دولت قیزیلباش – قزلباش – قزلباشیه است، نه دولت صفوی
مئهران باهارلی
Özet:
Anadolu ve Şam Alevi Türkmanlarının bir bölümünün Azerbaycan ve İran’da kurdukları devletin orjinal adı “Kızılbaş Devleti”dir. Kızılbaşlar kendileri hiç bir zaman kurdukları devleti “Safevi” adlandırmamışlardır. Dönemin Avrupa, Tacik-Fars ve Osmanlı kaynaklarında da ilk başta Safevi devleti adına rastlanmaz. “Safevi”, daha sonralar Fars-Tacik yazarlar, Şuûbîler, Ermeni Kilisesi ve Haçlı Sömürgeci Avrupa devletlerinin, Kızılbaş Devleti’nin Türklerce kurulduğu ve bir Türk devleti olduğunu inkar etmek, onu Îrânîleştirip bir Fars Devleti olarak göstermek için uydurdukları temelsiz bir dışadlandırmadır. Günümüzde de onlara ek olarak Fars, Ermeni ve Kürt ultramilliyetçileri ile Paniranist ve İstalinist Azerbaycan Tarihçilikleri bu yanlış ve uyduruk dışadlandırmayı yaymaktalar. Türkiye ve Azerbaycan Cumhuriyeti’nde İran’da yaşayan Türk Milleti yerine kullanılan, Türk düşmanı Haçlı Batı sömürgeciliyinin ürünü olan Azeri ve Azerbaycanlı yanlış ve uydurma dışadları gibi, Anti Türk merkezlerin Kızılbaş Devleti yerine yaygınlaştırdığı Safevi Devleti uydurması da terk edilmelidir.
Kızılbaş Devleti, kendisinden önceki Karakoyunlular ve kendinden sonraki Afşarların tersine, Türkçü bir devlet deyildi, sadece milli tipolojisi Türk’tü. Bu devlet özellikle Birinci Şah İsmail, Şah Tahmasb ve Birinci Şah Abbas dönemlerinde, Avrupa Haçlı sömürgeci devletlerin vekil gücü ve pıratikte bir anti Türk odak ve devlet gibi davranmıştır. Haçlılar ve Ermeni Kilisesinin müttefiki ve maşası olan Kızılbaş Devleti benimsediyi yıkıcı siyasetleri ile özellikle Birinci Şah İsmail, Şah Tahmasb ve Birinci Şah Abbas dönemlerinde, bu arada Fars-Arap mezhebi İmami Şiiliyi resmi etmesi ve kılıçla halka zorlaması, ve yaptığı sonsuz Türkman, Türk Sünni ve Türk Alevi ve Kızılbaş katliamları ve kıyımları ile İran’da yaşayan Türklerin fiilen Farslaştırılması ile modern Fars – İran milli kimliyinin yaratılmasına hizmet etmiştir.
Bütün bunlara rağmen Kızılbaş Devleti hiç bir anlamda bir Fars-İran milli devleti de deyildir. Kızılbaş Devletinin milli tipolojisi Türk idi. Zira Anadolu ve Şam (Türkiye ve Suriye) Türkmanlarınca kurulmuş, egemen sülale, ordu ve devlet yapısı, hepsi Türk devlet gelenekleri üzerine düzenlenmişti. Ayrıca Kızılbaş Devleti Farsçaya üstünlük verse ve Kızılbaşlar da Farsçayı kutsal dil kabul ettiklerine rağmen, kendisinden önceki ve sonraki bütün Türk devletlerde olduğu gibi hâlâ Türkçenin duruma göre Türkman, Osmanlı, Çağatay ve Tatar lehçelerini sözel ve yazılı biçimde ve devletin de-facto resmi dillerinden biri olarak kullanıyordu
Abstract:
The original name of the state established by Anatolian and Syrian Alevi Turkmans in Azerbaijan and Iran was "Kızılbaş - Qizilbash State". The Qizilbash themselves never referred to the state they founded as "Safavid." Initially, the name Safavid does not appear in contemporary European, Tajik-Persian, or Ottoman sources. "Safavid" is a term without basis, created by later Persian-Tajik writers, the Shuubids, the Armenian Church, and the Crusader colonialist European powers. It is coined in order to deny that the Kızılbaş State was established by Turks and was a Turkish state, as well to Iranize and portray it as a Persian state. Today, in addition to them, Persian, Armenian, and Kurdish ultranationalists, along with pan-Iranist and Stalinist Azerbaijani historiographies, spread this false and fabricated term. Just like the false and fabricated exonyms Azeri and Azerbaijani, which are used while referring to the Turkish Nation living in Iran and are products of the anti-Turkish Crusader Western colonialism; the fabricated Safavid State exonym used instead of the Kizilbash State, and popularized by anti-Turkish centers, should also be abandoned in Turkey and the Republic of Azerbaijan.
The Qizilbash State, unlike the Qarakoyunlu State before it and the Afshars after it, was not a Turkist state; only its national typology was Turkish. Particularly during the reigns of Shah Ismail I, Shah Tahmasb, and Shah Abbas I, this state acted as a proxy for the European Colonialist Crusader states and, in most cases, as an anti-Turkish center and state. This state, which was an ally and pawn of the European Colonialist Crusader states and the Armenian Church, had extremly destructive policies, especially during the reigns of Shah Ismail I, Shah Tahmasb I, and Shah Abbas I. They made the Persian-Arab sect of the Imami Shiism the state religion and forced it upon the people by the sword. They also committed endless massacres and atrocities against Türkmans, other Turks, Sunnis, Alevis, and Qizilbash, effectively assimilating and Persianizing the Turks living in Iran, which also led to the creation of the modern Persian-Iranian national identity.
However
despite these facts, the Qizilbash State was not a Persian-Iranian national
state in any sense. The national typology of the Qizilbash State was Turkish.
It was founded by the Türkmans of Anatolia and Sham (Turkey and Syria), and its
ruling dynasty, army, and state structure were all based on Turkish state
traditions. Moreover, although the Qizilbash State gave precedence to Persian
and the Qizilbash considered it a sacred language, they still used Türkman,
Ottoman, Chagatai, and Tatar dialects of Turkish, same as it was the case with
all Turkic states of Iran before and after it, both orally and in writing, making
Turkish a de facto official language of the state.
تعبیر «دولت صفوی» و کاربرد آن به جای «دولت قیزیلباش»، به چند دلیل نادرست است:
١-«قیزیلباش - قزلباش» اسمی تورکی است. حال آن که «صفوی» یک اسم عربی - فارسی است. نامیدن دولتهای تورک و در این میان دولتهای تورک حاکم بر ایران امروزی با اسامی فارسی - عربی، نامعقول و بر خلاف یوْسوُن - تؤره (آداب و رسوم، آئین، شیوه و عادات، سنن) و منطق خودنامگذاری و دولتمداری تورک است. در تاریخ هزار و دویست سالهی تورک - موغول ایران دهها سلسله و پادشاهی و امپراتوری و خاندان و اوردوی تورک و موغول حاکم بر این کشور و یا قسمتهایی از آن، از قاراخانیان و سلجوقیان و اتابکان و سالغوریان و قوتلوقخانیان و قاراخیتایها تا ایلخانیان و جلایریان و تیموریان و ایلدنیزلیها و قاراقویونلوها و آغقویونلوها و در نهایت افشاریان و قاجاریان همه دارای اسامی تورکی – موغولی بوده و همه نیز در زبانهای تورکی و فارسی و عربی و اوروپائی با این نامهای تورکی – موغولی شناخته شدهاند. دولت مشهور به صفوی تنها دولت تورک حاکم بر ایران فعلی است که بر عکس این عرف و روال، با یک نام عربی - فارسی یعنی صفوی خوانده میشود[1].
٢- «قیزیلباش» یک «خودنامگذاری»، اما «صفوی» یک «دیگرنامگذاری» توسط مولفین تاجیک - فارس است. دولت تورک مذکور که توسط طوائف، جنگجویان و سران تورکمان از آناتولی و شام (تورکیه و سوریه) بر مذهب غالی علوی تورک - از تشیع هترودوکس در اراضی ایران و آزربایجان تاسیس گشت، توسط خود آنها دولت صفوی نامیده نهمیشد. نامی که آنها برای نامیدن دولتشان و به طور رسمی به کار میبردند یعنی خودنامگذاری آن دولت، حتی یک صد سال بعد از تاسیس، «دولت قیزیلباش» و یا «دولت قیزیلباشیه» بود. به عنوان نمونه:
- در کتاب عالم آرای عباسی تالیف اسکندر بیگ تورکمان منشی در تاریخ صفویان از تأسیس این سلسله تا مرگ شاه عباس اول، هرگز از اسم دولت صفوی استفاده نهشده است. اگرچه اسکندر بیگ ترکیبات خاندان و دودمان و سلسلهی «صفوی» را به معنی اولاد و نسل منسوب به صفیالدین اردبیلی به کار میبرد، اما همه جا دولت تورک مزبور و لشکر و اوردو و جنود و سپاه و امرا و غازیان او را «قیزیلباش»و «قیزیلباشیه» مینامد. او همچنین ترکیب «پادشاه قیزیلباش» را به کار میبرد که به معنی پادشاه دولت قیزیلباش (در مقابل خانان چنگیزیه، سلاطین توران، لشکر جغتای، سلطان و خواندکار روم، عثمانی، ...) است.
-در ترجمهی کتاب مصائب النواصب تالیف شده در عهد
شاه عباس حقیر، حتی یک بار نام دولت صفوی به کار نهرفته، بلکه در همه جا نام این
دولت تورک به صورت «دولت قیزیلباش» آمده است.
-در مجموعهی مکاتیب و مناشیر تالیف عبدالحسین
النصیری طوسی در عهد شاه عباس حقیر، نام این دولت تورک به صورت «دولت قزلباشیه»
آمده است.
- در نامههای رسمی زینلخان بیگدلی شاملو فرماندهی کل اوردوی قیزیلباش به زبان تورکی، اسم دو دولت تورک همسایهی متخاصم اوغوز غربی به صورت «آل عثمان» (امپراتوری عوثمانلی) و «قیزیلباش» ذکر شده است: «آلِ عثمان» احوالی و «قیزیلباش»ین اوضاعی[2]. در اینجا «آل عثمان» و «قیزیلباش» نام «سلسله» (کمابیش معادل «دولت» امروزی) است.
نکته-دوگانهی ایران و روم: در عنوان جونگی که نامههای زینلخان بیگدلی شاملو را نقل کرده، عبارت «مراسلات سپهسالار ایران و سردار روم» به کار رفته است. این نیز نشان میدهد که در اینجا «ایران» مانند «روم»، نام دولت نیست، بلکه اسم «قلمرو» و سرزمین و کمابیش معادل «کشور» امروزی که دولت قیزیلباش بر آن حاکم بود است. عموما در هر منبعی که خاقانهای تورک و موغول حاکم بر ایران امروزی از جمله سلاطین قیزیلباش به صورت پادشاه و شاه و سلطان ایران و .... ذکر میشوند، منظور سلاطین حاکم بر سرزمین موسوم به ایران است و نه دولت ایران. چنانچه عنوان سلطان روم در مورد سلاطین عوثمانلی، به معنی سلطان تورک حاکم بر سرزمین موسوم به روم – آسیای صغیر – بود، و نه به معنی سلطان دولت روم و یا پادشاه قوم و ملت روم و یا دارای قومیت و ملیت رومی.
٣- قیزیلباشان تورک خود را «صوْفوُ Sofu» مینامیدند. «صوفو» تلفظ تورکی نام صوفی (مانند تلفظ تورکی به صورت تورکو)، و به معانی آتی است: ١-معتقد به اسلام متصوفه (هترودوکس) در مقابل اسلام متشرعه (اسلام اورتودوکس) ٢- علویان تورک منسوب به فرقهی صوُفَویه، ٣-یکی از نامهای غلات قیزیلباش و ٤-عنوان رسمی شاهان دولت قیزیلباش مخصوصا موسس آن شاه اسماعیل اول، در مقابل عنوان «سولطان» عوثمانلیها. بعدها صوفو به نام بعضی از فِرَق مشخص و زیرگروههای معین غالیان قیزیلباش تبدیل شد که تا به امروز رد آنها باقی مانده است. امروز در میان فِرَق مذهب علوی تورک در آزربایجان شرقی، گروههائی با نام «صوفولار»، و شهری با نام «صوفیان» وجود دارد. در عراق نیز علویان تورک، به دو دستهی «صوفولار» (صوفیان) و «درویشلهر» (درویشان) تقسیم میشوند.
٤-در منابع غیر قیزیلباشی از جمله در منابع عوثمانلی و مخصوصا اوروپائی وقت هم، این دولت تورک صفوی نامیده نهشده، بلکه دولت قیزیلباشیه و سلطنت قیزیلباشیه خوانده شده است. در متون اوروپائی آن دوره به هنگام اشاره به شاهان این سلسلهی تورک، تعبیرات «صوفو» (صوفی)، «صوفیان»، «شاهان صوفی»، «شاه قیزیلباش» و عبارات مشابه آن – و نه صفوی - به کار رفته است. در زبان عربی هم، بعضا نام درست «دولة صوفیة» بهکار میرود: الصفویة المتحفزة لحمل السیف فی سبیل إنشاء دولة صوفیة علویة فی إیران. در گذشته مفهوم دولت به معنی امروزی وجود نهداشت و با اسم خاص جداگانهای هم نامیده نهمیشد. ایلها، سلاطین و خاندانها و سلسلهها وجود داشتند و اسم کشور و قلمرو نیز منسوب به آنها بود. به اراضی و قلمروی تحت حاکمیت دولت قیزیلباش شامل ایران امروزی هم، «مملکت قیزیلباش»، و نه «مملکت صفوی» گفته میشد.
٥- منطقا دولت منسوب به صوفو - صوفی (شاه قیزیلباش) میباید چیزی مانند «صوفیه»، «صوُفَوی» یعنی منسوب به صوفی، «صوُفَویه» و یا «صوُفیان» (قیزیلباشان علوی) ... نامیده شود، نه صَفَویه که به معنی منسوب به صَفا - صَفی است؛ مانند عَلی ← عَلَوی؛ دنیا ← دنیوی؛ مولا ← مولوی؛ آمریکا ← آمریکی (با حذف الف)، آمریکیه (مفرد مونث)؛ سوریا ← سوری (با حذف الف، مفرد مذکر)؛ اورمیه ← اورمی ← اورموی[3]، ... به واقع در منابع ونیزی و اوروپایی وقت که دقیقترین و کاملترین اطلاعات را در بارهی سالهای آغازین حاکمیت شاه اسماعیل اول میدهند، مانند سفرنامهی آنجییولئللو و کتاب یک تاجر گمنام Incognitus Mercator، ... به کرات نامهای «صوُفَوی» به معنی منسوب به صوْفوُ (Sofu) نام قیزیلباشان تورک و عنوان شاهان قیزیلباش، جمع آن «صوُفَویان» (Suffaveans) به معنی منسوبین جریان و فرقهی سیاسی قیزیلباش تحت رهبری شاه اسماعیل اول، و «صوُفَویسم» (Suffaveism) به معنی «صوُفَویگری» و یا مذهب علوی تورک مخصوصا گروههایی معتقد به آن که پیروی شاه اسماعیل اول بودند به کار رفته است[4]. قابل ذکر است که در ترجمهی این منابع اوروپایی به زبان فارسی و در جمهوری آزربایجان، اسامی «صوُفَوی» و «صوفویان» و «صوْفوُ» و ... به صورت تماما غلط و گمراه کنندهی «صَفَوی» و «صوُفی» و ... تحریف و ترجمه میشوند.
٦- به باور غالب، صفوی اسمی منسوب به صفیالدین اردبیلی است. حال آن که صفیالدین اردبیلی سر سلسلهی خاندان و طریقت صفویه (مرحلهی پایانی طریقت اردبیلیه)، و نه موسس دولت قیزیلباشیه بود. تاسیس دولت قیزیلباش ارتباطی با او نهدارد، امری حادثه در دویست سال بعد از مرگ صفیالدین اردبیلی توسط قیزیلباشان تورک عوثمانلی (آسیای صغیر، سوریه، ...) است. به لحاظ تاریخی، نام صفوی صرفا میتواند برای اشاره به «خاندان صفویه» به معنی اولاد و نسل منسوب به صفیالدین اردبیلی، و یا «طریقت صفویه» یعنی مرحلهی پایانی حیات «طریقت اردبیلیه» که آن خاندان ایجاد کرده و در راس آن بود، به کار رود. اما نام صفوی به هیچ وجه نهمیتواند به عنوان اسم دولت تورک قیزیلباش که صفیالدین اردبیلی هیچ نقشی در تاسیس آن نهداشت و دو قرن بعد از مرگ او پدیدار شد استفاده شود.
٧- در جعل متاخر نام صفوی برای دولت قیزیلباش، تقلید از نام امپراتوری عوثمانلی- آل عثمان، ماخوذ از اسم عثمان غازی رئیس ایل قایی اوغوزها نقش داشته است. اما این تقلید، در صورت وجود، خردمندانه و معقول نهبوده و دارای مشکلات است. اولا عثمان غازی، شخصا موسس بیگلیک و یا امارت عوثمانلی و امپراتوری عوثمانلی بعدی بود. این، بر عکس وضعیت صفیالدین است که موسس هیچ بیگلیک و یا دولت قیزیلباشیه نهبود و دو قرن قبل از تاسیس آن دولت میزیست. دوما نام حقیقی عثمان اول طبق منابع اولیهی عربی و تورکی و بیزانسی و تحقیقات تاریخی مودرن علمی یک نام تورکی، احتمالاً آتمان، آتومان یا آتامان است که بعدها وی و دیگران با نیتی دینی، مشابه آن به عربی عثمان را به جای آن به کار بردهاند. یعنی عثمان – آتامان نام موسس امپراتوری عوثمانلی ریشهی تورکی دارد و با سنن خودنامگذاری تورک مطابق است. در حالی که صفیالدین نامی عربی است و نامیدن دولتی تورک با این نام با سنن خودنامگذاری تورک در تضاد است. نهایتا به نظر میرسد بعدها عدهای از مولفین و مورخین ایرانگرا، به منظور تراشیدن سابقه و تاریخی قدیمیتر برای دولت قیزیلباش، آن را صفوی نامیدهاند تا با مربوط کردن آن به صفیالدین، دو قرن به عمر آن اضافه و تقریبا هم عمر دولت رقیب عوثمانلی شود.
٨-در آن دوره در ترمینولوژی و ادبیات سیاسی قیزیلباشان، یکی از معانی رایج اصطلاح «صوفیگری» وفاداری و صداقت به دولت قیزیلباشی، و «ناصوفیگری» خیانت و عدم صداقت به دولت قیزیلباشی بود. احتمالا کاربرد کلمهی صوفی در اصطلاحات دارای جزء «صافی» و «صفا» مانند «صفای صوفیان» و «صوفی صافی»، در ترجیح و رواج اسم «صفوی» به معنی منسوب به صفی و صافی، و عدم رواج فورم اصلی «صوفوی» تاثیر داشته است (صافی: نعت فاعلی از صفوه و صفا، روشن، شفاف، خالص، بی دُرد، بی غش، پاکیزه، ناب، زلال). در صورت وجود این تاثیرگذاری، شاید پدیدار شدن نام صفوی برای نخستین بار، مرتبط با مفاهیم متصوفهی صافی و صفا بوده است و نه به سبب منسوبیت به صفیالدین اردبیلی.
٩-نامیدن دولت تورک قیزیلباشیه به اسم طریقت صفویه برگرفته شده از نام صفیالدین اردبیلی، به لحاظ مذهبی نادرست است. زیرا ویژهگی و ممیزهی اصلی دولت قیزیلباشیه، تاسیس آن توسط غلات شیعی تورک – جریان سیاسی قیزیلباش که با دشمنی متعصبانه با سنیگری و امپراتوری تورکان سنی یعنی عوثمانلی مشخص میشود است. در حالی که صفیالدین بر مذهب علوی تورک و یا غلات شیعهی هترودوکس نهبود، بلکه او یک سنّی بود. طریقت اردبیلیه در زمان صفیالدین هم یک طریقت سنّی شافعی بود و بر خلاف فرقهی سیاسی قیزیلباش، به هیچ وجه تمایلات ضد سنّی نداشت. منتسب کردن دولت قیزیلباشیه که شدیدا ضد سنّی بود به صفیالدین اردبیلی سنّی مذهب، ماهیت غالی و فلسفهی وجودی ضد سنّی دولت قیزیلباش را تحریف و تماما زیر و رو میکند.
١٠-طریقت صفویه پس از شکست شاه اسماعیل اول در جنگ چالدیران، یعنی تنها ۱۳ سال پس از تاسیس دولت قیزیلباش، و تاسیس مقام «صدر» برای شیعیان امامی توسط شاه اسماعیل اول و انتصاب یک تاجیک شیعی امامی به این مقام، با استحاله در شیعهی امامی فارسی – عربی، ارتباط خود با مذهب علوی تورک را از دست داد و عملا به حالت اغماء فرو رفت. از آن تاریخ به بعد شاه صرفا در حرف «مرشد کامل» تورکمانان علوی پیوسته به جریان سیاسی قیزیلباش شمرده میشد. اما رهبر مذهبی واقعی تورکان علوی پیوسته به جریان سیاسی قیزیلباش، نه خاندان و طریقت صفوی و شاه، بلکه «خلیفه الخلفاء» بود. از اوائل دههی دوم عمر دولت قیزیلباشیه راههای طریقت صفویه که اکنون به یک نهاد رسمی و دولتی فورمالیته تبدیل شده بود و قیزیلباشان که بر مذهب غالی علوی تورک بودند از هم جدا شد و اولی صرفا در اسم به حیات خود ادامه داد. در دورهی تورکستیزترین شاه این خاندان یعنی شاه عباس حقیر، طریقت صفویه در اسم نیز کاملا از بین رفت و از صحنهی تاریخ برچیده شد. در حالی که دولت قیزیلباشیه و مذهب علوی تورک (هر دو گونهی قیزیلباش ضد سنی، و قاراقویونلوی سنّیدوست آن)، هر کدام در مسیری متفاوت، هنوز به حیات خود ادامه میدادند. با این وصف، نامیدن دولت قیزیلباش که دویست سال عمر کرد، به اسم طریقت صفویه که تنها در ۱۳ سال نخستین عمر آن دولت وجود داشت، نادرست است.
١١-همان گونه که میباید بین «دولت قیزیلباش»، «طریقت صفویه» و «مذهب علوی تورک» فرق گذارد، لازم است که بین «خاندان صفویه»، امرا و «تودههای قیزیلباش» و «تورکمانها» هم فرق گذارد. خاندان و شاهان صفوی عموما فاقد شعور قومی تورک - تورکمان و در حال شیعه و تاجیک شدن بودند. علی رغم تورکمانتبار بودن اکثرشان، آنها تبار خود را به اعراب (سیادت) و خاندانهای پیش از اسلامی ایرانیک ربط میدادند. (مقایسه کنید با تیمور کورهکهن، جهانشاه قاراقویونلو، نادرشاه آوشار، و همهی شاهان قاجار که همواره بر تبار تورک و تورکمانی خود تاکید و افتخار میکردند). حتی شاه تهماسب علنا تورکمان بودن خود را نفی، و منکر وجود مفهوم تورکمان شده بود.
حال آن که تودهها و حتی بسیاری از امرای قیزیلباش - علی رغم آن که برای مدتهای بسیار طولانی توسط شاهان خاندان صفوی بازی خورده و آلت دست آنها برای ضربه زدن به دیگر تورکها شدند-، بر خلاف اغلب شاهان خاندان صفوی دارای شعور قومی تورک و یا به اصطلاح آن زمان حمیت تورکمانی بودند. تعلق آنها به مذهب علوی تورک از اسلام هترودوکس نیز میباید حمل بر تورکیت آنها شود (هیچ غیر تورک - تورکمان در میان معتقدین مذهب علوی تورک وجود نهداشت). تودهها و امرای قیزیلباش ناآگاهانه ماشهی سیاستهای ضد تورک شاهان صفوی که خود ماشه و مزدور آگاه دولتهای صلیبی و استعمارگر ضد تورک اوروپایی و ضد مسلمان بودند شده بودند. اما علی رغم این واقعیت تودهها و امرای قیزیلباش کماکان به تورک - تورکمان بودن خود افتخار و تاکید کرده، به فرهنگ تاجیکی (فارسی بعدی) به دیدهی تحقیر مینگریستند. به عنوان نمونه در یک نکاحنامهی تورکی باقیمانده از جماعت شاهیسئوهنها – زمرهای از قیزیلباشهای فاناتیک – که هنوز بر مذهب علوی تورک اولیه بودند، از «تورک تؤرهسی» و یا و رسومات عرفی و نظام اخلاقی تورک سخن گفته میشود[5].
١٢-پس از جنگ چالدیران بسیاری از امرای قیزیلباش که متوجه حرکت شاه اسماعیل اول و خاندان صفویه به سوی شیعهی امامی عربی - فارسی و روند تاجیک گردانیدن دولتشان شده بودند، به مقابله با این دو سیاست برخاستند. بدین سبب نیز جان خود را از دست دادند. برخی از آنها علنا بر علیه شاهان خاندان صفویه شوریدند، شماری پشیمان شده دوباره به عوثمانلییان پناه آوردند. امرای قیزیلباش مملکت و ایالت آزربایجان نیز، در چارهیابی برای جلوگیری از سیاست تاجیکسازی و تورکمانکشی و قیزیلباشکشی شاهان خاندان صفوی، در صدد الحاق آزربایجان و دیگر نواحی تورکایلی به عوثمانلی بر آمدند. به اعتباری تاریخ دولت تورک قیزیلباشیه، تاریخ جنگ و جدال بین شاهان خاندان صفوی با تورکمانان غیر قیزیلباش و حتی قیزیلباش است. شاه اسماعیل اول شخصا آغاز کنندهی پدیدهی «تورکمانکُشی» است که در دورهی حاکمیت شاه تهماسب و شاه عباس حقیر به اوج رسید. با این وصف، نامیدن دولت تورک قیزیلباش که توسط تورکمانان قیزیلباش (هرچند فریفته شده) تاسیس شد، با نام خاندان صفوی به معنی نفی ماهیت تباری و هویت تورک این دولت است. زیرا خاندان صفوی نوعا دارای شعور قومی تورک نهبود و هویت تباری تورکی خود را آگاهانه و علنا نفی میکرد. مخصوصا سه شاه برجستهی این خاندان یعنی شاه اسماعیل اول، شاه تهماسب و شاه عباس حقیر که مذهب علوی تورک را ترک کرده، مذهب فارسی - عربی شیعهی امامی را قبول و در خیانتی تاریخی به علویان تورک و مذهب علوی تورک، آن مذهب فارسی – عربی را به مذهب رسمی و تحمیلی و دولتی تبدیل کرده بودند.
١٣- دیگرنامگذاری صفوی – صفویه برای نامیدن دولت تورک قیزیلباش بعدها و توسط خارجیان (تاجیکها - فارسها، عوثمانلیان، ...) به کار رفته است. قبل از آن، صفویه صرفا به عنوان نام یک طریقت اردبیلی منسوب به صفیالدین و اولاد و نسل او به کار میرفت و نه نام دولت قیزیلباش. در حال حاضر مراکز استعماری داخلی و خارجی (فارسگرایان، قومیتگرایان افراطی فارس و ارمنی و کورد، پانایرانیستها، دولت ایران، دولتهای استعمارگر اوروپائی و شرقشناسان غربی، آزربایجانگرایان پانایرانیست، آزربایجانگرایان ایرانگرا، آزربایجانگرایان استالینیست) که به ارزش نام دولت صفوی به عنوان یک سمبول ایرانی – شیعی – تاجیک غیر تورک پی بردهاند، از استعمال نام واقعی دولت قیزیلباش که نشانگر تورکمان - تورک بودن و جریانی سیاسی از معتقدین به مذهب علوی تورک است خودداری و بر کاربرد نام عربی - فارسی صفوی اصرار میکنند.
١٤-یکی از عوامل مهم در رواج دیگرنامگذاری جعلی دولت صفوی در جهان و ایران، تاریخنگاری آزربایجانی که ترکیبی از تاریخنگاریهای ایرانی – پانایرانیستی و اوروپایی - صلیبی است، و استعمال این نام غلط و نادرست از طرف جمهوری آزربایجان شوروی و فعلی است. جمهوری آزربایجان پس از اشغال شدن توسط روسیهی بولشویک، در معرض یک عملیات گستردهی مهندسی قومی استعماری استالینی و بی هویت سازی ملی بوده است. به موازات آفرینش هویت ملی ضد تورک «آزربایجانی» در این جمهوری، یک تاریخنگاری شدیدا ضد تورک و ضد علمی که تقریبا در تمام اصول و امهات مخصوصا نگرش به دولتهای تورک - موغول با تاریخنگاریهای ایرانگرا و پانایرانیستی و صلیبی مشترک است، با یک زبان معیار و ادبی هیبرید و مغلوط آزربایجانجا که به شدت متاثر از زبان فارسی است ایجاد شده است. در نتیجهی این سه عامل ضد تورک (هویت ملی جعلی آزربایجانی، تاریخنگاری ضد علمی آزربایجانمحور، و زبان معیار مصنوعی آزربایجانجا)، تقریبا نام صحیح و اصیل تورکی - موغولی همهی شخصیتها و سلسلهها و دولتها و سلاطین تورک - موغول تاریخ در جمهوری آزربایجان به طور سیستماتیک با معادلهای فارسی و روسی – ارمنی آنها تعویض میشوند. مانند استفاده از نامهای سلجوقی به جای سلجوقلو، غزنوی به جای غزنهلی، جلایری به جای جالاییرلی، تیموری به جای تیمورلو، سَبُکتکین به جای سۆبهک تیگین، ایلخانی به جای ایلخانلی، .... تغییر نام دولت قیزیلباش به دولت صفوی در جمهوری آزربایجان و تاریخنگاری آزربایجانی هم محصول این بی هویتی ملی و خصلت ضد تورک آن است. جالب توجه است که بعضی از محققین و مورخین جمهوری آزربایجان علی رغم آن که واقف بر این حقیقت هستند که نام اصلی آن دولت، قیزیلباش بود نه صفوی، همچنان بر استفاده از نام جعلی و ضد تورک صفوی اصرار میکنند[6].
١٥-تغییر نام دولت قیزیلباش به صفوی از طرف مراکز، دستهجات و کشورهای فوقالذکر، بازنویسی و وارونهنویسی آگاهانهی تاریخ بوده، رفتاری برای تحریف ماهیت قومی - ملی تورک دولت قیزیلباش تاسیس شده توسط تورکان غالی علوی آناتولی و شام، و تبدیل و عرضهی آن به صورت یک دولت ایرانی - فارس ضد تورک و وارث ساسانیان و ... است (هر چند آن رهبران و سران آن دولت تورک، واقعا هم همچو عملکرد و خصلتهای ضد تورک داشتهاند).
١٦- کاربرد نام دولت صفوی، به معنی متعلق دانستن این دولت به دولتمداری و سنن پادشاهی ایرانی، دادن صبغه و هویتی ایرانی - فارسی به آن؛ نفی تورک بودن، انکار مذهب غالی علوی تورک، مخفی نمودن ارتباط تاسیس کنندهگان دولت قیزیلباشیه با آناتولی و ... است. در حالی که کاربرد نام روشنگرانه و دقیق و اصلی دولت قیزیلباش (قزلباشیه)، به معنی قبول تورکیت و تعلق این دولت به تاریخ تورک و دولتمداری تورک (علی رغم عملکردهای فوق العاده منفی آن)، تاکید به تاسیس آن توسط تورکمانان معتقد به مذهب غالی علویگری تورک مرتبط با آناتولی و شام؛ همچنین تفاوت موجود بین مفاهیم دولت قیزیلباشیه، خاندان صفوی، طریقت صفویه، ... است.
١٧-یکی از دلائل صفوی نامیدن دولت قیزیلباش در عوثمانلی و به دنبال آن در تورکیه، بار کردن معانی بسیار منفی و حقارتآمیز به «قیزیلباش» (غیر مسلمانی که مرتکب روابط جنسی نامشروع در میان اعضای خانوادهی خود میشود، ...) به دلائل تعصب مذهبی و مهمتر از آن خشم سیاسی بود. زیرا پدیدهی سیاسی قیزیلباش به صورت یک نیروی نیابتی و وکیل کلیسای ارمنی و دولتهای صلیبی و استعمارگر اوروپایی مسیحی برای ضربه زدن به امپراتوری عوثمانلی، جهان تورکیک، دنیای اسلام و عرب و تورکمانها و علویان تورک و .... ظهور کرد و در طول حیات خود هم دقیقا به همین صورت عمل نمود. به همین سبب نام «قیزیلباش» معنی ضمنی «خائن به تورکها و مسلمانان و متفق و ماشه و مزدور کلیسای ارمنی و دولتهای صلیبی، ...» را کسب کرد. اما امروز با از بین رفتن تعصبات و فاناتیزم مذهبی و وقوف بر لزوم عدم منعکس کردن مسائل سیاسی به نامگذاریهای تاریخی، لزومی به اجتناب از نام واقعی دولت قیزیلباش و جایگزین کردن آن با نام جعلی فارسی – عربی صفوی نیست.
نتیجه: نام دولتی
تورک که توسط تورکمانان آسیای صغیر، شام و قلمروی عوثمانلی پیوسته به جریان سیاسی
قیزیلباش در اوایل قرن ١٦ در آزربایجان و ایران تاسیس شد، دولت قیزیلباش و یا
قزلباشیه است. این نام بعدها با تسری نام طریقت صفوی که منسوب به صفیالدین اردبیلی
زیسته در دویست سال قبل از آن تاریخ بود، و تحت تاثیر اصطلاحات تصوفی صفا و صافی؛
تقلید از نام امپراتوری عوثمانلی که بر گرفته از نام موسس آن بود، و دسیسههای
مراکز ضد تورک استعمارگر ارمنی و صلیبی و شعوبی و ... «دولت صفوی» نامیده شد. امروز
هم اصطلاح «دولت صفوی» از سوی غربیان، فارسگرایان، ناسیونالیستهای افراطی ارمنی
و کورد، پانایرانیستها، استالینیستها و تاریخنگاری آزربایجانی به منظور انکار
هویت ملی تورک موسسین و تیپولوژی ملی تورک آن دولت تورک، و ایرانی - تاجیکی - فارسی
نشان دادن و تاکید بر هویت شیعی آن دولت به کار میرود. در چنین شرایطی و در
احترام به واقعیتها و پاسداری از میراث تاریخی تورک، به جا و ضروری است که این
دولت تورک – علی رغم عملکرد فوقالعاده منفی آن در تاریخ تورک و اسلام، دوباره و
به ویژه از سوی خود تورکان با نام اصلیاش یعنی دولت قیزیلباش - قزلباشیه خوانده
شود.
[1] نامهای معروف دو دولت تورک غزنوی (منسوب به شهر غزنه در افغانستان کنونی)، و خارزمشاهی (منسوب به منطقهی خارزم در اوزبکستان – تورکمنستان فعلی) هم «دیگرنامگذاری» هستند. نام تورکی دولت غزنوی «سوبهک تیگینلی» (آلِ سو بهگ تیگین)، و نام تورکی دولت خارزمشاهی «آنوش تیگینلی» است. (آنوش-انوش یک نام عبری و به معنی ضعیف و شکننده، معادل کلمهی عربی «انس» و همریشه با کلمهی انسان است).
[2] ترجمهی کتاب مصائب النواصب
https://ia801004.us.archive.org/31/items/ktp2019-02-01076/ktp2019-02-01076.pdf
مجموعهی مکاتیب و مناشیر دیوان اعلی تالیف عبدالحسین النصیری
طوسی
https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b10088885g/f115.item
نامهای
تورکی از فرماندهی کل ارتش دولت قیزیلباش (صفوی) زینلخان بیگدلی شاملو
[3] فورمهای صحیح اورمو، و اورمولو - اورمویی – Urmevian: مطابق با تلفظ اهالی، نام و املای صحیح اسم این شهر در زبان
تورکی و در هر زبان دیگری «اورمو Urmu» است. منسوبین
به اورمو هم میباید در تورکی اورمولو، در زبان فارسی اورموئی – اورمویی (مانند
باکو ← باکویی، نام کشور
پرو ← پروئی)، در زبان
عربی اورمو و یا اورموفی (مانند نام کشور پرو ← بیرو، بیروفی) و در زبان
انگلیسی Urmuvian (مانند نام کشور پرو ← پرووین Peruvian)
نامیده شوند. هر فورمی به جز اورمو Urmu در هر زبانی و
در هر الفبایی، به سبب «دیگرنامگذاری» بودن، غلط است. از این فورمهای غلط میتوان
فورمهای «اورمیه»، «ارومیه» (املای رسمی و دولتی در ایران با سائقههای ضد تورک)،
«اورمییا» (Ūrmiya، تلفظ روسی در جمهوری آزربایجان) و «اورمیا» (Urmia)
در زبان انگلیسی را برشمرد که به لحاظ مفهومی هم غلط هستند. زیرا این فورمها با
افزودن پسوند عربی انتساب - سرزمین «-یه» ویا پسوند لاتینی «-یا» به کلمهی «اوُرْم»،
این شهر را سرزمین اتنوس و یا ملت ناموجود «اورم» میشمارند (مانند روسیه به معنی
سرزمین منتسب به ملت روس، تورکیه به معنی سرزمین منتسب به ملت تورک، .... ). در
حالی که اورمو یک شهر تورک است، نه شهر اتنوس و قومی به اسم اورم. میباید با
احترام به خودنامگذاری مردم تورک و زبان تورکی، به استفاده از فورم اصلی تورکی
اورمو در همهی زبانها عمومیت داد و از کاربرد هر فورم دیگر، مخصوصا ارومیه
اجتناب کرد. نام دومین شهر آزربایجان و تورکایلی «اورمو»، چه از ریشهی سومری، و
چه از ریشهی دیگری گرفته شده باشد، مانند خود این شهر، دارای بار و هویت تورکی
است.
[4] تربیت ارمنی – تلمّذ
مسیحی شاه اسماعیل نوجوان بنا به منبعی دست اول، سیاحتنامهی تاجر گمنام
[5] نکاحنامهی تورکی جماعت شاهیسئوهن طبق مذهب قیزیلباشی در قرن
شانزده میلادی
[6] “Safavid chroniclers use ‘the Qizilbash realm’,
‘the Qizilbash territory’ and ‘the Qizilbash state’ as synonyms
for the Safavid state (Munshī 1978, 1: 307; Musalı 2011, 293). Furthermore, Ottoman sources mainly describe
the Safavids as ‘Kızılbaşlar’, interchangeably using the names
‘Memâlik-i Acem’ (the country of Ajam), ‘vilâyet-i Acem’ (the province of
Ajam), or ‘saltanat-ı Kızılbaş’ (the realm of Kızılbaş) to refer
to the Safavid state (Selânikî 1989, 1: 132, 145, 146, 160-1, 201, 217; 1989,
2: 638, 840; Peçevî 1982, 2: 22, 32, 62). The Safavid shah was indicated as ‘a Qizilbash’
in the map of the world, the text of which was written in Turkish in 1559 by a
certain Haji Ahmed of Tunis. See Ménage 1958, 295; Bellingeri 2015, 128”.
Ahmad Guliyev. Hilâl. Studi turchi e ottomani 9—Safavids in Venetian
and European Sources
سلاملار وقتینیز خیر، یازمیشسینیز کی شاه طهماسب اوز ترکمان اولدوغونو انکار ادیب، امکان وارسا رفرنسی نی معرفی الیه سیز ممنون اولارام
ReplyDeleteسلام. صفوی شاهلارینین تورکمانلیغی دانمالاری قونوسوندا آیریجا بیر مقاله یازاجاغام.
Delete