قرائت کامل و تصحیح قصیده‌ی موغولیه از پوربهاء جامی-قرن ١٣ میلادی، تکمیل نقصان‌ها و رفع اشتباهات مینورسکی و هَمِر

قرائت کامل و تصحیح قصیده‌ی موغولیه از پوربهاء جامی-قرن ١٣ میلادی، نقصان‌ها و اشتباهات موجود در نشرهای مینورسکی و هَمِر 

مئهران باهارلی

 

Purbaha Câmî'nin Moğuliye şiirinin tam ve düzeltilmiş metni - 13. yüzyıl, Minorsky ve Hammer'ın yayınlarındaki eksiklikler ve yanlışlar

Complete and Emendated Text of The Moghuliye Poem by Pourbaha Jami - 13th Century AD, Shortcomings and Mistakes in Minorsky and Hammer's Publications

خلاصه:

پوربهاء جامی فوت کرده در سال ١٢٨٤ در تبریز، قصیده‌ای معروف به موغولیه دارد. این قصیده ‌علاوه بر زبان‌شناسی و جامعه‌شناسی تورکی و موغولی، از لحاظ تاریخ سیاسی و دولت‌مداری تورک و موغول هم مهم است. پوربهاء در قصیده‌ی خود اصطلاحات و کلمات فراوان تورکی و موغولی مرتبط با عرصه‌های مالی، اقتصادی، قضایی، حقوقی، نظامی، دیوانی، پستی، حمل و نقل، و راه‌داری در دوره‌ی دولت موغول – تورک ایل‌خان‌لی را گنجانده است. نخستین نشر این قصیده در غرب توسط همر در سال ١٨٤٠، و نشر علمی آن توسط ولادیمیر مینورسکی در سال ١٩٥٦ انجام گرفته است. اما در این نشرها نقصان‌ها و اشتباهاتی وجود دارند. در این مقاله‌ متن کامل و تصحیح شده‌ی قصیده‌ی موغولیه‌‌ی پوربهاء را داده‌ام. در قسمت اول این موارد را تدقیق کرده‌ام: تمام کلمات تورکی - موغولی این قصیده‌ که ‌تاکنون خوانده ‌نه‌شده‌ بودند، کلماتی که‌ به‌ اشتباه‌ خوانده ‌شده‌ بودند، کلماتی که به ‌موغولی و تورکی بودن آن‌ها دقت و یا اشاره نه‌شده بود، اسامی خاص موجود در آن. در قسمت دوم ابیات قصیده را معنی و تصحیح، در قسمت سوم نقصان‌ها و اشتباهات قرائت مینورسکی را بررسی نموده،‌ و در قسمت پایانی کلمات موغولی - تورکی و کلمات عربی قصیده ‌را در دو لیست جداگانه ‌داده‌ام.

اؤزه‌ت:

١٢٨٤ ایلی‌نده ‌ته‌بریزده‌ وفات ائده‌ن پوربها جامی، موغولییه ‌آدلی اون‌لو قوشوغو ایله‌ تانینیر. بو قوشوق تورک و موغول دیل‌بیلیمی و سوسیولوژی‌سی ایله ‌دولت‌چی‌لیک تاریخی آچی‌سی‌دان اؤنه‌م داشیماق‌دادیر. پوربها قوشوغوندا موغول – تورک ایل‌خان‌لی دؤنه‌می‌نین آقچال (مالی)، ائکونومیک، عدلی، توزه‌ل (حقوقی)، عسکری، سیویل، پوست، اولاشدیرما و یول ایداره‌سی‌نه ‌ایلیشکین چوخ سایی‌دا تورک‌جه ‌و موغول‌جا کلیمه‌ و تئریمه‌ یئر وئرمیش‌دیر. بو قصیده‌نین باتی‌دا ایلک یایینی ١٨٤٠دا هه‌مئر، و بیلیمسه‌ل یایینی ١٩٥٦ ایلی‌نده ‌و. مینورسکی ساری‌ندان یاپیلمیش‌دیر. آنجاق بو یایین‌لار‌دا اه‌کسیک‌لیک‌له‌ر و یانلیش‌لار بولونماق‌دادیر. بو یازیم‌دا پوربهانین موغولییه ‌قوشوغونون بوتؤو و دوزه‌لتیلمیش متنی‌نی سوناجاغام. یازیمین ایلک بؤلومونده‌ داها اؤن‌جه ‌اوخونامامیش بوتون تورک‌جه‌– موغول‌جا کلیمه‌له‌ر، یانلیش اوخونموش کلیمه‌له‌ر، دوغرو آچیق‌لانامایان کلیمه‌له‌ر، تورک‌جه‌– موغول‌جا اولدوق‌لاری بیلینمه‌یه‌ن - به‌لیرله‌نه‌مه‌یه‌ن کلیمه‌له‌ر، و قوشوق‌دا گئچه‌ن تورک‌جه ‌و موغول‌جا اؤزه‌ل آدلاری اه‌له ‌آلدیم. یازیمین ایکینجی بؤلومونده‌ قوشوغون مصراع‌لاری‌نین آنلامی‌نی آچیق‌لادیم. اوچونجو بؤلوم‌ده‌ مینورسکی‌نین یایینی‌ندا بولونان اه‌کسیک‌لیک و یانلیش‌لاری اینجه‌له‌دیم. سون اولاراق قوشوق‌دا گئچه‌ن موغول‌جا – تورک‌جه ‌و عرب‌جه ‌کلیمه‌له‌رین آیری آیری لیسته‌له‌ری‌نی وئردیم.

Özet

1284 yılında Tebriz'de vefat eden Purbaha Câmî, "Moğuliye" adlı ünlü şiiriyle tanınır. Bu şiir Türk ve Moğol dil bilimi ve sosyolojisi ile devletçilik tarihi açısından önem taşımaktadır. Purbaha, şiirinde Moğol-Türk İlhanlı döneminin akçal (mâlî), ekonomik, adli, tüzel (hukûkî), askeri, sivil, posta, ulaştırma ve yol idaresine, yaşam, kültür ve geleneklerine ilişkin çok sayıda Türkçe ve Moğolca kelime ve terime yer vermiştir. Bu kasidenin Batı’da ilk yayını 1840da Hammer, ve bilimsel yayını 1956 yılında Vladimir Minorsky sarından (tarafından) yapılmıştır, ancak bu yayınlarda eksiklikler ve yanlışlar bulunmaktadır. Bu yazımda Purbaha'nın Moğuliye şiirinin tam ve düzeltilmiş metnini sunacağım. Yazının ilk bölümünde daha önce okunamamış Türkçe-Moğolca kelimeler, yanlış okunan kelimeler, doğru açıklanamayan kelimeler, Türkçe-Moğolca olduğu bilinmeyen veya belirlenmeyen kelimeler, ve şiirde geçen Türkçe-Moğolca özel adları ele aldım. Yazının ikinci bölümünde şiirin mısralarının anlamı açıkladım. Üçüncü bölümde Minorsky'nin yayınında bulunan eksiklik ve yanlışları inceledim. Son olarak şiirde geçen Moğolca-Türkçe ve Arapça kelimelerin ayrı ayrı listelerini verdim.

Abstract

Pourbaha Jami, who died in Tebriz in 1284, is known for his famous poem called “Moghuliye”. This poem holds significance in the fields of Turkish and Mongolian linguistics and sociology, and the history of statism. In his poetry, Pourbaha included numerous Turkish and Mongolian words and terms related to the financial, economic, judicial, legal, military, civil, postal, transportation and road administration of the Mongol-Turkish Ilkhanid period. The first publication of this ode in the West was made by Hammer in 1840, and its scientific publication by Vladimir Minorsky in 1956, however, these publications contain omissions and errors. In this article, I will present the complete and corrected text of Pourbaha's poem Moghuliye. In the first part of the article, I will discuss the following: all Turkish-Mongolian words that have not been previously deciphered, words that were read incorrectly, words that were not explained accurately, words that were not identified as Turkish-Mongolian, and Turkish and Mongolian proper names mentioned in the poem. In the second part of the article, I explained the meaning in the lines of the poem. In the third part, I discussed the shortcomings and mistakes found in Minorsky's publication. Lastly, I provided separate lists of the Mongolian-Turkish and Arabic words in the poetry.