» خود گنجانده است. این نکته از آن جهت مهم است که وی این کتاب را در انتقاد و افشاء و محکوم کردن بنیادگرایان دینی و صنف موللاها و آخوندها و روحانیون ریاست‌طلب از هر دین و مذهب و طریقت اعم از مسلمان و شیعی و سنی و مسیحی و بهایی و ... که به منظور کسب اقتدار و ریاست سیاسی و قدرت مادی، امر دین و دولت -سیاست را به هم مخلوط می‌کنند و با نیرنگ‌بازی و عوام‌فریبی توده‌های مردم را در جهل نگاه داشته و به دنبال خود می‌کشند نگاشته بود. این نیز نشان می‌دهد که وی به عنوان یک سکولاریست اصولی، قیام شیخ عبیدالله را در درجه‌ی اول یک حرکت ارتجاعی شریعت‌طلبانه به سرکرده‌گی یک رهبر فاسد و دغل‌باز دینی تلقی می‌کرد.
به واقع نیز در این گفتار جمشید خان به کرات قیام شیخ عبیدالله را با تعبیراتی مانند «حرکتی به اسم دین و ترویج شریعت، به رهبری خدام شریعت، که ریاست روحانی را به ریاست جسمانی تبدیل کرده بودند و ادعای کشف و کرامت و معجزه، تماس با ارواح مقدسه داشتند، ...» و افکار و اعمال شیخ عبیدالله را به صورت «نیرنگ‌ها، تخیّلات فساد، اقوال کاذبه، اعمال شنیعه، تدلیس و شیّادی، شقاوت‌کاری‌های شیخ عبیداللّه کوردستانی، ....» توصیف کرده است.
تصویر بزرگ‌تر
جمشید خان قیام شیخ عبیدالله را ادامه‌ی جریانات بنیادگرایی دینی و شریعت‌طلبی در تاریخ که در قرن نوزده و اوایل قرن بیستم به صورت قیام‌های قومی - مذهبی مسلحانه به تحریک و حمایت دول استعماری، حرکات سیاسی ارتجاعی بر علیه مودرنیزاسیون و دموکراتیزاسیون، و نهایتاً دین‌سازی‌های استعماری ظهور می‌کردند، می‌داند. وی در کتاب خود نمونه‌های این جریانات را هم داده است:
١- ژزوئیت‌ها: جمشید خان بخش بزرگی از کتاب طوق لعنت را به افشاء ژزوئیت‌ها (Jesuits)، به عنوان نمونه‌ای از جریانات بنیادگرای تاریخی اختصاص داده است. انجمن عیسی معروف به یسوعی‌ها و یا ژزوئیت‌ها فرقه‌ای مذهبی وابسته به کلیسای کاتولیک، و منظور از یسوع (از ریشه‌ی ישוע و יְהוֹשֻׁעַ عبری به معنی رها ساختن، تحویل و تسلیم کردن، ... )، معلمان مسیح است. یسوعی‌ها که خود را سربازان سپاه دیانت، سربازان مسیح و پیاده‌نظام پاپ می‌خواندند، دویست سال تمام مربیان عمده‌ی فرهنگ اوروپای کاتولیک‌مذهب به‌شمار می‌آمدند[16]. (به سبب اهمیت این موضوع از جنبه‌ی سکولاریسم، گفتار جمشیدخان در باره‌ی ژزوئیت‌ها را به صورت جزوه‌ای جداگانه منتشر خواهم کرد).
٢- قیام سید ادریس یمنی: جمشید خان از قیام‌های قومی - مذهبی مسلحانه به تحریک و حمایت دول استعماری، علاوه بر قیام‌های کوردی که ذیلا بدان اشاره کرده‌ام، قیام سید ادریس یمنی را می‌شمارد. وی که بر مذهب سنّی شافعی بود، رهبر یکی از بزرگ‌ترین قیام‌ها بر علیه دولت عوثمانلی در یمن است. سید ادریس یمنی با ایتالیا هم‌پیمان شد و در سال ١٩١٠ «اَبها» مرکز آسیر و مراکز نظامی مناطق ساحلی را اشغال نمود. اشاره‌ی جمشید خان به قیام سید یمنی که در ادبیات سیاسی ایران وقت موضوعی نسبتاً ناشناخته بود، نشان می‌دهد که وی، بر خلاف بسیاری از هم‌عصرهای خود، مسائل سیاسی و دینی جهان تورکیک و اسلام و در راس آن‌ها عوثمانلی را از نزدیک دنبال می‌کرد و بر آن‌ها واقف بود.
٣- بابیسم – ازلیسم - بهائیسم: جمشید خان از دین‌سازی‌های
استعماری جریانات بابیسم - ازلیسم - بهائیسم را بر می‌شمارد و مشخصاً «نیرنگ‌ها
و افسانه‌های موللا علی‌محمّد باب و پیروانش»، و نام‌های موللا حسین بشرویه،
موللا محمدعلی زنجانی، میرزا یحیی صبح ازل و میرزا حسین‌علی بها را برده[17] و می‌گوید «آن‌ها و
سائرین از آن هنگامه‌ها و وا شریعتاها جز از ریاست هیچ مقصودی مقدّس نه‌داشتند».
جریانات موسوم به بابی، عیانی - بیانی، یحیایی - ازلی و ... که در آغاز بخشاً با انگیزه‌هایی چون اصلاحات اجتماعی و سیاسی، نواندیشی شیعی، تجدد و ... آغاز شدند، به سبب عقب‌مانده‌گی عمیق جامعه‌ی ایران مخصوصا جامعه‌ی تاجیک (فارس بعدی)، با اتخاذ مشی خشونت‌طلبانه و تروریسم و ایجاد شورش‌ها و قیام‌های پی در پی شهری و ... در کوتاه‌مدت به یک حرکت براندازی (مخصوصاً در آغاز توسط بابیان و ازلی‌ها)، بازی‌چه‌ی قدرت‌های استعماری و یک ماجرای مذهب‌سازی و دین‌سازی و .... مبدل شد.
٤- انجمن اسلامیه: جمشید خان از حرکات سیاسی ارتجاعی بر علیه مودرنیزاسیون و دموکراتیزاسیون، نمونه‌ی انجمن اسلامیه در تبریز را که وی «انجمن فساد» می‌نامد ذکر می‌کند[18]. جمشید خان هوادار صادق جریان تجدد (مودرنیزاسیون) و اصلاحات اجتماعی و سیاسی و سکولاریزاسیون بود و به همین سبب هم‌زمان و توامان از خواست‌های مشروطه‌طلبان معتدل و اصلاحات دولت و مقامات قاجاری در این راستا حمایت می‌کرد. اما جمشید خان هم‌چنین مخالف شدید قانون‌گریزی و خشونت‌طلبی و هرج و مرج آفرینی و تروریسم مشروطه‌طلبان افراطی؛ ایضاً به عنوان یک سکولاریست آزاداندیش و حریت‌طلب، مخالف جریانات شریعت‌خواه و مشروعه‌طلب بود.
بنیان‌گذار انجمن ده‌وه‌چی میرهاشم ده‌وه‌چی در ابتدای شروع نهضت مشروطیت با مشروطه‌طلبان هم‌کاری نزدیک داشت و از طرف مردم تبریز در دوره‌ی اول مجلس شورای ملی به نماینده‌گی انتخاب شده بود. با گرایش روزافزون رهبران مشروطه‌طلب افراطی به زرتشتی‌گری و ایران باستان و حاکمیت تشکیلات و شخصیت‌های شیخی و بابی و ازلی و ارمنی و فاراماسونی و آنگلوفیل و پارسی و زرتشتی و ... بر حرکت مشروطیت و تحول آن به یک حرکت قانون‌گریز و خشونت‌طلب براندازی ضد قاجاری و ضد تورک، انجمن ده‌وه‌چی هم در واکنشی اعتراضی به این وجه مشروطه‌طلبان که آن‌ها را دهری، بابی و طبیعی‌مذهب و ... می‌نامید و به منظور تاکید بر اسلامیت، به انجمن اسلامیه تبدیل شد و به طرف‌داران محمدعلی شاه مستبد و تحت الحمایه‌ی روسیه پیوست. و اما استبداد، شریعت‌طلبی و تحت الحمایه‌گی روسیه جزء خطوط قرمز جمشید خان بودند ....
دیگر قیام‌های کوردی مصداق شریعت‌گرایی - اشقیائیسم
جمشید خان در گفتار خود قیام‌های روسای عشایر کورد «شیخ - موللا سلیم بتلیسی»، «شیخ شهاب‌الدین» و «شیخ عبدالسلام بارازان معروف به شیخ دیوانه» را در ردیف «شقاوت‌کاری‌های شیخ عبیداللّه کوردستانی» شمرده و در مقوله‌ی قیام‌های بنیادگرایانه‌ی اشقیائیسم می‌گنجاند و با «سفهاء» نامیدنشان می‌گوید «آن‌ها هم مثل سایر موللاهای مذکور جز از فساد و شرارت و مردم‌فریبی و ریاست هیچ‌گونه خیال خیری نه‌دارند».
شیخ شهاب‌الدین، موللا سلیم و سید علی رهبران نخستین قیام اسلام‌گرایان بر عیله حکومت اتحاد و ترقی در ایلچه‌ی هیزان بیتلیس بودند که از طرف این حکومت در ٨ مارس ١٩١٤ اعدام شدند. جمشید خان در گفتار خود در این باره می‌گوید «جمعیّت شیخ سلیم و شیخ شهاب‌الدّین را «کاظم بک مین‌باشی» با سی‌صد نفر عسکر تورک پراکنده و متفرّق نمود».
شیخ عبدالسلام بارزانی شیخ تَکه‌ی بارزان بود. روستای بارزان مرکز عشیرت بارزانی است. در دوره‌ی او طائفه‌ی بارزانی اهمیت پیدا کرد و وی تبدیل به یک رهبر دینی، دنیوی و ملی شد. شیخ عبدالسلام با جمعیت تعالی و ترقی کورد استانبول و جمیعت هوی ارتباط داشت. با شیخ محمود برزنجی، شیخ عبدالقادر نهری و اسماعیل آقا سیمیتقو شکاک هم دارای مناسبات خوبی بود. وی بر علیه دولت عوثمانلی با سران عشایر کورد دیدارهایی ترتیب داد.
بنا به منابع ناسیونالیست کورد (محتاج به تائید با اسناد آرشیوی است) وی در سال ١٩٠٧ با شیخ نور محمد بریفکانی شیخ طریقت قادری و دیگر روسای عشایر کورد تصمیم به فرستادن تلگرافی به باب عالی در استانبول حاوی این خواست‌ها گرفتند: رسمی شدن زبان کوردی در مناطق کوردنشین؛ آموزش به زبان کوردی؛ نصب والی‌ها، ماموران و مقامات عالی در منطقه به شرط تسلط آن‌ها بر زبان کوردی؛ مصرف مالیات‌ها در مناطق کوردنشین برای راه‌سازی؛ ایجاد مدارس و ... در میان خواست‌های قیام شیخ عبدالسلام بارزانی هم‌چنین تاسیس مسجد در هر ده؛ تبدیل مسجد به مرکز حل و فصل و فعالیت‌های دینی، اجتماعی و حقوقی مردم؛ ایجاد نیروهای مسلح از هر عشیره؛ صدور احکام محاکم قضائی بر مبنای شریعت اسلام؛ ... بود[19].
تقدیر و قدردانی جمشید خان از رهبران دفاع مردمی در بیناب و اوومو
تهاجم
و تجاوز شیخ عبیدالله به شهرهای تورک بیناب و اورمو با سد مقاومت مردمی و عمل
هماهنگ و به موقع نخبه‌گان اعم از فرماندهان نظامی و روحانیون و سران و نیروهای
مسلح طوائف تورک و مقامات دولتی قاجاری و حتی شخص ناصرالدین شاه مواجه شد و ناکام
ماند. در مطبوعات و منابع آن دوره گزارش‌های متعدد ستایش‌آمیزی از این مقاومت‌ها
درج شده است[20]. جمشید
خان هم در گفتار خود سه شخصیت ملی تورک که در دفاع از مردم و این شهرهای تورک نقش
ایفا کرده‌اند را یاد و از آن‌ها تقدیر کرده است. این سه تن، اقبال‌الدوله افشار اورمویی؛
اعتمادالسلطنه قراگؤزلو همدانی و خادم دینی سیف العلماء حاجی علی قاضی بناب است.
١- امام‌قلی‌خان اقبال‌الدوله قاسیم‌لی افشار معروف به بؤیوک خان[21]: نظامی و دولت‌مرد تورک؛ برادر یوسف‌خان شجاعالدوله[22]. اقبال‌الدوله در سال ١٨٥١ به منصب سرهنگی فوج افشار و در سال ١٨٧٥ پس از فوت برادرش شجاعالدوله به فرماندهی فوج‌های هفتم و هشتم افشار رسید. در سال ١٨٨٠ حاکم اورمو شد. در دوران حکم‌رانی او شیخ عبیدالله نهری طغیان کرد و به شهرهای اوشنو، ساووج‌بولاغ، قوشاچای، بیناب، ملیک‌که‌ندی و ... هجوم آورد.
بنا به علی‌خان گؤنه افشار که در جریان محاصره‌ی اورمو در شهر حضور داشت و جزو مدافعین آن بود، ویلیام آبوت (William George Abbott) کونسول بریتانیا در تبریز اصرار داشت اقبال‌الدوله شهر اورمو را به شیخ عبیدالله تسلیم نماید چرا که «شما با سه هزار نفر مردم رزم ندیده و تجربه نیاندوخته و یک قلعه‌ی خرابه و درهم شکسته تاب تحمل سی‌هزار لشکر جرار شیخ را نه‌دارید»[23]. اما اقبال‌الدوله تسلیم نه‌شد و حصار شهر اورمو را تحکیم و مجهز نمود. لشکر شیخ عبیدالله بعد از عدم موفقیت در اشغال بیناب، به سوی اورمو متوجه گشت و به حصار اورمو حمله نمود. شهر صحنه‌ی نبردهای خونین میان مردم اورمو - نیروهای دولتی قاجار در یک سو و لشکر مهاجم عبیدالله در سوی دیگر شد. مقاومت سرسختانه‌ی اهالی که به فرماندهی اقبال‌الدوله یک‌وجود به دفاع از شهر اورمو پرداختند باعث گشت لشکر عبیدالله بعد از پانزده روز زد و خورد موفق به تسخیر شهر نه‌شود. با رسیدن نیروهای تیمور پاشا خان بایات سردار ماکو، موضع مدافعین اورمو تقویت گشت و شیخ عبیدالله شکست سنگینی را متحمل شد.
٢- مصطفی‌قلی خان اعتمادالسلطنه قراگؤزلو همدانی میرپنجه و یا امیرتومان: نظامی تورک از خاندان امیر نظام لتگاهی از تیره‌ی اؤزبک‌لو (بعدها حاجیلو)ی قارااوغوزلو (بعدها قراگؤزلو). آقبلاغ (آغ‌بولاق) لتگاه - لتقا، روستایی از توابع بخش لالجین-له‌لین-له‌لون شهرستان بهار در استان همدان در تورک‌ایلی. اعتمادالسلطنه قراگؤزلو از سرکرده‌گان لشکری دولت تورک قاجار بود که بیشتر عمر خود را در مقام ریاست قوشون و فرماندهی لشکر شاهی سپری نمود و مامور سرکوبی شورش‌های متعددی مانند شورش سید یحیی دارابی (١٢٦٦ ق) و شیخ عبیدالله نهری شد. وی به هنگام مرگ در ١٨٨١ در اورمو، سردار قوشون آزربایجان بود..آرام‌گاه مصطفی‌قلی خان اعتمادالسلطنه قراگوزلو در گورگاه مجذوب‌علی شاه همدانی (محمدجعفر کبودرآهنگی قره‌گوزلو) در امام‌زاده حمزه‌ی تبریز است.
٣-سیف العلماء شیخ علی‌آقا (میرزه علی‌اصغر، آخوند موللا علی) قاضی بیناب: خادم دینی تورک. جمشید خان علی رغم آن که کتاب طوق لعنت خود را برای افشاء و محکوم نمودن روحانیون نیرنگ‌باز و عوام‌فریب و ریاست‌طلب که دین را آلوده به سیاست می‌کنند تالیف کرده است، اما در همین کتاب روحانی شیعه حاجی علی قاضی بیناب[24] را به سبب وطن‌پروری و دفاع دلاورانه‌ی وی از مردم و شهر بیناب در مقابل تهاجم شیخ عبیدالله، با عبارات «از اعاظم غزاة اسلام، در تدیّن و شجاعت و غیرت‌مندی گوی سبقت از همه‌گان ربوده» ستوده و می‌گوید:
«در هنگامه‌های سنه‌ی ١٢٩٧ و قتل عام‌های شیخ عبیداللّه، هنگامی که شیخ مذکور برای قتل و نَهْب اهالی بناب بدان شهر کوچک هجوم‌آور گردیده، حضرت مَعْزی اِلَیْه کفن به گردن انداخته، با معدودی اتباع خود جلوی یک صد و هشتاد هزار قوشون شیخ را گرفته، بعد از سه روز و سه شب محاربه‌ی سخت، شیخ را عاجز از دخول به بناب نموده و شکست فاحش به قوشون شیخ داده، اهالی و ناموس آن را از قتل و اَسْر مستخلص نمود».
پایان مقدمه‌ی مئهران باهارلی
قتل عام سی هزار تورک توسط شیخ عبیدالله نهرینی به اسم ترویج شریعت در اورمو (اورمیه)، قوشاچای (میاندوآب)، بیناب (بناب)، ماراغا (مراغه)، ملیک‌که‌ندی (ملکان)، ....
مولف: جمشید خان سوباتایلی افشار اورمویی
از کتاب «طوق لعنت»، طبع مطبعه‌ی شرق، تفلیس، ١٩١٥
مقدمه، ویرایش، تصحیح، زیرنویسی: مئهران باهارلی
[آغاز متن اصلی]:
صص ١٢-١٣: مفسده‌جوئی‌های بعضی موللاهای محتکر ایرانی و شقاوت‌کاری‌های «شیخ عبیداللّه کوردستانی» و «شیخ سلیم بتلیسی» و «شیخ بارازان» مشهور به «شیخ دیوانه»، نیرنگ‌ها و افسانه‌های «موللا علی‌محمّد باب» و پیروانش، هنگامه‌جویی‌های «سیّد ادریس یمنی» و اقدامات انجمن فساد چهار سال قبل به اسم «انجمن اسلامیّه»، اگر درست تدقیق نماییم، پروگرام «ژوزوئیت‌ها» را خواهیم دید که تماماً عمل نموده و می‌نمایند.
صص
٣٧-٤٣: چقدر عار و شین[25] است برای ما مسلمانان که
عقلای ملّت را گذاشته، افسار خود را سپرده به سفهاء مثل «شیخ دیوانه»، «موللا
سلیم»، «فخرالاسلام»، «سیّد علی محمّد»، «امام جمعه» و غیرها به‌نماییم.
از موللاهای معروف کوردستان، شیخ عبیداللّه رئیس طریقت نقشبندی که خود را همیشه از خدّام بزرگ شریعت مطهّره به جلوه داده و معروف نموده بود، [و] افساری از قدیم الایّام موروثی در گردن عشایر بدوی به اسم دین[26] آماده و مهیّا داشت، به اقتضای فزونی‌ی استعداد و ثروت، اقتدار وسیع پیدا نموده بود. موافق معمولِ اکثری از امثال خود، کم کم ریاست روحانی را مبدّل به ریاست جسمانی می‌نمود، همه‌روز بر نفوذ خود در کوردستان عثمانی و ایران افزوده می‌کرد.
امتداد و گرمی‌ی کدورت مابین دو همسایه [و] دولت اسلام [قاجار و عوثمانلی] را برای مقاصد خود یک اسباب پیشرفت عمده می‌دانست. بدین جهت همه‌روزه اسباب اختلاف و نزاع در مابین دولتین فراهم کرده، در نهایت تدلیس و شیّادی بنای دوروئی را گذاشته، به دولت عثمانی اظهار عبودیّت نموده و وانمود می‌کرد که گویا کوردستان ایران را هم تابع دولت عثمانی نموده؛ به دولت ایران هم چنان وانمود می‌کرد که گویا جلوی تجاوزات عثمانی را حفظ نموده و ابا عن جدّاً از خیرخواهان قدیمی و صمیمی‌ی دولت ایران می‌باشد. با این نیرنگ‌ها هر دو دولت فریفته‌ی اقوال کاذبه‌ی او شده، همه نوع او را منتفّع نموده و اختیارات واسع برای مشار الیه می‌دادند.
بدواً آقایان مُکری و افشار و مقدّم و قراپاپاق تخیّلات فساد او را فهمیده، به دولت راپورت داده بودند. لاکن وزراء و امنای ایران سرگرم عیش [و] نوش و منافع شخصی بودند، [و] وقت شنیدن و تحقیق این‌گونه مطالب خارج از مقصود خود را نه‌داشتند.
در
محاربه‌ی ١٢٩٤ مابین دولتین عثمانی و روس، غازی مختار پاشا سپه‌سالار اوردوهای
آناتولی، شیخ عبیداللّه را بر حسب تعهّداتی که سال‌های قدیم برای جهاد نموده بود،
به کومک با قوشون معاونه‌ی اکراد[27] احضار نمود. به قراری که مَحْمَد
عارف بک در تاریخ خود می‌نویسد: «شیخ به مجرّد این که دولت را محتاج و موقع را برای
اخذ منافع مناسب پنداشت، در جواب سرعسگر[28]
معظّم الیه بنای بهانه‌جوئی‌ها گذاشته، مِن جمله در جواب تلگراف احضار نوشت که:
پسرم را دولت ایران برده، ماهی بیست [و] پنج هزار قوروش مواجب داده، علاوه دهات
متعدّده برای خانقاه تیول نموده‌اند. با این حال باید خود من هم به ایران کوچیده،
به‌روم. مگر [اینکه] قرار خوبی دولت [عوثمانلی] در حقّ من به گذارده». مَحْمَد
عارف بک می‌نویسد که: «همه وقت شیخ تعهّدات در جان‌نثاری و خدمت به دولت نموده
و می‌گفت: پنجاه هزار قوشون برای جان‌نثاری خواهم آورد. در موقع امتحان، این‌گونه
شارلاتانی‌ها نمود».
خوش
بُوَد گر محک تجربه آید به میان
تا سیه‌روی شود هر که در او غش باشد
شرح مفصّل مَحْمَد عارف بک در تاریخ خود از اقوال کاذبه و اعمال شنیعه‌ی شیخ تذکار و تشکّی نموده، مِن جمله می‌نویسد: «مقتولین میدان حرب را مریدان شیخ به طمع لباس از قبر بیرون آورده و لباس آن‌ها را نهب نموده، و قوشون ما را در نظر اوروپا به وحشی‌گری معروف می‌نمودند. در حالی که به جهاد و معاونت آمده بودند، همه‌روزه به قتل و غارت دهات خاک عثمانی و تبعه‌ها مشغول بودند. بدین جهت مجبور شدیم که عده[ای] از قوشون اوردو کم نموده، به محافظت و جلوگیری از اتباع شیخ مامور نمائیم. شیخ به ملاحظه‌ی ضعف دولت، صراحتاً عاصی شده، تمام دهات را قتل و غارت می‌نمود. پس از وعدهای زیاد، والی‌ی وان شیخ را تطمیع نموده، با شش هزار سوار و پیاده در اوردوگاه آلشگرد[29] حاضر نمود. به مجرّد اینکه شیخ دید که قوماندان اوردو مَحْمَد پاشا شهید گردید، با تمام جمعیّت خود از حرب‌گاه فرار نمود. در مراجعت هر چه سلاح و آزوقه و قورخانه متعلق به اوردوی عثمانی بود، همه را غارت کرده، در عرض راه هم از بایزید تا نوچه تمام دهات ارمنی و نصارانشین را قتل و نهب نمودند».
در آن ایّام که به واسطه‌ی کونگره‌ی برلین[30] چندین ملّت و مملکت که از عثمانی مجزا شده دولت علی‌حدّه تشکیل می‌دادند، مثل رومانیا و صرب، قاراداغ و بولغار، چلنگریان نام تاجر ارمنی[31] که از محارم و مشاورین خاصّ شیخ بود، او را اغوا و محرّک شد که او هم کوردستان را از عثمانی و ایران مجزا نموده، برای خود یک سلطنتی تشکیل به‌دهد.
در
سنه‌ی ١٢٩٧ شیخ، روسای عشایر را برای انجام این خیال به نوچه احضار نموده، بعضی
روسای نادان هنگامه‌طلب از روی میل، و بعضی روسای عاقل مجرّب مانند محمّد آقای امیرالعشایر
رئیس طایفه‌ی مامش ناچاراً در نوچه حاضر شدند. شیخ تدارک یک صد [و] هشتاد هزار
قوشون از قبایل متعدّده نموده، تا مقصود خود را آشکارا نماید.
لیکن در این موقع شیخ به جریان پولیتیکی جنوب ایران مبتلا شده، سیاسیون جنوب که دوست دولت عوثمانلی بودند، او را به خیال سلطنت ایران انداخته، خیال و نقشه‌ی اوّلی را تغییر داده، خیال محال دیگری بر سر او انداختند. به امرای اکراد هم خیال ثانوی زیادتر خوش آمد. هر قدر چلنگریان اصرار و مذمّت نموده و غیر ممکن بودن خیال ثانوی را با دلائل مقنّعه بیان نمود، دیگر گوش شناوا و دیده‌ی بینایی نبود [و] اعتناء به گفته‌ی مشاور قدیمی نه‌می‌شد. به جهت این که مشاورین زیاد شده، شیخ قادر ولی‌عهد[32] و حمزه آقای منگور[33] وزیر جنگ و سائرین هم هر کدام وزارت و ریاستی معیّن شده بودند. دیگر جهل بر عقل غلبه‌ی کامل داشت.
پس از آن که شیخ همه چیز را به خیال خود آماده دید، بنا گذاشت به اظهار کشف و کرامت و معجزه به خرج دادن. به اکراد صراحتاً می‌گفت: «گلوله‌های توپ را به قوّه‌ی اعجاز با دست خود همه را خواهد گرفت». زیرا تنها چشم اکراد از توپ‌خانه می‌ترسد. در هر حال شیخ به اسم ترویج شریعت واشریعتا گویان به طرف اورمیه و تبریز هجوم‌آور گردیده.
علی‌خان امیر گونه مولّف تاریخ شیخ عبیداللّه می‌نویسد: «قبل از حرکت [از] ناوچه، شیخ شخصی را تعبیه نموده، در مقبره گذاشته، همه‌روزه لباس سفید دربر کرده، به مرقد والد خود آمده، سوال [و] جواب می‌نمود. و اکراد را فریب داده می‌گفت: «ارواح مقدّس می‌گویند باید جهاد نموده، سلطنت را از دست قاجاریه گرفته، شریعت [را] رواج به‌دهی».
شیخ به اسم دین [و] آیین، با یک صد [و] هشتاد هزار قوشون بدوی به طرف اورمیه و تبریز هجوم‌آور شده و باعث قتل عام سی هزار نفوس از مرد و زن و اطفال صغیر و فقرای دهات گردید. و زیاده از سی هزار خانوار را غارت نموده و سوزانید و جمع کثیری بی گناهان را به اسم ترویج شریعت در به در و بی خانمان نمود. شقاوت و وحشی‌گری که به اسم دین در قتل و نهب میاندوآب نموده[34]، کتاب علی‌حدّه لازم دارد. مختصر اشاره از آن نموده، مفصّل آن را طالبین رجوع به تواریخ و روزنامجات خارجه و داخله‌ی آن وقت بنمایند.
علی‌خان در تاریخ خود می‌نویسد: «پس از آن که مردان شهر را قتل عام و عجزه و مساکین را ماننده‌ی رمه‌ی گوسفند سر بریدند، سرهای آن‌ها را در جلوی چشم اسرای زنان به نیزه زدند. پنجاه [و] هفت نفر اطفال که قرآن به دست گرفته الامان گویان به نزد شیخ قادر رفتند، آن بی مروّت حکم نمود تمامی آن اطفال را سربریدند. طفل دیگر که مادر او می‌خواست او را پنهان نماید، یک نفر سواره او را گرفته در بالای زین، سر آن طفل معصوم را از بدن جدا کرده و گفت: «بر محمّد صلوات». بچه‌های شیرخوار را دو نفر، سه نفر بالای هم‌دیگر گذاشته، با میخ بر زمین کوفتند. جمعی که پناهنده‌ی مسجد شده بودند، به امر شیخ قادر آتش به مسجد زده، همه را سوزانیدند»[35].
این است ترویج شریعت موللاها و مشایخ! طفل بی گناه را در پیش چشم مادرش کشته، بعد اشرف کائنات را یاد خیر می‌نماید. «سیّد علی‌محمّد باب»، «موللا حسین بشرویّه»، «موللا محمّدعلی زنجانی»، «میرزا یحیی صبح ازل»، «میرزا حسن‌علی بهاء» و سایر هم از آن هنگامه‌ها و وا شریعتاها جز از ریاست هیچ مقصودی مقدّس نه‌داشتند.
«شیخ
سلیم»، «شیخ شهاب الدّین» و «شیخ بارازان» معروف به «شیخ دیوانه» هم مثل سایر
موللاهای مذکور جز از فساد و شرارت و مردم‌فریبی و ریاست هیچ‌گونه خیال خیری نه‌دارند.
اگر شیخ [سلیم] بتلیس را تصرّف می‌نمود، محقّقاً به حال میاندوآب می‌انداخت. شُکر
خدای که قدر قلیل عساکر تورک جمعیّت او را تارمار و متفرّق نموده‌اند. موافق
اخبارات عموم روزنامجات تفلیس، شیخ سلیم هم به اتباع احمق خود وعده داده بود که
گلوله‌های توپ‌ها را به قوّه‌ی اعجاز از اثر خواهد انداخت. در موقع محاربه که از
آتش‌فشانی عساکر تورک عار فرار اختیار نموده و متفرّق شدند، مه‌ره‌ده‌ها[36] به
شیخ اظهار نمودند «پس چرا گلوله‌ها را از ما دفع نه‌نمودی؟». شیخ گفته بود
که: «این گلوله‌ی میترالیوز بود و این توپ‌ها را تازه اختراع نموده‌اند و ما را
از وجود آن‌ها اطّلاع نه‌بوده. بدان جهت هنوز دعائی برای منع آن‌ها حاضر نه‌داریم».
از اثر اعجاز مشایخ بود که یک صد [و] هشتاد هزار قوشون شیخ عبیداللّه را «اقبال‌الدّوله‌ی افشار» و «اعتمادالسّلطنه‌ی قاراگؤزلو» با شش هزار سرباز ایرانی تارمار نمودند و جمعیّت شیخ سلیم و شیخ شهاب الدّین را «کاظم بک مین‌باشی»[37] با سی‌صد نفر عسکر تورک پراکنده و متفرّق نمود.
صص ٤٥-٤٦: سیف العلماء حاجی علی قاضی بناب نوّرالله مرقده
از اعاظم غزاة[38] اسلام و از اهالی بناب می‌باشند. در تدیّن و شجاعت و غیرت‌مندی گوی سبقت از همه‌گان ربوده، در هنگامه‌های سنه‌ی ١٢٩٧ و قتل عام‌های شیخ عبیداللّه، هنگامی که شیخ مذکور برای قتل و نَهْب[39] اهالی بناب بدان شهر کوچک هجوم‌آور گردیده، حضرت مَعْزی اِلَیْه کفن به گردن انداخته، با معدودی اتباع خود جلوی یک صد و هشتاد هزار قوشون شیخ را گرفته، بعد از سه روز و سه شب محاربه‌ی سخت، شیخ را عاجز از دخول [به] بناب نموده و شکست فاحش به قوشون شیخ داده، اهالی و ناموس آنرا از قتل و اَسْر[40] مستخلص نمود.
[پایان متن نقل شده]
مقالات و آثار رهبر ملی تورک جمشید خان سوباتایلی افشار اورمویی-مجدالسلطنه
ایران‌دا تورک صنایعِ نفیسه‌سی. مقاله‌ی تورکی جمشید خان
سوباتایلی افشار اورمویی مجدالسلطنه در باره‌ی ادب و شعر تورکی در ایران- سال
١٩١٥
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_14.html
جمشید
خان افشار اورمویی: ایران ادبیاتی‌نا بیر نظر. مقاله‌ی تورکی جمشید خان
سوباتایلی افشار اورمویی مجدالسطنه در دفاع از تاریخ تمدّن و میراث مدنی تورک –
١٩١۶
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/06/blog-post_12.html
مقاله‌ای
از جمشید خان سوباتایلی افشار اورمویی قتل عام سی هزار تورک توسط شیخ عبیدالله
نهرینی به اسم ترویج شریعت در اورمیه، میاندوآب، بناب، مراغه، ملکان، ...
مقدمه، تصحیح، ویرایش، زیرنویسی: مئهران باهارلی
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/04/blog-post.html
حکما و دانشمندان اوروپایی که از طرف روحانی‌ها تکفیر شده‌اند. مولف: جمشید خان
سوباتایلی افشار اورمویی- ١٩١٣
https://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_30.html
جمشید
خان سوباتایلی افشار اورمویی، تورک اولوسال اؤنده‌رین تورک‌جه و فارس‌جا قوشوق‌لاری‌ندان
https://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_23.html
مجدالسلطنه
افشار اورمویی: تورک‌ها، برجسته‌ترین و غیورترین ملت دنیا-دونیانین اه‌ن معظم و
غیور ملتی اولان تورک‌له‌ر
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/09/blog-post_73.html
جمشید
خان افشار اورمویی: سلاطین تورک حامیان و مروجان علوم و فنون و هنرها بودند. زبان
تورکی وسیع و بی‌نیاز است.
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/12/blog-post_25.html
روایت
تورکی از قتل عامِ مردمِ ولایتِ اورمو توسط آسوریان و ارمنیان و کوردان؛ و قدردانی
مردم تورک از رهبر ملی مجدالسلطنه افشارِ نجات دهنده
https://sozumuz1.blogspot.com/2020/10/blog-post_9.html
رهبر
ملی تورک جمشید خان افشار اورمویی: در ماهیت واقعی حرکت
مشروطه و تخریبات و قساوت اوباش و اشرار موسوم به فدائی و مجاهد
https://sozumuz1.blogspot.com/2021/01/blog-post.html
نادر
شاه افشار از زبان رهبر ملی تورک جمشید خان افشار اورمویی -١٩١٣
https://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_7.html
جمشید
خان سوباتایلی افشار اورمویی-مجدالسلطنه، ١٨٩٨ میلادی -١٢٧٧ شمسی: «دولتِ عّلیه‌یِ
عثمانیه امروز اسبابِ مفاخرتِ عمومِ اسلامیان می‌باشد.»
https://sozumuz1.blogspot.com/2020/10/blog-post_13.html
در باره‌ی رهبر ملی تورک جمشید خان سوباتایلی افشار اورمویی-مجدالسلطنه
پروفسور
ویلیامز جکسون: مجدالسلطنه افشار اورمویی، جامع سه شخصیت دانشمند، نظامی و درباری
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/11/saturdaydecember-17-2011-abraham_13.html
جمشید
خان سوباتایلی افشار اورمویی-مجدالسلطنه (١٨٦٤-١٩٤٠)
https://sozumuz1.blogspot.com/2020/10/blog-post.html
جمشید
خان سوباتایلی بکیشلو مجدالسلطنه افشار اورمویی
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/09/blog-post_20.html
جمشید
سوباتایلی آوشار اورمویی (جمشید خان مجدالسلطنه افشار اورومی) والی آزربایجان
نیمه‌مستقل- تحت الحمایه‌ی امپراتوری عوثمانلی (٨ ژوئن ۱۹۱۸ - اول اوکتوبر ۱۹۱۸)
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/08/blog-post_29.html
مجدالسلطنه
در سال ١٩١٠، شدیدا تورک‌گرا و سخت تورکیست بود.
https://sozumuz1.blogspot.com/2021/01/blog-post_2.html
پیوستن
جمشید خان افشار اورمویی و نیروهای تحت فرماندهی‌اش به اوردوی اسلام-عوثمانلی به
فرماندهی خلیل پاشا
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/02/blog-post_5.html
دست‌گیری،
تبعید و حبس جمشید خان افشار اورمویی توسط دولتین روسیه و بریتانیا
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/01/blog-post_20.html
جهالت
است یا مانقورتیسم؟ بایکوت جمشید خان سوباتایلی افشار اورمویی و حاجی بیگ بلوری
تبریزی و علی‌احسان پاشا و خلیل پاشا و یاران کرامشان
https://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_24.html
اورمولو
و افشار اولان «جمشید خان افشار اورمویی» (مجدالسلطنه) و آزه‌ربایجان‌چی‌لارین
اونا قویدوغو بایکوت
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/12/blog-post_15.html
مستوره
افشار اورمویی، یک شخصیت ملی تورک و دفاع او از «تورک میللی موجادیله‌سی»، بر اساس
عرض حال و شکایت وی به مجلس شورای ملی
https://sozumuz1.blogspot.com/2018/03/blog-post_8.html
جمشید
خان مجدالسلطنه و قیصر خانیم افشار در کتاب نیکیتین
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_24.html
انعکاس
شعور ملی تورک در نام‌های اشخاص خانواده‌ی جمشید خان افشار اورمویی و نادر شاه
افشار، و نه‌بود آن در نام‌های اشخاص خانواده‌ی پیشه‌وری، خیابانی، ستار خان و شاه
اسماعیل
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/01/blog-post_14.html
ما
تورکیم! از نامه‌ی دانش‌آموزان اورمو به انجمن ملی تبریز در یک صد و ده سال پیش
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/07/blog-post_3.html
زبان
معیار مودرن تورکی
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/08/blog-post_31.html
یاشاسین
تورک جوان‌لاری! خطابه‌ی تورکی غنی‌زاده سلماسی به جوانان تورک نوشته شده در ١٠٩
سال پیش
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_30.html
نامه‌ی
تورکی تقی رفعت به محمدامین رسول‌زاده
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_23.html
٩٨مین
سال‌گرد تاسیس «مدرسه‌ی تورک خیر یوردو» (صلاحیه) اورمو و ١٠٧مین سال‌گرد «مدرسه‌ی
تورک بالو« و یادی از «حاجی میرزا فضل الله مجتهد اورمولو»
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/02/blog-post_22.html
[1] دیه نهری-نحری: به آسوری به معنی رودخانه، هم‌ریشه با نهر عربی. در یک فرسخی مرز ایران در سرحدّ عوثمانلی - تورکیه در ایلچه‌ی شمدین‌لی ایل
حکاری. نام تورکی آن باغ‌لار Bağlar است.
ناوچه، ناوچیا، نوچه، نوچا، نوچیا: نام یک روستا، یک بخش (روستاق) و
یک طائفه‌ی آسوری. روستای نوچا مقر خانواده‌ی شیخ عبیدالله بود و خود شیخ هم در این قریه سکنی داشت. امروز نوچا یکی از مراکز سازمان اشقیائیست-تروریست
پ‌ک‌ک است. بخش نوچیا (سریانی: ܢܒܼܟ̰ܝܼܐ)
که در
مرکز شمیزین قرار دارد دارای ٥ ده آسوری و ٣٥ ده کورد بود. ناو چیا در کوردی
بهدینی به معنی داخل کوهستان است. بخش نوچیا در تورکی Dağ İçinde نام دارد. فورم آسوری از نام نوچا گرفته شده
است. طائفه‌ی آسوری نوچیا از ایلات شمدین‌لی حکاری و منتسب به کلیسای شرق (به
سریانی: ܡܠܬ ܕܢܒܼܟ̰ܝܼܐ) بود.
شمدین‌لی، شمدینان، شمس‌الدین، شمیزدین، شمزنان، شمیزین، ... ماخوذ از نام شیخ «شمس‌الدین»
عباسی و تلفظ‌های گوناگون کوردی آن است. وی یک رهبر مذهبی اصلاً عرب از طایفه‌ی
بیگ‌زاده در منطقه در حدود سال ١١٠٠ است. شیخ عبیدالله منسوب به خاندان شمس‌الدین
بود.
[2] شیخ عبیدالله نهری وابسته به طریقت قادری بود که در سراسر
کوردستان پخش شده است. بعدها از سوی شاگرد خویش مولانا خالد که پیش‌تر توسط خود وی
به طریقت قادری ملحق شده بود، به طریقت نقش‌بندیه پیوست. طریقت نقشبندی یک طریقت
سُنّی است که در میانه‌ی قرن ١٩ از طرف شیخ‌های بارزان هم قبول شد. این خانواده
طریقت نقشبندی را در منطقه شایع ساخت. رهبر طریقت نقشبندی در کوردستان عراق، شیخ
عثمان سراج‌الدین ثانی بود که پس از اعلان جمهوریت در این کشور در سال‌های ١٩٥٨ به
ایران پناهنده و در مریوان مقیم شد. خصلت اساسی این طریقت، دخالت فعال در سیاست
(نتیجتاً نوعی اسلام‌گرایی-اسلام سیاسی) و شرکت در عصیان‌ها و شورش‌هاست. طریقت نقشبندی
عموماً مخالف و منتقد، حتی دشمن عقاید وهابیت و شیعه‌ی اثنا عشری است.
[3] طائفه‌ی نهری بین سال‌های ١٩١٨-١٨٧٠ قدرت‌مندترین طائفه‌ی کورد
منطقه بود. تا سال ١٩١٨ که از طرف عوثمان‌لی‌یان سرکوب شد و بخش باقی‌مانده از آن
به عراق مهاجرت کرد.
[4] گؤنه Göne : در گذشته نامی رایج در میان تورک‌ها بود. در کتاب ده‌ده
قورقوت «قارا گؤنه» نام برادر سالور قازان است؛ نام یکی از امیران در دوره‌ی شاه
عباس حقیر «بوداق»، و نام پدر او «قارا گؤنه»، هر دو برگرفته از داستان‌های ده‌ده قورقوت
هستند. بیگ‌لربیگی چوخور ساییت (چوخور سعد، ایروان و اطراف آن) در دوره‌ی شاه عباس
حقیر، «امیر گؤنه» نام داشت که از اوبای آغجا قویون‌لوی ایل قاجار بود؛ ....
١-این
نام تورکی را به معنی شرافت و افتخار؛ و هم‌ریشه با کلمات گؤنه‌ن Gönenبه معنی فیض، شرافت، افتخار، برکت، فراوانی؛ و گؤنه‌نجGönenç به معنی سعادت، خوش‌بختی، طالع نیک دانسته‌اند.
٢-به
نظر این‌جانب نام «گؤنه» میتواند هم‌ریشه با کؤنی Köni به معنی عادل و مستقیم و صائب و
صادق و صحیح و بی انحراف، بدون اعوجاج و بی عیب ؛ ...؛ کؤنی‌لیک Könilik به معنی عدالت، راستی و
صدق و بی کم و کاستی و صحت؛ و شاید کؤنگول Köngül - Köñül به معنی دل، جان، صمیم قلب؛ از
مصدر «کؤنمه‌ک» به معنی راست و مستقیم شدن و یا بودن باشد.
٣-
در زبان موغولی کلمه‌ای به صورت «کۆنه» Küne به معنای تهدید، تهدید به مرگ وجود دارد که ریشه‌ی نام موغولی
«کۆنائۆن قوُرغان» است («کۆنه» + پسوند – شناسه‌ی «ئۆن» + «قوُرغان»
تورکی به معنی دز، برج، حصار؛ جمعاً «کونائون قورغان» به معنی دز مرگبار، دژ
مهیب). «گؤنه» اقلا در نام «قارا گؤنه» میتواند از این ریشه‌ی موغولی به معنی
تهدید، و «قارا گؤنه» به معنی تهدید مرگبار و مجازا شخص باهیبت و سهمگین و مخوف و
... باشد. اصطلاح «قارا گونه قالماق» در زبان تورکی به معنای به وضعیتی بسیار وهیم
افتادن، شاید در اصل مرتبط با همین گونه‌ی موغولی است.
[5] میان دو آب، میان دوواب، میانداب: تلفظ‌های گوناگون نام فارسی شهر
تورک قوشاچای
[6] اشقیائیسم اسمی
است که من آن را برای نامیدن نوعی از روابط - ساختارهای عشیرتی – فئودالی - اقتصادی
خاص مبتنی بر غارت‌گری و تجاوز و خون‌ریزی، سفاکی و شقاوت و وضعیت قانون‌گریزی
دائمی و طغیان‌های پی در پی که به سبک زنده‌گی برخی از طوائف تورک مانند شاهسون در
گذشته و عشایر کوردی در حال حاضر تبدیل شده وضع و به کار می‌برم. از ریشه‌ی اشقیاء
به معنی بی‌رحم، سخت‌دل، قسی، سفاک، سنگ‌دل، شریر، ظالم، ستم‌گر، عضو دسته‌ی جنایت‌کاران،
گانگستر.
[7] محمد آقای امیرالعشایر رئیس طایفه‌ی مامش. مامش نام یکی از ایل‌های
یک‌جانشین کورد بر مذهب سنی شافعی پراکنده در منطقه‌ی کوهستانی جوار مرز تورکیه در
استان آزربایجان غربی تا پیرامون خانا (پیرانشهر)، ساوجبلاغ (مهاباد)، ساققیز
(سقِّز) و اوشنو (اشنویه) است. بنا به برخی از آلتائیست‌ها، طائفه‌ی مامش اصل
تورکی (قیپچاقی-اوغوزی) آمیخته با عناصر موغولی دارد که پس از آمیختن با عناصر عرب
و ایرانیک، کوردزبان شده است.
[8] بنا به چند سایت اینترنتی گویا در ذیل کتابی به اسم «قیام ملا
خلیل و رد فرمان رضاخان» بخش‌هایی از یک مثنوی به زبان کوردی آمده که در آن به
«فرمان شیخ عبیدالله برای غارت میاندوآب و قتل عام ساکنان «عجم» آن‌جا، آتش زدن
شهر و غارت اموال مردم و بازاریان توسط عشایر و سوء استفاده‌ی مردم بی سروپا و
چوپانان و گاوچرانان کورد از این اوضاع» اشاره شده است. (دست‌رسی به اصل کتاب
«قیام ملا خلیل و رد فرمان رضاخان» و تائید این ادعا ممکن نه‌شد). «موللا خلیل
گورومه‌ری» مفتی و پیشوای مذهبی منطقه‌ی شمال سردشت و ایل منگور که پوشیدن لباس
فرنگی را حرام می‌دانست، سرکرده‌ی یک شورش محدود بنیادگرایانه در مقابل فرمان کشف
حجاب رضا شاه، پوشیدن لباس متحدالشکل، به سر نهادن کلاه پهلوی، خلع سلاح و
سربازگیری در سال ١٩٢٩ بود. برای این قیام:
http://mokrian.ir/2018/01/08/روایتی-از-قیام-ملاخلیل-در-رد-فرمان-کشف-ح/
[9] افشار، مقدّم (نام اصلی «اوتوزایکی») و قاراپاپاق نام سه ایل تورک
کائن در منطقه است.
[10] مُکری-موکری نام یک ایل کورد عمدتاً تشکیل یافته از تورک‌ها و
برخی گروه‌های آسیای میانه‌ای بعداً کوردزبان شده است. مینورسکی نام مکری را از
ریشه‌ی تورکی-آلتایی می‌داند. بنا به وی این ریشه‌ی آلتاییک در نام کوردی دهبکری-
ده‌بوکری نیز موجود است. وی در ریشه‌شناسی نام موکری احتمالات زیر را مطرح می‌کند:
١-از
نام گروه تورکیک «موکری» که در همسایه‌گی تاپقاچ چین می‌زیستند.
٢-از
نام گروه موکی و یا مو هی از تونقوزهای چینی.
٣-مرتبط
با نام طایفه‌ی موغولی مورکیت-مرکیت-مارکات
٤-از
نام طوائفی بنام بوکرین-موکرین (بعدها قایاچی) که از اویغورستان به اربیل مهاجرت
نموده‌اند.
Mongol
Place-Names in Mukri Kurdistan
(Mongolica 4) by V. Minorsky
[11] عوثمانلی؛ آزربایجان؛ فتنه‌ی شیخ عبیدالله کورد
و آقامیرزا علی قاضی بناب. نویسنده: محمد عزیزی
[12] عباس میرزا مُلْکْ‌آرا نایب السلطنه، پسر محمد شاه و برادر ناتنی
ناصرالدین شاه که مادرش کورد و از مریدان خانقاه شمدینان بود، در خاطرات خود چنین
نوشته است: «طه که از اعاظم صوفیه‌ی نقش‌بندیه بود و مرحوم محمد شاه انارالله
برهانه بسیار بسیار از او رعایت می‌فرمودند و چند قریه به تیول و سیورغال و مخارج
خانقاه او مقرر فرموده بودند و هر ساله تحف و هدایا به جهت او می‌فرستادند. و در میان
تمام کوردستان نافذ الکلمه بود و دعوات بسیار به جهت حفظ و صحت من در آن ایام می‌فرستاد.
و والده‌ی من در طریقت مرید او بود». شرح حال عباس میرزا ملک‌آرا ، برادر
ناصرالدین شاه شامل قسمت مهمی از وقایع سلطنت ناصرالدین شاه. به کوشش دوکتور
عبدالحسین نوائی. انتشارات بابک، سال ١٣٦١. تهران. ص ١٥٣
[13] غازی مختار پاشا (Ahmet Muhtar Paşa 1839 –1919) سپه‌بد و وزیر اعظم عوثمانلی
[14] محمت عارف بک اهل ارزوروم. حقوق‌دان، تاریخ‌شناس، نویسنده و
تورکولوق. وی که در جنگ‌های ٩٣ (جنگ‌های عوثمانلی –روسیه در سال‌های ١٨٧٧-١٨٧٨)
کاتب ویژه‌ی احمد مختار پاشا بود، بعدها خاطرات خود را در کتابی به نام «باشیمیزا
گه‌له‌ن‌له‌ر» منتشر ساخت.
Mehmed
Arif Bey (Tarihçi) : Başımıza Gelenler
http://dergipark.gov.tr/download/article-file/257787
https://turuz.com/book/title/Başımıza+Gelenler+3+Cilt-+Mehmed+Arif+Bey
[15] در کتاب «شرح حال عباس میرزا ملک‌آرا» به بسیاری از این موارد اشاره شده است. هم‌چنین
«خانی چهری محمد کرمانشاه. قادریه 5-4، جنبش شیخ عبیدالله نهری. د: 1310ق»
[16] ژوزئیت‌ها که امروزه در ١١٢ کشور به فعالیت‌های میسیونری و
مبشری-تبلیغی Evangelization) و (Apostolic Ministryمشغولند و در قسمت‌های
آموزشی، تحقیقات روشن‌فکری و فرهنگی، بیمارستان‌ها، ... فعالیت دارند، متهم به
تلاش برای کسب اقتدار سیاسی، کلک و دغل‌بازی سیاسی، فتنه‌های اقتصادی، سوء
استفاده‌ی جنسی از کودکان، ... شده‌اند.
[17] سیّد علی‌محمد شیرازی: ملقب به باب (۱ محرم ۱۲۳۵ هـ ق شیراز - ۲۷ شعبان ۱۲۶۶ ـ هـ ق تبریز) بنیان‌گذار
جنبش بابی و فرقه-مذهب بابیه است.
موللا حسین بشرویه: اولین فرد از حروف حی (۱۸ نفر از اولین مؤمنین
به باب) و به همراه محمدعلی بارفروشی (ملقب به قدوس، آخرین نفر از حروف حی)، رهبر
بابیان در جنگ قلعه‌ی طبرسی مازندران با نیروهای حکومتی بود. در این جنگ که از
بزرگ‌ترین جنگ‌های پیروان سید علی‌محمد باب بود، هفت‌صد- هشت‌صد تن از جنگ‌جویان
بابی پس از مقاومتی دو ساله کشته شدند.
موللا محمدعلی زنجانی: معروف به حجّت از رهبران متقدّم آیین بیانی و رهبر
قیام -جنگ شش ماهه‌ی ده الی پانزده هزار نفر از بابیان تورک در شهر زنجان در منطقه‌ی
خمسه‌ی تورک‌ایلی با دولت قاجار (از جمادی‌الثانی ۱۲۶۶ تا ۱۲۶۸ هجری قمری) بود.
میرزا یحیی نوری: معروف به صبح ازل، بنابر وصیت سید علی‌محمد باب جانشین و
رهبر آیین بیانی پس از او بود. پس از ظهور بهایت و دو شاخه شدن بابیان، گروه اندک وفادار
به میرزا یحیی، ازلی نام گرفت. ازلیان با تقیه و پنهان کردن هویت دینی خود، به یک
حرکت سیاسی افراطی خشونت‌گرا، باستان‌گرا، ضد قاجار و رهبران جنبش ضد تورک مشروطیت
مبدل و به تدریج و کاملا در جامعه‌ی شیعیان امامی حل شدند.
میرزا حسین‌علی نوری: با لقب بَهاءُالله، برادر بزرگ‌تر میرزا یحیی بود.
وی در سال ۱۸۶۳ خود را «من یظهره‌الله»، موعود کتاب بیان معرفی کرد و دین
بهایی را بنیان گذارد. وی به تدریج مشی مسلحانه و براندازانه‌ی ضد قاجاری بابیان
را ترک و محکوم کرد. اکثر بابیان به او ایمان آورده و بهائی نام گرفتند.
[18] جریانات روس‌گرای وقت و حامیان محمدعلی شاه، در واکنش به فارس‌گرایی
و تورک‌ستیزی فزاینده‌ی حرکت مشروطیت به مدیریت بریتانیا و باستان‌گرایان و ....،
نسبت به زبان تورکی، حتی استقلال آزربایجان ایران-خمسه و اتحاد آن با آزربایجان
قفقاز موضع نسبتاً مثبتی داشتند. چنان‌چه یکی از نخستین نشریات تورک‌زبان در تاریخ
ایران به اسم آموللا عمو توسط انجمن اسلامیه منتشر شده است. مخارج این روزنامه را
بازاریان تبریز تامین می‌کردند. به عبارت دیگر، بر خلاف مشروطیت که یک جریان فارس‌گرا
و ضد تورک علنی بود، جریانات روس‌گرای وقت، دارای مناسبات مثبت با زبان تورکی و
الحاق آزربایجان ایران به قفقاز بودند. آزربایجان‌گرایان این وجه مثبت و مترقی
انجمن اسلامیه را ذکر نه‌می‌کنند.
[19] باب عالی استانبول در ماه‌های پایانی سال ١٩٠٧ برای سرکوب عصیان
شیخ عبدالسلام نیرویی نظامی به فرماندهی فریق محمت پاشا به ناحیه فرستاد. شیخ
عبدالسلام فرار و به نزد مارشیمون در ناحیه‌ی تیار عقب‌نشینی کرد. (از آن روز به
بعد بارزانی‌ها به صورت متحد مارشیمون و جیلوها عمل می‌کنند). در ١٩٠٨ به ناحیه‌ی
بارزان برگشت و نبردها بین اوردوی عوثمانلی و نیروهای بارزانی شدت گرفت. در سال
١٩١٣ سلیمان نظیف والی موصل، اوردویی برای سرکوب شیخ عبدالسلام فرستاد. شیخ
عبدالسلام فرار کرده به کوردستان ایران رفت و به سید طاها، در ده راژان شهرستان
اورمو پناهنده شد. با اسماعیل آقا سیمیتقو
ملاقات کرد، سپس هر دو به تفلیس رفتند و از طرف نماینده‌ی تزار روس قول حمایت بر
علیه امپراتوری عوثمانلی را گرفتند. در بازگشت به ناحیه‌ی سالماس، صوفو عبدالله
از ده گه‌نگه‌جین، شیخ عبدالسلام و سه محافظ او را به نیروهای عوثمانلی مستقر در
سیر داغی تحویل داد. شیخ به موصل منتقل، به امر سلیمان نظیف محاکمه و در تاریخ ١٤،
١٢، ١٩١٤ اعدام شد.
[20] به عنوان نمونه روزنامه‌ی اختر چاپ استانبول، به سال ١٨٨١ از
اتحاد رهبران و نیروهای تورک اورمو، ماکو، خوی (تیمور پاشاخان بایات، اقبال‌الدوله
افشار، شیخ علی‌خان ماکویی، مرتضی قلی‌خان بایات) بر علیه اشقیاء و متجاوزان کوردی به سردسته‌گی
شیخ عبیدالله نهری (نوچه‌ای)، چنین خبر می‌دهد: «از قرار خبر آخری که رسید تیمور
پاشا خان با قوشون و استعداد خوی و ماکو که مامور به اورمیه بود، در سه فرسنگی
اورمیه دچار جمعی از اکراد از سواره و پیاده [شد] که رئیس آن‌ها شیخ صدیق پسر شیخ
عبیدالله بود. و آن‌ها در کوه سختی سنگر داشتند. سواره و پیاده‌ی تیمور پاشا خان
حمله به سنگر آن‌ها برده، بدون این که دقیقه‌ای مقاومت نمایند، همه را از سنگر
دوانده، الی دو فرسنگ تعاقب کرده، اسر و زنده‌ی زیادی گرفته است. از آن جمله مرتضی‌قلی
خان پسر تیمور پاشا خان که جوانی‌ست به سن بیست ساله، چندین نفر از اکراد را خود
با گلوله کشته بوده است. بعد از این شکستی که در اول ورود به اکراد داده، ملحق به
اوردوی اقبال‌الدوله و شیخ علی‌خان ماکویی در اورمیه شده است که به اتفاق هم اکراد
را بالمره به اتمام به‌رسانند. از جانب اورمیه مقرب الخاقان اقبال‌الدوله و تیمور
پاشا خان به تعاقب عبیدالله می‌پردازند. در میان عبیدالله و اوردوی اقبال‌الدوله و
تیمور پاشا خان دو سه دفعه جنگ سختی شده، شکست بر اکراد افتاده، شیخ به نوچه
گریخته است. از روسای بنام اشقیاء جلیل‌آقا و حمزه و پسر شیخ نیز به سمتی زده نیم‌جانی
به‌در برده‌اند».
[21] اقبال‌الدوله پدربزرگ مادری جمشید خان افشار اورمویی، هم‌چنین
عموی پدر اوست. پدر جمشید خان، اردشیر خان شجاعالدوله پسر یوسف خان شجاعالدوله
بود. یکی از دختران اقبال‌الدوله که به هم‌سری اردشیر خان شجاعالدوله (پسر عموی
خود) درآمد، مادر جمشید خان است. خیابان اقبال‌الدوله در اورمو رو به روی مسجد اعظم یادگار اقبال‌الدوله بود.
[22] یوسف‌خان شجاعالدوله از رجال نظامی دوره‌ی محمد شاه و ناصرالدین
شاه قاجار، رئیس فوج‌های ماراغا، در آخر عمر حکومت خوی و سالماس را داشت. از
اشتباهات و سوء مدیریت وی که در بر افروختن آتش طغیان شیخ عبیدالله نقش داشتند
(آتش زدن روستاهای تیول شیخ عبیدالله و کشتن نابه‌جای مریدان وی) انتقاد شده است.
شجاعالدوله پدربزرگ پدری جمشید خان سوباتایلی افشار اورمویی است. به دستور وی سرای شجاعالدوله در داخل بازار اورمو
(در حال خرابی) ساخته شد و کتاب تاریخ افشار توسط ادیب الشعرا تألیف گردید.
[23] آزربایجان و مسئله‌ی کورد
https://varliq.wordpress.com/2010/10/20/آذربایجان-و-مسئله-کرد/
[24] «همه آقا علی را خلاص‌دهنده و منجی لقب کرده و می‌گفتند که اگر او
نبود بناب از دست رفته بود. چون قاضی مردم را به مدافعه و نگاه‌داری شهر تشویق می‌کرد
و یک هفته تمام با پسرش محمّدآقا شهر را حفظ کرد. الحق که چنین عالمی به ندرت پیدا
می‌شود. با شدّت گرفتن فتنه، آقا علی قاضی بناب و حاجی صدرالدوله با ارسال نامه‌هایی
به تبریز، عمق فاجعه را برای مظفرالدین میرزا بازگو کردند. ... شیخ‌زاده قبل از
رسیدن به بناب، اسمعیل آقای قره پاپاق را به نزد آقا علی فرستاد تا او را اغواء
نماید. اما آقا علی گفت: من با تبعه‌ی خود در مقابل عبیدالله خواهم ایستاد و جنگ نه‌کرده
تمکین نه‌خواهم کرد».
[25] شین: شرم‌آور، فضیح
[26] تعبیر «افساری به اسم دین در گردن عشایر بدوی» که جمشید خان به‌کار
برده میتواند تلمیحی به امر تقلید در میان شیعیان هم باشد. کلمه‌ی تقلید هم‌ریشه
با قلّاده که بر گردن حیوانات می‌اندازند است.
[27] منظور حمیدیه آلای‌لاری (Hamidiye
Alayları) است که در سال ١٨٩١ عمدتاً از
عشایر کورد تشکیل شد.
[28] سرعسکر (Serasker): عنوانی در امپراتوری عوثمانلی
برای وزیری که یک اوردو را فرماندهی می‌کرد. پس از سال ١٨٢٦ در زمان سلطان محمود
دوم، به نهادی تبدیل شد که وظایف ستاد بزرگ ارتشتاران و وزارت جنگ را هم‌زمان
ایفاء می‌نمود.
[29] آلشگرد و یا الشکرد (Eleşkirt): شهر و ناحیه‌ای در ایل آغری تورکیه. در دهه‌های آخر قرن نوزده
جمعیت آن مرکب از ارمنی، تورک و کورد بود.
[30] کونگره و یا عهدنامه‌‌ی برلین (١٨٧٨) بین امپراتوری عوثمانلی، امپراتوری روسیه،
بریتانیای کبیر، امپراتوری آلمان، امپراتوری اوتریش-مجارستان و شاهنشاهی ایتالیا و
فرانسه منعقد شد. طبق این عهدنامه که آغاز پایان حیات امپراتوری عوثمانلی بود
صربستان، بولغارستان، رومانیا و قاراداغ از امپراتوری عوثمانلی تجزیه؛ ولایات
بوسنا-هرسک و روم‌ایلی شرقی ایجاد؛ ولایت تِسِلا به یونان، سانجاق قوتور به ایران
و ولایات قارس، باتوم، آرتوین و آرداهان به روسیه واگذار؛ و ولایت قبرس به
انگلستان کرایه داده شد. سه سال بعد تونس نیز به استناد این معاهده از طرف فرانسه
اشغال گشت.
[31] در باره‌ی سیمون چلنگریان به مقدمه رجوع کنید.
[32] شیخ عبدالقادر بزرگ‌ترین فرزند شیخ عبیدالله و به هنگام تهاجم وی
به شهرهای تورک بیست و سه ساله بود. شیخ عبدالقادر مسئولیت حمله به و اشغال تبریز،
و برادر او شیخ محمدصدیق مسئولیت حمله به اورمو، خوی و سالماس را بر عهده داشت.
[33] حمزه آقا از رؤسای ایل منگور و مغز متفکر شیخ عبیدالله شمرده می‌شد.
مَنگور نام یکی از ایل‌های کورد در استان آزربایجان غربی پراکنده مابین سردشت و
خانا (پیرانشهر) و ساووج‌بولاق (مهاباد) تا مرز عراق است.
[34] چپاول و غارت‌گری و کشتار تورکان توسط لشکر عبیدالله در میاندوآب
چنان گسترده بود که موجب ناخشنودی و انفعال و پراکنده‌گی در بین سپاهیان شیخ گردید.
از جمله گلابی آغا رئیس عشیره‌ی ده‌بوکری و قادر آغا از سپاهیان شیخ جدا و به سپاهیان
امیر نظام گروسی پناهنده شدند.
[35] شقاوت شیخ عبیدالله به هنگام کشتار در میاندوآب در دیگر منابع
تاریخی آن دوره مانند کتاب تاریخ و جوغرافی دارالسلطنه تبریز تالیف نادر میرزا،
خاطرات حاج سیاح، خاطرات عباس میرزا ملک‌آرا و ... هم روایت شده است. به عنوان
نمونه از سیاحت نامه حاج سیاح: «اکراد مال‌ها برده و آبادی‌ها را آتش زدند. آنان
اطفال شیرخوار را به هوا انداخته و از زیر شمشیر زده و دو قطعه ساختند و می‌گفته‌اند
صلی علی محمد!، شکم زنان حامله را دریده و دختران باکره را بی سیرت بعد قتل کرده،
به مردم و زن و پیر و جوان و طفل ابقاء نه‌کرده، بعد از غارت، آتش به مزارع و
محصول و آبادی می‌زده‌اند.»
[36] مَرَده- مَرَدَة: جمع مارد. متمرّدان
و سرکشان
[37]ژنرال محمت کاظیم دیریک (Mehmet Kazım
Dirik 1880 - 1941) والی
بیتلیس به هنگام طغیان بود.
[38] غُزَاة : جمع غَازِی
[39] نهب: غارت
[40] اسر: برده‌گی، اسارت
No comments:
Post a Comment