دو نامه‌ی تورکی از سولطان مراد آغ‌قویون‌لو و درخواست کومک او از
سولطان سلیم عوثمان‌لی برای مقابله با تهدید شاه اسماعیل اول، و ریشهشناسی نام‌های
طوائف تورک استاجلو، پرناک، ذوالقدر
مئهران باهارلی
Sultan Murad Akkoyunlu’nun Şah İsmayıl Tehdidine Karşı Osmanlı Sultanı
Selim Han’dan Yardım İsteyen İki Türkçe Mektubu, ve Türkman Ostaçlı, Pörnek İle
Tulgadar Boy Adlarının Kökenlemesi
Two Turkish Letters From Sultan Murad Akkoyunlu Requesting Assistance From
Ottoman Sultan Selim Khan Against The Threat Of Shah Ismayıl, And The
Etymologies Of The Türkman Tribal Names Ostaçlı, Pörnek And Tulgadar.
MÉHRAN BAHARLI
https://independent.academia.edu/MBaharli
https://sozumuz1.blogspot.com/
https://www.facebook.com/profile.php?id=100016259447627
خلاصه:
در قسمت اول این مقاله، دو نامه‌ی تورکی از سولطان مراد (متولد ۱۴٨٣ تبریز، آزربایجان، تورک‌ایلی؛ قتل ۱۵۱۸ شانلیاورفا، آناتولی جنوبی، تورکیه) آخرین پادشاه سلسلهی تورک آققویونلو را به دو الفبای عربی و لاتینی داده، و در قسمت دوم توضیحاتی در باره‌ی این نامه‌ها و سولطان مراد آققویونلو درج کرده‌ام. در قسمت سوم به ریشهشناسی نام طوائف تورک اوستاجلو، پرناک و ذوالقدر پرداخته‌ام. قسمت پایانی عبارت است از لیست کلمات تورکی و بعضی از کلمات فارسی و عربی این نامه‌ها. سولطان مراد نامه‌ی اول را در سال ١٥١٣ احتمالاً به صدراعظم عوثمان‌لی، و نامه‌ی دوم را در سال ١٥١٤ به سولطان سلیم خان نوشته است. او در این نامه‌ها می‌گوید در سال ١٥١٢ با سولطان عوثمان‌لی سلیم خان دیدار نموده و وعدهی کومک برای باز پس گرفتن مملکت و تاج و تخت آغ‌قویون‌لو از چنگ شاه اسماعیل اول را دریافت کرده است. اکنون فرصت مناسب برای حمایت نظامی وعده داده شده از سوی سولطان عوثمان‌لی و از بین بردن تهدید شاه اسماعیل است. زیرا اخبار جدیدی از تهاجمات و جنگ‌های توسعه‌طلبانه‌ی شاه اسماعیل اول و تضعیف شدید اوردوی قیزیل‌باش می‌رسد. سپس سه گزارش مشخص در این باره را نقل می‌کند. بنا به یکی از آن‌ها حتی در میان طریقت صوفویه دو دسته‌گی ایجاد شده، و برادر شاه اسماعیل در تبریز که رئیس یکی از این دو دسته است، بر علیه او قیام کرده است. شاه اسماعیل اول توسط کلیسای ارمنی در جزیره‌ی آقتامار دریاچه‌ی وان به صورت یک فرد ضد سنی و فاقد شعور قومی تورک - تورکمان تربیت و اندوکترینه شد. در ظهور حرکت او کلیسای ارمنی دارای نقشی تعیین کننده بود. اما به سرعت از حمایت دولت‌های صلیبی اوروپایی و موللایان شیعی امامی تاجیک – عرب برخوردار گشت و تبدیل به یک حرکت سیاسی خشونت‌آمیز و ماشه‌ی صلیبی‌ها بر علیه تورکمان‌ها، امپراتوری عوثمان‌لی، جهان تورکیک و دنیای اسلام شد. شاه‌زاده‌ها و امرا و بازمانده‌گان قاراقویون‌لوها و آق‌قویون‌لوها و دیگر تورکمان‌ها، پس از زیگزاگ‌ها و کشمکش‌های داخلی و برادرکشی‌های قبلی‌شان، عاقبت ماهیت واقعی این حرکت و وخامت اوضاع را درک کردند، با یک‌دیگر متحد شدند و زیر چتر نظامی و سیاسی امپراتوری عوثمان‌لی بر علیه این فتنه‌‌ی جدید موضع گرفتند. سلطان مراد آققویونلو نیز در چند جبهه به مبارزه بر علیه تهدید شاه اسماعیل اول و بازپس گرفتن سرزمین‌های تورکمان (ایران غربی، عراق، قفقاز جنوبی،...) و تاج و تخت خویش برخاست. در این استقامت برای ایجاد اتحادهای سیاسی و نظامی با حکام و دولت‌های تورک وقت مانند بایرک بیگ تورکمان حاکم بغداد، علاء‌الدوله تولقادار (ذوالقدر)، سلطان قان‌ساو غوری کؤله‌مه‌ن - مملوک مصر، بایزید دوم، سولطان سلیم عوثمان‌لی، ... تلاش نمود. مادر سلطان مراد آققویونلو دولت‌زن تورک گوهر سلطان خانیم (دختر فرخ یسار شیروان‌شاه که به دست شاه اسماعیل اول به قتل رسیده بود) هم در این تلاش‌ها فعالانه شرکت داشت. در منابع تاریخی هشدارهای گوهر سلطان خانیم در باره‌ی نسل‌کشی تورکمان‌ها توسط لشکر قیزیل‌باش ثبت شده است. سولطان مراد آققویونلو نهایتاً در ۱۵۱۸ به دست دورموش خان شام‌لی، اوُلوُنوْیان - سپه‌سالار اوردوی قیزیل‌باش در دیاربکر کشته شد و سر بریده‌اش به شاه اسماعیل اول فرستاده شد. با قتل سولطان مراد، حیات دولت تورک آققویونلو، و پیش‌رفت و اعتلای تاریخی تورک‌ها در ایران هم به پایان رسید. در تاریخ تورک ایران، دوره‌ی موغولی (ایلخانلی، ایلکا نویانی – جالایری، ...) دوره‌ی رستاخیز، تقویت، تعمیق و همه‌گانی شدن شعور قومی – ملی تورک در میان تورک‌ها و موغول‌های پراکنده در قلمروی ایران امروزی؛ دوره‌ی تورکمانی (قاراقویون‌لو، آققویونلو) هم دوره‌ی به اوج رسیدن تورکیت در ایران شمرده می‌شود. با ظهور صوفوی‌ها – قیزیل‌باش‌ها این پیش‌رفت متوقف، و پس‌رفت همه‌جانبه‌ی تورک‌ها در ایران (به لحاظ شعور ملی تورک، مذهبی و اسلام تورک، حافظه‌ی تاریخی، جمعیت شناسی، زبانی، ادبی، ...) آغاز شد. دولت آغ‌قویون‌لو مانند دولت قاراقویون‌لو یک دولت با تیپولوژی ملی تورک بود. سران این سلسله، بر خلاف شاهان دولت قیزیل‌باش، دارای شعور قومی تورک و تورکمان بودند. این واقعیت علاوه بر افتخار به هویت تورکمانی و اسطوره‌ها و تاریخ تورک، هم‌چنین کاربرد زبان تورکی سره توسط تورکمانان، از عدم پذیرش دوکترین قیزیل‌باشی در عرصه‌‌های اعتقادی و سیاسی توسط آن‌ها هم آشکار است. تقدیم دولت آققویونلو به صورت دولتی ایرانی، فارس و یا ایرانیزه شده توسط شرق‌شناسان غربی، بازنویسی تاریخ و تحریف واقعیت‌ها است.
کلمات کلیدی: آققویونلو، قیزیل‌باش، عوثمان‌لی، تورکمان، مراسلات تورکی
اؤزه‌ت:
بو مقاله‌نین ایلک بؤلومونده تورک آغ‌قویون‌لو دولتی‌نین سون خاقانی سولطان مرادین (دوغوم: ١٤٨٣ ته‌بریز، آزه‌ربایجان، تورک‌ایلی. اؤلوم: ١٥١٨ شانلیاورفا، گونئی آنادولو، تورکییه) ایکی تورک‌جه مکتوبونو هم عرب هم ده لاتین آلفابئ‌سی‌نده سوندوم. ایکینجی بؤلوم‌ده بو مکتوب‌لار و سولطان مراد ایله ایلگی‌لی آچیق‌لامالارا یئر وئردیم. اوچونجو بؤلوم‌ده تورک اوستاج‌لی، پورناک و دولقادار بوی‌لاری آدلاری‌نین کؤکه‌ن‌له‌مه‌سی‌نی اه‌له آلدیم. سون بؤلوم‌ده مکتوب‌لاردا گئچه‌ن تورک‌جه کلیمه‌له‌رین یانی سیرا، بعضی فارس‌جا و عرب‌جه کلیمه‌له‌ری آچیق‌لادیم. سولطان مراد ایلک مکتوبو ١٥١٣ده عوثمان‌لی صدراعظمی‌نه، ایکینجی مکتوبو ١٥١٤ده سولطان سلیم خان‌ا یازمیش‌دیر. بو مکتوب‌لاردا سولطان مراد ١٥١٢ ایلی‌نده عوثمان‌لی سولطانی سلیم خان‌لا بولوشدوغوندان و بیرینجی شاه ایسماعیل‌ده‌ن آغ‌قویون‌لو اؤلکه‌سی و تختی‌نی گئری آلماق اوچون یاردیم سؤزو آلدیغی‌ندان سؤز ائدیر. شاه ایسماعیل تهدیدی‌نی اورتادان قالدیرماق اوچون عوثمان‌لی سولطانی‌نین سؤزونو وئردییی عسکری یاردیم ساغ‌لاماسی‌نین لاپ زامانی اولدوغونو به‌لیرتیر. شاه ایسماعیل‌ین یئنی یاییلماجی سالدیری‌لار و ساواش‌لارا باش‌لادیغی‌نی، آنجاق قیزیل‌باش اوردوسونون جدّی بیچیم‌ده ضعیف‌له‌مه‌سی‌نه ایلیشکین یئنی راپورلار آلیندیغی‌نی بیلدیریر. داها سونرا اوچ اؤزه‌ل راپورو آقتاریر. بونلاردان بیری‌نه گؤره صوفو طریقتی ایچی‌نده بیله ایکی فیرقه اورتایا چیخمیش، بو فیرقه‌له‌رده‌ن بیری‌نین اؤنده‌ری اولان شاه ایسماعیل‌ین قارداشی ته‌بریزده اونا عصیان ائتمیش‌دیر. بیرینجی شاه ایسماعیل وان گؤلونده‌کی آقتامار آداسی‌ندا ائرمه‌نی کیلیسه‌سی طرفی‌نده‌ن بؤیودولوپ یئتیشدیریلدی. هر هانسی بیر تورک – تورکمان ائتنیک کیم‌لییی‌نه صاحیب اولمایان، آشیری سوننی دوشمانی بیر فرد اولاراق ایندوکتیری‌نه اولوندو (بئینی یووولدو). شاه ایسماعیل‌ین باش‌لاتدیغی حرکت، یارادیلماسی‌ندا ائرمه‌نی کیلیسه‌سی‌نین به‌لیرله‌ییجی رولو اولسا دا، سرعت‌له آوروپالی خاچ‌لی دولت‌له‌رین یانی سیرا تاجیک – عرب شیعی موللالارین ده‌سته‌یی‌نی قازاندی و اونلارین تورکمان‌لارا، عوثمان‌لی ایمپاراتورلوغونا، تورکیک دونیاسی‌نا و ایسلام دونیاسی‌نا قارشی قول‌لاندیغی خشونت ایچه‌ره‌ن بیر سیاسی آراجا دؤنوشدو. قاراقویون‌لو، آغ‌قویون‌لو و باشقا تورکمان شهزاده‌له‌ری، به‌ی‌له‌ری، بوی‌لاری و زومره‌له‌ری ایل‌له‌ر سوره‌ن ایچ چاتیشمالار و قارداش قتل عام‌لاری‌ندان سونرا، سونوندا دورومون گئرچه‌ک آنلامی‌نی و جدیتی‌نی آنلادی‌لار و بو یئنی تهدیده قارشی قویماق اوچون عوثمان‌لی ایمپاراتورلوغونون عسکری و سیاسی اؤنده‌رلییی آلتی‌ندا بیرله‌شدی‌له‌ر. سولطان مراد تورکمان توپراق‌لاری‌نی (باتی ایران، عراق، گونئی قافقاس، ...) و تختی‌نی گئری آلماق آماجی‌یلا شاه ایسماعیل تهدیدی‌نه قارشی بیر چوخ جبهه‌ده ساواشدی. باغداد حاکیمی به‌یره‌ک به‌ی تورکمان، علاء‌الدوله تولقادار (ذوالقدر)، میصیر سولطانی قان‌ساو غوری (کؤله‌مه‌ن – مملوک)، ایکینجی بایزید و سولطان سلیم خان گیمی دؤنه‌مین تورک حاکیم‌له‌ری و حکومت‌له‌ری ایله سیاسی و عسکری اتحادلار قورمایا چالیشدی. سولطان مرادین آناسی دا، تورک دولت قادینی گوهر سولطان خانیم، بو چابالاردا فعال اولاراق یئر آلدی. او شاه ایسماعیل طرفی‌نده‌ن اؤلدوروله‌ن فرخ یسار شیروان‌شاه‌ین قیزی‌یدی. تاریخی قایناق‌لار گوهر سولطان خانیم‌ین قیزیل‌باش اوردوسونون گئرچه‌ک‌له‌شدیردییی تورکمان سوی‌قیریمی حاققی‌نداکی اویاری‌لاری‌نی به‌لگه‌له‌ییر. ١٥١٨ ایلی‌نده سولطان مراد آغ‌قویون‌لو، قیزیل‌باش اوردوسونون قوموتانی دورموش خان شام‌لی طرفی‌نده‌ن دیاربکرده اؤلدورولدو و که‌سیک باشی شاه ایسماعیل‌ه گؤنده‌ریلدی. سولطان مرادین اؤلدورولمه‌سی‌یله تورک آغ‌قویون‌لو دولتی ده اورتادان قالخدی و تورک‌له‌رین ایران‌داکی یوکسه‌لیشی سونا ائردی. ایران‌ین تورک تاریخی‌نده موغول دؤنه‌می (ایلخانلی، جالاییرلی، ...) بو اؤلکه‌ده یاشایان تورک‌له‌ر و موغول‌لار آراسی‌ندا تورک ائتنیک کیم‌لییی‌نین و میللی بیلینجین یئنی‌ده‌ن دیرچه‌لدییی، گوج‌له‌ندییی، ده‌رین‌له‌شدییی و یاییلدیغی بیر دؤنه‌م ایسه، تورکمان (قاراقویون‌لو، آغ‌قویون‌لو) دؤنه‌می ده تورک‌له‌رین ایران تاریخی‌نده یوکسه‌لیشی‌نین زیروه یاپدیغی دؤنه‌م اولاراق قبول ائدیلیر. صوفولارین – قیزیل‌باش‌لیغین اورتایا چیخماسی‌یلا بو ایله‌رله‌مه دورما نقطه‌سی‌نه گه‌لدی و ایران‌داکی تورک‌له‌رین گئری‌له‌مه سوره‌جی باش‌لادی. بو دوشوش، تورک میللی بیلینجی و کیم‌لییی، مذهب و تورک ایسلامی، تورک تاریخی حافظه‌سی، تورک دئموگرافی‌سی، تورک دیلی و تورک ادبیاتی داخیل اولماق اوزه‌ره چوخ یؤن‌لو ایدی. آغ‌قویون‌لو دولتی‌نین ده قاراقویون‌لو دولتی کیمی میللی تیپولوژی‌سی تورک ایدی. بو دولتین باش‌چی‌لاری، قیزیل‌باش دولتی شاه‌لاری‌ندان فرق‌لی اولاراق، تورکمان و تورک ائتنیک بیلینجی‌نه صاحیب ایدی. بو گئرچه‌ک اونلارین تورکمان کیم‌لییی ایله تورک میتولوژی‌سی و تاریخی‌نی مه‌نیمسه‌دیک‌له‌ری‌نین و تورک‌جه‌نی رسمی اولاراق قول‌لانمالاری‌نین یانی سیرا، قیزیل‌باش اؤیره‌تی‌سی‌نی هم دینی هم ده سیاسی آلان‌دا رد ائتمه‌له‌ری‌نده ده آچیق‌جا گؤرولمه‌ک‌ده‌دیر. آغ‌قویون‌لو دولتی‌نین باتی‌لی اوریانتالیست‌له‌ر طرفی‌نده‌ن ایران‌لی، فارس و یا فار‌س‌لاشدیریلمیش اولاراق سونولماسی، تاریخی گئرچه‌ک‌له‌رین چارپیتیلماسی و تاریخ‌ین یئنی‌ده‌ن یازیلماسی‌دیر.
آچار سؤزله‌ر: آققویونلو، قیزیل‌باش، عوثمان‌لی، تورکمان، تورک‌جه یازیشمالار
Özet
Bu makalenin ilk bölümünde, Türk Akkoyunlu devletinin son hakanı Sultan Murad'ın (Doğum: 1483 Tebriz, Azerbaycan, Türkili, öldürülme: 1518, Şanlıurfa, Güney Anadolu, Türkiye) iki Türkçe mektubunu, hem Arap hem de Latin alfabesinde sundum. İkinci bölümde bu mektuplar ve Sultan Murad ile ilgili açıklamalara yer verdim. Üçüncü bölümde Türk Ostaçlı, Pörnek ve Tulgadar boylarının isimlerinin etimolojisini ele aldım. Son bölümde mektuplarda geçen Türkçe kelimelerin yanı sıra bazı Farsça ve Arapça kelimeleri açıkladım. Sultan Murad ilk mektubu 1513'te muhtemelen Osmanlı Sadrazamına, ikinci mektubu 1514'te Sultan Selim Han'a yazmıştır. Bu mektuplarda Sultan Murad, 1512 yılında Osmanlı sultanı Selim Han'la buluştuğundan ve Şah İsmail I.'den Akkoyunlu ülkesi ve tahtını geri almak için yardım sözü aldığından söz ediyor. Şah İsmail tehdidini ortadan kaldırmak için Osmanlı Padişahının sözünü verdiği askeri destek sağlamasının tam zamanı olduğunu belirtiyor. Şah İsmail'in yeni yayılmacı saldırılar ve savaşlara başladığını, ancak Kızılbaş Ordusunun ciddi şekilde zayıflamasına ilişkin yeni raporlar alındığını bildiriyor. Daha sonra üç özel raporu aktarıyor. Bunlardan birine göre Sofu tarikatı içinde dahi iki fırka ortaya çıkmış, bu fırkalardan birinin lideri olan Şah İsmail'in kardeşi Tebriz'de ona isyan etmiştir. Şah İsmail I, Van Gölü'ndeki Akdamar Adası'nda Ermeni Kilisesi tarafından büyütülüp yetiştirildi. Herhangi bir etnik Türk-Türkman kimliğine sahip olmayan, aşırı Sünni karşıtı bir birey olarak endoktrine edildi. Şah İsmail'in başlattığı hareket, yaratılmasında Ermeni Kilisesinin belirleyici rolü olsa da, hızla Avrupalı Haçlı devletlerinin yanı sıra Şii Tacik-Arap mollaların desteğini kazandı ve onların Türkmanlara, Osmanlı İmparatorluğuna, Türkik dünyasına ve İslam dünyasına karşı kullandığı şiddet içeren bir siyasi araça dönüştü. Karakoyunlu, Akkoyunlu ve başka Türkman şehzadeleri, beyleri, boyları ve zümreleri yıllar süren iç çatışmalar ve kardeş katliamlarından sonra, sonunda durumun gerçek anlamını ve ciddiyetini anladılar ve bu yeni tehdide karşı koymak için Osmanlı İmparatorluğu'nun askeri ve siyasi liderliği altında birleştiler. Sultan Murad, Türkman topraklarını (Batı İran, Irak, Güney Kafkasya vb.) ve tahtını geri almak amacıyla Şah İsmail I tehdidine karşı birçok cephede savaştı. Bağdat hükümdarı Beyrek Bey Türkman, Alaa ed-Devle Tulgadar (Zül Kadir), Mısır Sultanı Kansav Gavri Kölemen - Mısır Memluk, II. Bayezid ve Sultan Selim Han gibi devrinin Türk hükümdarları ve hükümetleriyle siyasi ve askeri ittifaklar kurmaya çalıştı. Sultan Murad'ın annesi de, Türk devlet kadını Gevher Sultan Hanım, bu çabalarda aktif olarak yer aldı. O, Şah İsmail I tarafından öldürülen Ferrüh Yesar Şirvanşah'ın kızıydı. Tarihi kaynaklar Gevher Sultan Hanım'ın Kızılbaş ordusunun gerçekleştirdiği Türkman soykırımı hakkındaki uyarılarını belgeliyor. 1518 yılında Sultan Murad Akkoyunlu, Kızılbaş ordusunun komutanı Durmuş Han Şamlı tarafından Diyarbakır'da öldürüldü ve kesik başı Şah I. İsmail'e gönderildi. Sultan Murad'ın öldürülmesiyle Türk Akkoyunlu devleti ortadan kalktı ve Türklerin İran'daki yükselişi de sona erdi. İran’ın “Türk tarihi”nde Moğol dönemi (İlhanlı, Calayırlı vb.), bu ülkede yaşayan Türkler ve Moğollar arasında Türk etnik kimliğinin ve milli bilincin yeniden canlandığı, güçlendiği, derinleştiği ve yayıldığı bir dönem ise; Türkman dönemi (Karakoyunlu, Akkoyunlu) de, Türklerin İran tarihinde yükselişinin zirve yaptığı dönem olarak Kabul edilir. Sefevilerin - Kızılbaşlığın ortaya çıkmasıyla bu ilerleme durma noktasına geldi ve İran'daki Türklerin gerileme süreci başladı. Bu düşüş, Türk milli bilinci, Türk İslamı, Türk tarihi hafızası, Türk demografisi, Türk dili ve Türk edebiyatı dahil olmak üzere çok yönlüydü. Akkoyunlu Devleti'nin de Karakoyunlu Devleti gibi millî tipolojisi Türk'tü. Bu devletin liderleri, Kızılbaş devleti şahlarından farklı olarak Türkman ve Türk etnik bilincine sahipti. Bu gerçek, Türkmanların Türk kimliği ile Türk mitolojisi ve tarihini benimsediklerinin ve Türkçeyi resmi olarak kullanmalarının yanı sıra, Kızılbaş öğretisini hem dini hem de siyasi alanda reddetmelerinde de açıkça görülmektedir. Akkoyunlu Devleti'ni Batılı Oryantalistler tarafından İranlı, Fars veya Farslaştırılmış olarak sunulması, tarihi gerçeklerin çarpıtılması ve tarihin yeniden yazılmasıdır.
Açar sözcükler: Akkoyunlu, Kızılbaş, Osmanlı, Türkman, Türkçe yazışmalar
Abstract
In the first part of this article, I have presented two Turkish letters from Sultan Murad (born in 1483 in Tebriz, Azerbaijan, Türkili, killed in 1518 in Şanlıurfa, South Anatolia, Türkiye), the last king of the Turkish Akkoyunlu dynasty, in both Arabic and Latin alphabets. In the second part, I have included explanations about these letters and Sultan Murad Akkoyunlu. The third part discusses the etymology of the names of the Turkish tribes Ostaçlı, Pörnek, and Tulgadar. The final part is a list of Turkish words as well as some Persian and Arabic words from these letters. Sultan Murad wrote the first letter in 1513, possibly to the Ottoman chancellor, and the second letter in 1514 to the Ottoman Sultan Selim Han. In these letters, he mentioned meeting with Sultan Selim Han in 1512 and receiving a promise of assistance to reclaim the country and the throne of Akkoyunlu from Shah Ismail I. He stated that now is the right time for the Ottoman Sultan to provide military support to eliminate the threat of Shah Ismail. New reports of expansionist invasions and wars led by Shah Ismail I, as well as the severe weakening of the Kızılbaş army, have been received. He then cited three specific reports to support this claim. According to one of them, two factions have emerged even among the Sofuvian sect, and Shah Ismail's brother, who is the leader of one of them, has rebelled against him in Tebriz. Shah Ismail I was raised by the Armenian Church on Aktamar Island in Lake Van. He was indoctrinated to be an anti-Sunni individual who did not possess any sense of ethnic Turk-Turkoman identity. Although the Armenian Church had a major role in creation of his movement, soon it gained support from European crusader states and Shii Tajik-Arab mullahs. This transformed it into a violent political movement which was their tool against Turkomans, the Ottoman Empire, the Turkic and Islamic worlds. After years of internal conflicts and fratricides, Karakoyunlu, Akkoyunlu, and other Turkoman princes, generals, tribes, and factions finally realized the true meaning and gravity of the situation. They united under the military and political leadership of the Ottoman Empire to confront this new threat. Sultan Murad Akkoyunlu fought on multiple fronts against the threat of Shah Ismail I, with the goal of recapturing the Turkoman territories (Western Iran, Iraq, South Caucasus, etc.) and reclaiming his throne. He sought to establish political and military alliances with Turkish rulers and governments of his time such as Beyrek Beg Turkoman the ruler of Baghdad, Alaa al-Devle Tulgadar (Zul Qadr), Sultan Kansav Gavri Kölemen - Memluk of Egypt, Bayezid II, and Sultan Salim Han. Sultan Murad’s mother, the Turkish stateswoman Gevher Sultan Hanım, was also actively involved in these efforts. She was the daughter of Ferrüh Yesar Şirvanşah, who was murdered by Shah Ismail I. Historical sources document Gevher Sultan Hanım's warnings about the Turkoman genocide carried out by the Kızılbaş army. In 1518 Sultan Murad Akkoyunlu was killed by Durmuş Han Şamlı, the commander of the Kızılbaş army in Diyarbakir, and his severed head was sent to Shah Ismail I. With Sultan Murad’s murder, the Turkish Akkoyunlu state ceased to exist, and the rise and advancement of the Turks in Iran came to an end. In Iran’s Turkic history, the Mongol period (Ilhanlı, Calayırlı, etc.) is considered a time of revival, strengthening, deepening and spreading of Turkish ethnic identity and national consciousness among the Turks and Mongols residing in present day Iran. On the other hand, the Turkoman period (Karakoyunlu, Akkoyunlu) is considered a time of Turkish rise and its peak in Iranian history. However, with the emergence of the Sofuvian - Kızılbaş, this rise came to a halt, then leading to an overall decline of the Turks in Iran. This decline was multi-faceted, including Turkish national consciousness, Turkish Islam, Turkish historical memory, Turkish demographics, Turkish language, and Turkish literature. The national typology of the Akkoyunlu state, like that of the Karakoyunlu state, was Turkish. The leaders of this dynasty, unlike the kings of the Kızılbaş state, had Turkoman and Turkish ethnic consciousness. This fact, along with their embrace of Turkoman identity, Turkish mythology and history, as well as the official use of the Turkish language by the Turkomans, is also clearly evident in their rejection of the Kızılbaş doctrine in both religious and political spheres. Presenting the Akkoyunlu state as Persian, Iranian, or Persianized by Western orientalists is a distortion of historical facts and a rewriting of history.
Keywords: Akkoyunlu, Kizilbash, Ottomans, Turkoman, Turkish correspondences
مقدمه
در این مقاله دو نامه‌ی تورکی از سولطان مراد (متولد ۱۴٨٣ تبریز، آزربایجان، تورک‌ایلی؛ قتل ۱۵۱۸ شانلیاورفا، آناتولی جنوبی، تورکیه) آخرین پادشاه دولت تورک آغ‌قویون‌لو را معرفی کرده‌ام (این نامه‌ها قبلاً هر کدام به صورت یک مقاله‌ی جداگانه در سؤزوموز منتشر شده‌اند[1]). سولطان مراد نامه‌ی اول را در سال ١٥١٣ احتمالاً به صدراعظم عوثمان‌لی، و نامه‌ی دوم را در سال ١٥١٤ به سولطان سلیم خان نوشته است. در قسمت اول این مقاله، دو نامه‌ی تورکی مذکور را به دو الفبای عربی و لاتینی داده‌ام. در قسمت دوم توضیحاتی در باره‌ی این نامه‌ها و سولطان مراد آققویونلو درج کرده‌ام. در قسمت سوم به ریشهشناسی نام طوائف تورک اوستاجلو، پرناک و ذوالقدر پرداخته‌ام. قسمت پایانی مقاله عبارت است از لیست کلمات تورکی و بعضی از کلمات فارسی و عربی این نامه‌ها.
١-مکتوب تورکی اول سولطان مراد آققویونلو
این نامه‌ی تورکی را سولطان مراد احتمالاً در ١٥١٢-١٥١٣ خطاب به یک پاشای عوثمان‌لی، شاید قوجا موصطافا پاشا و یا هرسک‌زاده احمد پاشا نوشته است. در این نامه سلطان مراد می‌گوید در گذشته‌ی نزدیک با سولطان عوثمان‌لی سلیم خان که تازه بر تخت سلطنت نشسته بود ملاقات داشته، طی آن مورد التفات سولطان قرار گرفته و از او وعدهی کومک به اعادهی تخت و تاج و قلمروی آغ قویون‌لو (عراق عجم، تورک‌ایلی و ...) از چنگ شاه اسماعیل اول را دریافت کرده است. وی با ذکر این مطلب که اخبار حادثات جدیدی در باره‌ی تهاجمات و جنگ‌های توسعه‌طلبانه‌ی شاه اسماعیل اول از شرق می‌رسد، تقاضا می‌کند پاشا در باره‌ی این اخبار و تقاضای کومک او عریضه‌ای نوشته به درگاه سولطان عوثمان‌لی روانه کند. به اومید آن که سولطان کومک و معاونت و حمایت نظامی که به او وعده داده بود را عملی سازد. زیرا اکنون فرصت مناسب برای عمل است. سولطان مراد آققویونلو می‌گوید برای رساندن عریضه به درگاه سولطان، حامل این نامه ابراهیم بیک پورنه‌ک – هم‌طایفه با بای‌ره‌ک بیک پورنه‌ک تورکمان، حاکم وقت عراق عرب - را مامور کرده است.
هُوَ
بابام پاشا حضرت‌له‌‌‌ری:
کامیابِ «أبَّدَ مَیامِنِ دَولَتِه الی یوْمَ الْحَشْرِ وَ الْحِسَاب»، عالی همّتِ امارت پناهی‌یِ حکومت دستگاهی‌یِ عدالت شعاری، امیرِ اعظمِ اکرمِ کامکار، بُرْهَانُ الْحُكَّامِ الفَخامِ ذَوِی الِاقْتِدَار، عَضَدَ الْمُلُوكِ وَ السَّلَاطِین!
تُحَفِ تَحیّاتِ وافیات و طُرَفِ تسلیماتِ زاکیات، که محضِ محبّت و اخلاص‌دین واضح و لایح اوْلوُر، قوافلِ بادِ صبا و رواحلِ صبح و مساء بیرله اتحاف و اهداء قێلماق‌دان سوْنرا، معروضِ رایِ عالی اوْل‌دوُر کی:
ضمیرِ منیرِ آفتاب لمعآتێنێزا مخفی اوْلمایا که بو محبّینیز گئچه‌ن‌ده درگاهِ معلّایا و بارگاهِ اعلآیا مشرّف اوْلدوُق‌دا دولت‌لی خداوندگار [سولطان سلیم خان] خَلَّدَ اَللَّه مُلْكَه وَ سُلْطَانَه بوُ کمینه‌یه شفقّت ائیله‌ییپ، عالی همّت‌له‌ری ایله [کؤمه‌ک] وعده بوُیوُرموُش‌لار ایدی.
شیمدی‌کی حال‌دا پوشیده اوْلمایا که شرق طرفی‌نده‌ن انواعِ خبرله‌ر تکرار گه‌له‌دیر. اۆمیددیر که شفقّت و عنایت دریغ ائتمه‌ییپ، آستانه‌یِ سعادته عرض یازێپ ارسال بوُیوُراسێز، که درگاهِ معلّایا روانه اوْلوُنا.
أِنَشاءُ اللَّه تَعَالِی دولت‌لی خداوندگار همّتِ عالی دریغ بوُیوُرمایێپ، به‌نده‌سی‌نی خاکِ مذلّت‌ده‌ن گؤتۆرۆپ معاونت بوُیوُرالار، که هنگامِ فرصت‌دیر.
بوُ خدمته امیرزاده‌یِ اعظم ابراهیم به‌ی پۆرنه‌ک‌ی حضورِ شریفینیزه ارسال ایتتیک. متوقّع اوْل‌دوُر که نظرِ عالینیز[ی] دریغ بوُیوُرمایاسێز.
همیشه ظلِّ امارت و حکومت و سعادت، مستدام باد!
بِالنُّونِ وَ اَلصَّادُ وَ اَلْمِیمُ وَ عَلَیه اَلاِمْجِدُ
أَلْمُتَوَكِّلُ عَلَی اَللَّه ذَوَأْلِمْنَانِ
مراد بن یعقوب بن حسن
به‌لگه‌نین آرخاسی‌ندا:
(عزمراه؟-عن مراد؟ و
فرمان؟ ابراهیم بیگه؟) معاونت
SULTAN MURAD AKKOYUNLU’NUN ŞAH İSMAYIL TEHDİDİNE KARŞI OSMANLI SULTAN SELİM HAN’DAN YARDIM İSTETEN TÜRKÇE MEKTUBU
“Hüve”
Babam Paşa Hazretleri
Kâmyâb-i “ebbede meyâmin-i devletehi ila yevm el-heşr ve-l-hisab”, ‘Âli himmet-i emâret penâhi-yi hukûmet destgâhi-yi adâlet şuâri, emîr-i e’zem’i ekrem-i kâmkar, “burhan ul-hukkâm el-feham-i zu-l-iktidâr, e’zed el-mulûk veňs-selâtîn”
Tühef-i tehiyyât-i vâfiyat ve türef-i teslimât-i zâkiyat, ki mehz muhabbet ve ihlâsdin vâzih ve lâyih olur, kavâfil-i bâd-i seba ve revâhil-i sübh ve mesâ birle ithaf ve ihda kılmaktan sonra, ma’ruz-i re’y-i âli oldur ki:
Zamir-i münir-i âfitab lemeâtınıza mahfi olmaya ki, bu mühibbiniz geçende dergâh-i müellâya ve bârgâh-i a’lâya müşerref oldukta, devletli hudâvendigar [Sultan Selim Han] “halledellâh mülkehi ve sultânehi” bu kemîneye şefkat eyleyip, âli himmetleri ile [yardım] va’de buyurmuşlar idi.
Şimdiki halda pûşide olmaya ki şark tarafından envâ-i haberler tekrar geledir. Ümiddir ki şefkat ve inâyet deriğ etmeyip, âstâne-yi saâdete arz yazıp, irsâl buyurasız ki dergâh-i müellâya revâne oluna.
İnşaallah taâla devletli hudâvendigar himmet-i âli deriğ buyurmayıp, bendesini hâk-i mezelletten götürüp, muâvinet buyuralar ki hingâm-i fırsattır.
Bu hidmete emirzâde-yi a’zam İbrâhim Bey Pürnek’i huzûr-i şerîfinize irsâl ittik. Mütevâkki’ oldur ki nazar-i âlinizi deriğ buyurmayasız.
“Hemîşe zill-i imâret ve hukûmet ve saâdet müstedâm bâd!”
“Bi-n-nûn ve-s-sâd ve-l-mîm ve aleyh il-emced”
“El-mütevekkilü el-ellâh-i zu-l-menân”
Murad bin Yakup bin Hasan
[Belgenin arkasında]
(Ezm-i râh ve ferman İbrahim Bey’e ?) muâvinet
٢-مکتوب تورکی دوم سلطان مراد آغ‌قویون‌لو، خطاب به سولطان سلیم عوثمان‌لی
دومین نامه‌ی تورکی سولطان مراد آققویونلو که آن را خطاب به سولطان سلیم عوثمان‌لی در اوائل سال ١٥١٤ نوشته است، اکنون در آرشیو توپ‌قاپی سارایی (E. 5591) در تورکیه نگهداری می‌شود. سولطان مراد در نامه‌ی خود به سولطان عوثمان‌لی عرض می‌کند که سبب نوشتن آن، اخباری است که از شرق آمدهاند و بیان می‌کنند که قیزیل‌باش (اوردو) به شدت زبون و تضعیف شده است. وی سپس سه گزارش مشخص در این باره را نقل می‌کند:
گزارش اول از شخصی به اسم شکرالله بیگ از بیگ‌های ایل چمیش‌گزک – چه‌میش گه‌زه‌ک است که سلطان مراد او را از خویشان خود می‌نامد. او از خوراسان آمده و خبر آورده است که لشکر قیزیل‌باش که به خوراسان واصل شده بود، توسط عبیدالله خان (خان بوخارا از سلسلهی ابوالخیر) و تیمور خان (پسر عموی او و خان کِش) در آن سوی رود آمو میان بوخارا و سمرقند تارومار شده است. از چهل هزار تن اوردوی قیزیل‌باش فقط ده هزار جان سالم به‌در برده و به هرات فرار کرده‌‌اند. اوزبیک‌ها (جانی بیگ سلطان) به دنبالشان رفته بر آن‌ها هجوم آورده‌‌اند و قسمتی را به قتل رسانده و قسمتی را اسیر کرده‌‌اند. شاه اسماعیل با این حوادث زبون و خوار شده و به یایلاق قاراقان - خرقان در جنوب تورک‌ایلی (قزوین – همدان) پناه برده است.
گزارش دوم از شخصی به اسم سید هاشم در تبریز است که سلطان مراد می‌گوید از آشنایان اوست. وی خبر آورده - و این خبر او به دقت تائید شده است - هنگامی که اوردوی قیزیل‌باش در خوراسان بود، شاه سلیمان – سید سلیمان میرزا برادر (و یا برادرزاده‌‌ی) شاه اسماعیل که در اردبیل و احتمالاً از بزرگان طریقت صوفویه در آن مقطع بود، بر علیه او شوریده و با افراد خود (صوفیان طریقت صوفویه) به تبریز هجوم آورده است. اما در تبریز، در جنگ با حالواچی‌اوغلو و دامقاچی آخی علی‌اوغلو و خوجا پیر علی (در واقع به دست مصطفی بیک اوستاچلو، برادر امیرالامرا چایان سولطان و محمد خان از دیار بکر) به قتل رسیده است. (شاه اسماعیل به این سبب به مصطفی بیگ اوستاچلو لقب مه‌‌نته‌‌شه را داد). این خبر نشان می‌دهد که در همان آغاز حتی در میان طریقت صوفویه‌‌ی اردبیل که در آن مقطع بر مذهب غلات تورک علوی بود، انشقاق و مخالفت با شاه اسماعیل - بازیچه‌‌ی کلیسای ارمنی – صلیبیان، ظاهر شده بود.
گزارش سوم که توسط حاکم قلعه‌‌ی اگیل (در شمال غرب آمید – دیار بکر) تائید شده، خبر می‌دهد که قاسم بیگ مَرْدَسی (فرزند محمد بولدوجانی)، قلعه‌‌ی اگیل را از اوستاج‌لی محمد بیگ (والی قیزیل‌باش دیار بکر و اطراف)؛ و بیگ‌های اوغورلار و بیتلیس و هرزین و هزو (خضر - خیزیر بیگ) نیز همهی قلعه‌‌های خود را از قیزیل‌باش بازپس گرفته‌‌اند.
پس از ذکر محتوای این سه گزارش، در آخر مکتوب سولطان مراد آققویونلو یادآوری می‌کند که سولطان سلیم عوثمان‌لی قبلاً به طور شفاهی به او اومید و وعدهی کومک داده بود. او می‌گوید اکنون با اخبار فوق که تضعیف شدن شدید قوای قیزیل‌باش را نشان می‌دهند، زمان تحقق وعدهی کومک سولطان فرا رسیده است.
هوُ
خلّدالله مُلْكِه وَ سُلْطَانِه وَ أَوْضَحَ عَلِيٌ كَافِه اَلْعَالَمِينَ سِرِّه وَ اِحْسَانُهُ
معروضِ رایِ عالم‌آرایِ نوّابِ درگاه معلّا و بارگاه اعلیٰ اوْل‌دور که شرق جانبی‌نده‌ن خیر خبرله‌ر گه‌لیپ، قیزیل‌باش[ین] قاتی زبون سالیغی گه‌لدییی ایچون، عرض اولوندو.
اوّل: اوْل که شکراللّه به‌ی - قوم بیلدیییمیز چه‌میش‌گه‌زه‌ک[2] به‌ی‌له‌ری‌نده‌ن بیر آدام - خوراسان‌دان گه‌لیپ، شئیله خبر گه‌تیردی که:
قیزیل‌باش لشکری که خوراسان‌ا وارمیش ایدی، عبید خان ایله تیمور خان قیزیل‌باش لشکری ایله مقابل اولوپ، آبِ آمونونگ طرفی‌نده بوخارا ایله سه‌مه‌رقه‌ند آراسی‌ندا [آن‌لاری] آلاییرلار. شئیله که قیرخ بینگ [قیزیل‌باش] آدام‌دان اون بینگ آدام قورتولوپ، [قالانی] هری‌یه گه‌لیر. آردینجا ایلقاییپ، آن‌لاری[ن] داخی هری‌ده بعضی‌سین[ی] آلاییپ و بعضی‌سین[ی] حصار ائتمیش‌له‌ر. و شاه اسماعیل خاراقان‌دا زبون اولوپ، ساکن اولموش.
الباقی والامر اعلیٰ
ثانیهً: اوْل که ته‌بریزده‌ن داخی سیّد هاشم آدلی - بیلدیییمیز آدام‌دیر – شئیله خبر گه‌تیردی که:
قیزیل‌باش لشکری خوراسان‌دا [ایکه‌ن] - سینیجهک تحقیق اولوپ-، شاه اسماعیل[ین] قارداشی شاه سلیمان، قارین‌داشی‌نا عاصی اولوپ، بیر مقدار آدام‌لا ته‌بریز اوستونه واریر. ته‌بریز اهلی حالواچی‌اوغلو ایله دامقاچی آخی علی‌اوغلو [و] خوجا پیر علی مقابله اولوپ؛ که‌ندی‌نی آلاییپ، قتل ائده‌رله‌ر. و مذکور سیّد هاشم بیله ایمیش، هٰکَمٰهُ.
الباقی والامر اعلیٰ
ثالثاً: اوْل که مه‌رْده‌‌َسی[3] قاسم به‌ی - اه‌گیل[4] حاکمی بو خبرله‌ری تحقیق ائدیجه‌ک - اوْستاج‌لی محمد به‌ی‌ده‌ن اه‌گیل قالاسی‌نی، اوغورلار[5] و بیتلیس به‌یی و هه‌رْزین[6] به‌یی و هه‌زوْ[7] به‌یی، قامو قالالا‌ری‌نی آلمیش‌لار، هٰکَمٰهُ.
الباقِي وَالامرُ اعلیٰ
موندان اقدم دولت‌لی خداوندگار بِالْمُشَافَهَتِ اَلْعَلِيه اَلْخَاقَانِيُّ بو کمینه‌یی خاکِ مذلّت‌ده‌ن رفع ائدیپ، اومید و استمالت وعده‌سی‌نی امر بویورموش‌لار ایدی. شیمدی‌کی حال‌دا اخبار بو نوع اولدوغو ایچون درگاه معلّایا عرض اولوندو، اومید که نظرِ کیمیا خاصیت[نی] بو خاکساردین دریغ بویورمایاسی[نی]ز.
آن به که قصّه را به دعا سازم اختصار
ظِلاَلِ سَلْطَنَتِه بِه اِطْنَابَ خُلُودُ اليُّ يَوْمُ اَلْمَوْعُودِ مُطْنَبٌ باد!
بِالنُّونِ والصَّادُ وَالامرُ اعلیٰ
اَلْمُخْلِصُ اَلْفَقِيرُ
يَعْقُوبُ بْنُ مُرَادِ بْنُ حَسَنٍ
SULTAN MURAD AKKYUNLU’NUN SULTAN SELİM OSMANLI’YA YAZDIĞI TÜRKÇE MEKTUP
Hû
Xelledullah mülke-hu ve sultâne-hu ve evzehe elâ kaffet ül-âlemin sirre-hu ve ihsâne-hu
Me’rûz-i re’-yi âlemârâ-yı nevvâb-ı dergâh-ı müella ve bârgâh-ı e’lâ oldur ki şerq cânibinden xayır xeberler gelip, Qızılbaş’ın qatı zebûn salığı geldiyi içün erz olundu.
Evvel: ol ki Şükrüllah bey - qohum bildiyimiz Çemişgezek beylerinden bir adam – Xorasan’dan gelip şéyle xeber getirdi ki:
Qızılbaş leşkeri ki Xorasan’a varmış idi, Übéyd Xan ile Timür Xan Qızılbaş leşkeri ile muqâbil olup, Âb-i Amun’uñ terefinde Buxara ile Semerqend arasında anları alayırlar. Şéyle ki qırx biñ Qızılbaş adamdan on biñ adam qurtulup, qalanı Heri’ye gelir. Ardınca ılqayıp anların daxı Heri’de be’zisini alayıp ve be’zisini hisâr étmişler. Ve Şah İsmayıl Xaraqan’da zebûn olup, sâkin olmuş.
El-bâqî v-el-emrü e’lâ
Sâniyen: ol ki Tebriz’den daxı Séyid Haşım adlı - bildiyimiz adamdır - şéyle xeber getirdi ki:
Qızılbaş leşkeri Xorasan’da iken - sinicek tehqiq olup - Şah İsmayıl’ın qardaşı Şah Süléyman qarındaşına âsî olup, bir miqdar adamla Tebriz üstüne varır. Tebriz ehli Halvaçıoğlu ile Damqaçı Axı Elioğlu ve Xoca Pir Eli muqâbile olup, kendini alayıp, katl éderler. Ve mezkûr Séyid Haşım bile imiş. Hâkemâhu
El-bâqî v-el-emr e’lâ
Sâlisen: ol ki Merdesi Qasım bey - Egil hâkimi bu xeberleri tehqiq édicek - Ostaclı Mehmed Bey’den Egil qalasını, Uğurlar ve Bitlis beyi ve Hezo beyi qamu qalalarını almışlar. Hâkemâhu
El-bâqî v-el-emr e’lâ
Mundan eqdem devlet-i xudâvendigâr bi-l-muşâhifet ül-eléyh ül-Xâqâni bu kemîneyi xâk-ı mezelletden ref’ édip, umud ve istimâlet ve’desini emr buyurmuşlar idi. Şimdi halda exbar bu nov olduğu içün Degâh-ı müellâya erz olundu. Umud ki nezer-i kîmiyâ xâsiyetni bu xâksârdin derîğ buyurmayasınız.
An béh ki qisse ra bé duâ sâzem ixtisâr
Zilal-i seltenete-hu béhi itnâbe xulûdu ilâ yevm u-l-mevûd mütenneb bâd!
Bi-n-Nûn ve-s-Sâd ve-l-emr-i e’lâ
El-müxlis ül-feqir Ye’qûb bin Murad bin Hesen
توضیحات:
١- سولطان مراد آققویونلو (متولد ۱۴٨٣ تبریز – آزربایجان - تورک‌ایلی، سلطنت بین سال‌های ۱٤٩٧-۱۵١۸، قتل ۱۵۱۸ شانلیاورفا - آناتولی جنوبی - تورکیه) فرزند یعقوب آققویونلو و گوهر خاتون خانیم است. وی در ۱۵۰۱ در حدود قیدار – ابهر - تورک‌ایلی با الوند بیگ آققویونلو به جنگ پرداخت. در نتیجه‌ی این جنگ بخش‌های مرکزی و شمالی عراق و ایران امروزی به سلطان مراد و در شمال آزربایجان و قسمتی از تورکمانیا (دیاربکر) به الوند بیگ داده شد. با دست‌اندازی شاه اسماعیل اول به عراق عجم، سولطان مراد در ۲۰ ژوئن ۱۵۰۳ در نزدیکی همدان - تورک‌ایلی با وی به جنگ پرداخت. اما شکست خورد و به شیراز گریخت. یک سال بعد در ١٥٠٤ پس از آن که سولطان مراد توسط شاه اسماعیل اول از فارس هم رانده شد، به بغداد فرار کرد و پنج سال و نیم تحت حمایت والی عراق عرب بایرک بیگ پرناک - بای‌ره‌ک به‌ی پورنه‌ک تورکمان Bayrek Bey Pürnek Türkman (به اشتباه باریک، بایریک، ... نوشته می‌شود) درآمد. سولطان مراد در سال‌های ١٥٠٤-١٥٠٥ به منظور پیدا نمودن متحد و تامین حمایت و قوای نظامی برای تسخیر دوباره‌ی قلمروی خود نزد علاء‌الدوله ذوالقدر (نام اصلی دوُلقادار - توُلقاتایTulqatay به موغولی: دارای کلاه‌خوُد) در البیستان و ماراش در آناتولی جنوبی و مدتی کوتاه پس از آن به دربار قانصو – قان ساو غوری سولطان قیپچاق دولت کؤله‌مه‌ن –مملوک[8] و سپس بایزید دوم عوثمان‌لی رفت. اما نااومید از کومک آن‌ها دوباره نزد علاء‌الدوله بازگشت. خان دوُلقادار (ذوالقدر) سولطان مراد را به گرمی پذیرفت و دخترش به‌نگ‌لی (مه‌ن‌لی: خالدار) خاتون را به عقد او درآورد. در سال ۱۵۰۹ با هجوم اوردوی شاه اسماعیل اول به جانب عراق عرب، سولطان مراد همراه بای‌ره‌ک به‌ی پورنه‌ک تورکمان حاکم بغداد و جمعی دیگر از پورنه‌ک‌ها، به قارامان در روم و شام پناه برد. پس از آن شاه اسماعیل اول به بغداد وارد شد و بسیاری از پورنه‌ک‌ها را به قتل رساند. بعد از مرگ بایزید دوم در سال ١٥١٢، سولطان مراد با سولطان جدید عوثمان‌لی سولطان سلیم خان اول دیدار کرد و از او وعدهی کومک برای بازگرفتن مملکت و تاج و تخت آغ‌قویون‌لو را گرفت. در سال ١٥١٤ بای‌ره‌ک به‌ی پورنه‌ک تورکمان همراه سولطان سلیم خان به جنگ با شاه اسماعیل اول رفت و در فتح چالدیران و تصرف تبریز شرکت کرد. وی بعد از مراجعت از آزربایجان از هر دو چشم کور و بعد از مدتی درگذشت. سولطان مراد آققویونلو نیز نهایتا در ۱۵۱۸ به دست دورموش خان شام‌لو که مقام اوُلوُنوْیان - سپه‌سالاری اوردوی قیزیل‌باش را داشت و له‌‌له‌ی - آتابک سام میرزا بود در دیاربکر کشته شد و سر بریده‌اش به شاه اسماعیل اول در تبریز فرستاده شد. با مرگ سولطان مراد، حیات دولت تورک آققویونلو به پایان رسید.
٢-با ظهور شاه اسماعیل اول که یک فاناتیک علوی تربیت شده توسط کلیسای ارمنی، ضد سنی و فاقد شعور قومی تورک - تورکمان بود و مانند اغلب سران خاندان صفوی (شاه تهماسب، شاه عباس حقیر و ...) خود را تورکمان و تورک نه‌می‌دانست، شاه‌زاده‌ها و سرداران و بازمانده‌گان و بقیة السیف قاراقویون‌لو و آققویونلو، علی رغم بعضی زیگزاگ‌ها و کشمکش‌های داخلی و برادرکشی‌ها، متحداً با امپراتوری عوثمان‌لی و زیر چتر نظامی و سیاسی او بر علیه این تهدید جدید موضع گرفتند. سولطان مراد آققویونلو آخرین خاقان دولت تورک - تورکمان آققویونلو هم تا آخر عمر خود برای بازپس گرفتن اؤلکه‌ی تورکمانان آققویونلو و تاج و تخت خویش از شاه اسماعیل اول، از جمله با مراجعه به علاء‌الدوله دولقادار (ذوالقدر)، قان‌ساو غوری و بایزید دوم، مجاهده و تلاش بسیار کرد.
٣-مادر سلطان مراد آققویونلو دولت‌زن تورک گوهر سلطان خانیم (دختر فرخ یسار شیروان‌شاه که به دست شاه اسماعیل اول به قتل رسید) هم در این تلاش‌ها اشتراک می‌کرد. (شیروان‌شاهان شیخ جنید جد شاه اسماعیل اول را به قتل رسانده بودند. فرخ یسار شیروان‌شاه هم که دشمن اصلی شاه اسماعیل اول بود، پدر او شیخ حیدر را با کومک یعقوب آغ‌قویون‌لو کشته بود). گوهر سلطان خانیم با هدف ایجاد اتحاد نزد اه‌سله‌میش به‌ی باییندیر حاکم قوم رفت و موفق شد با نصیحت او را به پیوستن به سلطان مراد برای جنگ با شاه اسماعیل اول اقناع کند. «گوهر سلطان خانیم به قوم آمد و با اه‌سله‌میش بیک ملاقات نمود و گفت: لشکر قیزیل‌باش، عازم این مملکت‌اند و شنیده باشی که در شیروان با پدرم و سایر پادشاهان عالی‌جاه چه کردند. اگر اتّفاق ننموده، در امداد ما اهمال نمایی، ایشان با سپاه سنگین بدین ولایات آمده، سلطان مراد را مغلوب ساخته، اهل و عیان تورکمان را اسیر خواهند ساخت. رحم بر فرزندان خود باید کرد». خلاصه التواریخ. جلد ١، ص ٧٦
٤- اسناد و مکاتبات تورکی بسیاری از سران قاراقویون‌لو و آققویونلو برای ایجاد جبهه‌ای متحد بر علیه شاه اسماعیل اول و تقاضای کومک از سلطان عوثمان‌لی باقی مانده است. در سؤزوموز قبلا مکتوب تورکی یکی از احفاد جهان‌شاه قاراقویون‌لو خطاب به سلطان سلیم خان در دعوت از او برای سرکوب نظامی قیزیل‌باشان و شاه اسماعیل و نجات مردم منتشر شده است. دو نامه‌ی تورکی موضوع این مقاله از سولطان مراد آققویونلو نیز در همین استقامت هستند. از سولطان مراد اسناد و نامههای تورکی دیگری در موزه‌ی توپ‌قاپی سارایی و دیگر آرشیوهای عوثمان‌لی خطاب به سولطان سلیم خان، خویشاوندان آققویونلو و باییندیر، و امرای تورکمان و کورد وجود دارند که وی در آن‌ها قیام با سلاح بر علیه شاه اسماعیل اول را تشویق می‌کند. این اسناد و نامههای تورکی به مرور زمان در سؤزوموز منتشر خواهند شد.
٥-پس از ظهور فتنه‌‌ی شاه اسماعیل اول، سلطان مراد آققویونلو هرگز از مقاومت بر علیه وی منصرف نه‌شد و با همهی امکاناتش در چند جبهه بر علیه این فتنه که از همان آغاز آشکار بود یک حرکت و پدیده‌‌ای (تربیت و به میدان انداخته شده توسط کلیسای ارمنی، حمایت شده توسط صلیبیان و بازی خورده توسط موللایان شیعی امامی تاجیک – عرب) بر علیه تورکمان‌ها، جهان تورکیک و دنیای اسلام است به مبارزه برخاست. یکی از این جبهه‌‌ها تلاش سولطان مراد آققویونلو برای ایجاد اتحادهای سیاسی و نظامی با بیگ‌ها و حکام و دولت‌های محلی تورک وقت (بایرک - بای‌ره‌ک بیگ تورکمان حاکم بغداد، دولقاداراوغول‌لاری - ذوالقدر، سلطان قانسو کؤله‌مه‌ن - مملوک مصر، ...)، و مهم‌تر از همه بدست آوردن حمایت عملی سولطان سلیم عوثمان‌لی برای سرکوب شاه اسماعیل اول و اعادهی تاج و تخت آققویونلو و باز پس گرفتن قلمروی تورکمان (ایران غربی و عراق و ...) بود.
٦-همان گونه که دوره‌ی ایلخانلی و ایلکا نویانی – جالایری دوره‌ی بعثت و رستاخیز و تعمیق و همه‌گانی شدن شعور قومی – ملی تورک در میان تورک‌ها و موغول‌های پراکنده در قلمروی ایران امروزی شمرده می‌شود، دوره‌ی قاراقویون‌لو و آققویونلو هم دوره‌ی اوج تورکیت محسوب می‌گردد. بی شک اگر حاکمیت قاراقویون‌لو و آققویونلو با جنگ‌های عبث و برادرکشی‌های اسف‌انگیز بین آن دو و مخصوصاً با سقطه‌ی مهلک قیزیل‌باش متوقف نه‌می‌شد، ایران امروزی مانند تورکیه‌ی امروزی، یک کشور تماماً و یا با اکثریت مطلق جمعیتی تورک، دارای هویت تورک و زبان رسمی - دولتی - فراملی تورکی می‌بود.
٧-دولت آغ‌قویون‌لو مانند دولت قاراقویون‌لو نه تنها یک دولت با تیپولوژی ملی تورک بود، بلکه بر خلاف دولت قیزیل‌باش دارای شعور قومی تورک و تورکمان هم بود. این واقعیت علاوه بر کاربرد زبان تورکی سره توسط تورکمانان، از عدم پذیرش دوکترین قیزیل‌باشی (ساخته‌‌ی کلیسای ارمنی، حمایت شده توسط صلیبیان و بازی خورده توسط شیعیان امامی تاجیک و عرب)، هم در عرصه‌‌ی اعتقادی، هم در عرصه‌‌ی سیاسی، آشکار است. تقدیم دولت آققویونلو به صورت دولتی ایرانی و یا ایرانیزه شده توسط بعضی از شرق‌شناسان غربی، بازنویسی تاریخ و تحریف واقعیت‌ها است.
٨-اوریانتالیسم استعماری – ایران‌شناسی غربی و صلیبی، تاریخ‌نگاری ایرانی و پان‌ایرانیسم، مانند دیگر دولت‌های تورک و موغول، تورکمانان قاراقویون‌لو و آققویونلو را هم از هویت قومی - ملی واقعی تورک و تورکمانشان جدا و عاری و آن‌ها را به صورت دولت ایرانی و دارای فرهنگ ایرانی و ... معرفی می‌کند. مشابه همین تحریف و جعل و بازنویسی تاریخ از سوی تاریخ‌نگاری آزربایجانی انجام می‌گیرد که این دولت‌ها و هویت ملی و زبان آن‌ها را به صورت آزربایجانی عرضه می‌نماید. حال آن که آق‌قویون‌لوها و قاراقویون‌لوها به لحاظ ملیت تورک، به لحاظ لهجه‌ای و تبار قومی تورکمان و به لحاظ موطن از سرزمین تورکمانیه[9] (قاراقویون‌لوها از ناحیهی ارزینجان - سیواس تورکمانیه، آق‌قویون‌لوها از ناحیهی شرق بایبورت تا دیاربکر - آمئد تورکمانیه) بودند، نه ایرانی و نه آزربایجانی. هویت‌های ملی جدید ایرانی و آزربایجانی، محصول مهندسی قومی استعماری – صلیبی در قرن بیستم است و ربطی به تورکان ساکن در ایران - قفقاز - آناتولی و دول تورکمان مشترک آن‌ها مانند آققویونلو و قاراقویون‌لو نه‌دارد.
٩-نام ارتش و دولت قیزیل‌باش: در این اسناد نیز نامی از صفوی نیست، بلکه نام دولت و اوردوی قیزیل‌باش وجود دارد. صفوی یک دیگرنام‌گذاری پان‌ایرانیستی – صلیبی – اوریانتالیستی – آزربایجان‌گرایانه برای انکار تیپولوژی ملی تورک دولت قیزیل‌باش است.
خصوصیات زبانی نامههای تورکی سولطان مراد آققویونلو
-نامههای تورکی سولطان مراد آققویونلو، نامههای دیپلوماتیک – رسمی - دولتی هستند. تورکی زبان قومی - ملی تورکمانان قاراقویون‌لو و آققویونلو بود. آن‌ها مانند تمام دولت‌های تورک و موغول پیش از خود، زبان قومی و ملی خود تورکی را به عنوان یک زبان رسمی، دولتی، مکتوب و دیوانی و نظامی، در امور داخلی و خارجی به‌کار می‌بردند.
-مکتوبات سولطان مراد آققویونلو به تورکی مکتوب – ادبی - معیار و مشترک قرن ١٥ هستند.
-دائره‌‌ی لغات تورکی غنی این مکتوبات: نامههای تورکی سولطان مراد آغ‌قویون‌لو از لحاظ دائره‌‌ی لغات تورکی بسیار غنی هستند. بسیاری از کلمات استفاده شده در نامه ها و گزارشات سولطان مراد آققویونلو کماکان در تورکی تورکیه رایج، اما از زبان رسمی و ادبی جمهوری آزربایجان حذف و تصفیه شده‌اند: قاتی (qatı)، سالیق (salıq)[10]، شئیله (şéyle)، بیله (bile)، شیمدی (şimdi)، آلاماق (alamaq)، سینیجهک (sinicek)[11]، وارماق (varmaq)، که‌‌ندی (kendi)، آردینجا (ardınca)، ایلقاماق (ılqamaq)، قارین‌داش (qarındaş)، ....
-در نامههای سولطان مراد آققویونلو و تورکمانان، تاثیرات و خصوصیات تورکی شرقی نیز دیده می‌شود. مانند کاربرد نون غنّه نک، پسوند آبلاتیو «-دین» به جای «–دان» و «-ده‌ن» تورکی غربی (اخلاص‌دین به جای اخلاص‌دان، از اخلاص؛ خاکساردین به جای خاکساردان)، فورم ایتک - ایتتیک به جای ائتدیک (کردیم)، بیرله در یک مورد به جای بیله - ایله، -نی به جای -ی (خاصیت‌نی به جای خاصیتی)، کاربرد -دین به جای -دان، و فورم گه‌له‌دیر.
-فورم گه‌له‌دیر: یکی از فورم‌های زمان حال عمومی است:
گه‌له‌دیرین
(می‌آیم)، گه‌له‌دیرسینگ (می‌آیی)، گه‌له‌دیر (می‌آید)؛
گه‌له‌دیریز (می‌آییم)، گه‌له‌دیرسینگیز (می‌آیید)، گه‌له‌دیرله‌ر (می‌آیند).
این فورم که با افزودن پسوند ظرف – فعل «–ه» به بن فعل و فعل کومکی دورماق ساخته می‌شود، برگرفته از تورکی قیپچاقی است و علاوه بر بعضی لهجههای تورکی (در آناتولی)، در تعدادی از لهجههای زبان تورکمنی (چوودور، اسکی، دویه‌جی، نوخور، ...) هم رایج است[12].
آلاماق: در یکی از نامههای تورکی سولطان مراد آققویونلو، علاوه بر فعل آلماق به معنی گرفتن، یک فعل دیگر آلماق به معنی به هلاکت رساندن هم به کار رفته است. این فعل دوم در اصل آلاماق موغولی به معنی کشتن، هلاک کردن، به قتل رساندن؛ آن هم از کلمهی تورکی «آلاماق» به معنی کندن و تکه پارچه کردن؛ نهایتاً از فعل «های» (害 hài) چینی به معنی ضرر رساندن، زخمی کردن به علاوهی پسوند تورکی -لا است: های + لا ← هالا ← آلاماق. به همین سبب من در بازنویسی این نامه، به جای آلماق به معنی به قتل رساندن، فورم آلاماق را به کار بردم. از همین ریشه است کلمات «آلاق» (علف هرزه که کنده و وجین می‌شود)، «آلامان» (بی خانمان، کنده شده و بی ریشه)، «آلامان‌چی» (چپاول‌گر)، «آلاخون» (در اصل آلاقین: بی خانمان)، و کلمهی «لاچین» (مخفف آلاچین: پرندهی وحشی دوغان و یا شاهین)[13].
ریشهشناسی نام طوائف تورک پۆرنه‌ک (پرناک)، دوُلقادای (ذوالقدر) و اوُستاج‌لی -اؤستهجلی (استاجلو)
١-ریشهشناسی و معنی نام استاجلو، اوْستاج‌لیOstaclı – اؤستهجلی Östecli (اوْستاچ‌لی Ostaçlı - اؤسته‌‌چ‌لی Östeçli):
اوستاج‌لی نام یکی از هفت ایل اولیهی تورکمان از ناحیهی ارزینجان در آناتولی عوثمان‌لی بود که به حرکت قیزیل‌باش پیوستند. تاکنون فورم صحیح و معنی این نام معلوم نه‌بود و محققین و مولفین مختلف هر کدام بنا به سلیقه‌‌ی خود آن را به صورت‌های گوناگون از جمله اوستاجالی (با ربط دادن به کلمهی فارسی اوستا و یا اوستاد)، مخفف استاد حاج خواجه‌لو، ازتاجلو (اؤزتاج‌لو با ربط دادن به کلمهی تاج ایرانیک -ارمنی، به معنی تاج‌دار و تاج‌بخش)، ... نوشته و معنی کرده‌‌اند که همه ریشه‌شناسی‌های مردمی و نادرست هستند.
قسمت اوستاج در نام اوستاجلو، کلمهی اوْستاج Ostac - اؤستهجÖsteç تورکی، آن هم به احتمال بسیار، نهایتاً محرف کلمهی اؤستیک Östik (اؤستیک = اؤس + تیک) - اؤستهکÖstek در تورکی باستان و قدیم به معنی حرص، اشتها و ولع بسیار و فوق‌العاده، از مصدر اؤستیکمه‌‌کÖstikmek – اؤسته‌کمه‌‌کÖstekmek : حمله کردن و هجوم آوردن، شتافتن و عجله کردن به چیزی به سبب اشتها و ولع زیاد است: اؤستیک ← اؤستهک ← اؤستهج ← اوْستاج ← اوْستاچ. در نتیجه اؤستهجلی – اوْستاج‌لی به معنی شخص حریص، دارای حرص، طماع، بسیار علاقه‌‌مند، فوق‌العاده مشتاق است.
-پسوند
تاق - داق، ته‌ک - ده‌ک موجود در اؤستهک از جمله در کلمات مشابه اؤزده‌کÖzdek (کُنده‌ی
درخت، مرکز)، و بوی‌داق Boydak (مستقل و خودمختار) هم وجود دارد.
-تبدیل
حرف ک به حرف چ در آغاز، وسط و آخر کلمات، در بعضی لهجههای تورکی از جمله در آناتولی
خاستگاه ایل اوستاجلو دیده می‌شود. مانند تبدیل بودوق Boduk (نوعی کوزه‌‌ی
آب بدون دسته) ← بودوچ Boduç، به‌‌له‌‌کBelek (هدیه، ارمغان) ← به‌‌له‌‌چ Beleç؛ و در لهجههای
تورکمانی ما تبدیل کئچه‌لKéçel (کچل) ← چئچه‌لÇéçel ، کوکهKüke
(نان بربری) ← چوچهÇüçe ، .... مشابه تبدیل پوک ← پوچ در فارسی.
-تلفظ
اوستاش‌لی در اورمو، تلفظ محلی فورم اوستاچ‌لیOstaçlı (با تبدیل چ به ش) است که
فورم آناتولیایی آن بوده است.
-به
احتمال کمتری کلمهی اؤستهج، فورم اصلی و اولیه، ساخته شده از پسوند تورکی تاج -
تاچ، داج - داچ، ته‌ج – ته‌چ، ده‌ج – ده‌چ است. مانند کلمات آنداچAndaç (به معنی خاطره: آنگ +
داچ) و یاغداچYağdaç (ظرف
روغن: یاغ + داچ).
-نام اؤستهک - اوستاچ تورکی با نام مشابه اوستیاک در روسیه – سیبری مرکز شمالی و فورمی از آن ایستک – ایشتک که برای نامیدن اوستیاک‌ها از ملل اورالیک، هم‌چنین تورک‌های باشقیر توسط قازاق‌ها و قیرقیزها به کار می‌رود بی ارتباط است. اوستیاک (Остя́к) تلفظ روسی کلمهی آسیاخ (Āsjaχ) در زبان خانتی و یا اوستیاک (از زبان‌های خانواده‌ی اورالیک) و به معنی مردم رودخانه‌ی اوب است.
٢- ریشهشناسی و معنی نام پۆرنه‌کPürnek -بؤرنه‌کBörnek (به فارسی پرناک، پورناک): تاکنون هیچ نظریه‌ی علمی در ریشهشناسی نام طایفه‌ی تورکمان پورنه‌ک پیشنهاد نه‌شده است. در اینجا یکی از پیشنهادات ریشهشناسی خود را به اختصار ذکر می‌کنم[14]. پۆرنه‌ک‌ها- پؤرنه‌ک‌ها به همراه قاجارها دو ستون اصلی دولت تورک - تورکمان آققویونلو بودند. بعدها بخشی از پؤرنه‌ک‌ها به قاجارها ملحق شدند و به پؤرنه‌ک قاجار معروف گشتند. خان‌های اولیهی طایفه‌ی پؤرنه‌ک، مانند خان‌های اولیهی طایفه‌ی قاجار، از نسل چینگیز خان و احفاد و نوْیان - امرای او بودند. این نیز قرینه‌ی دیگری بر ریشه‌ی موغولی نام پؤرنه‌ک (و نام قاجار) است. این نام احتمالاً مرتبط با بعضی از اوروغ‌های قیپچاق (بورلی، بورلیق، بورلیک، بورلاق، بورلاک، قره بروغلی، قره بورکلی، اولبورلیک، ایلبورلی، ...) و موغول (بورلوک، بارلیک، بورلوک، ...) گوناگون که در منابع تاریخی ذکر شده‌اند است:
اسم پۆرنه‌کPürnek محرف بۆرونه‌ک ← بۆرنه‌ک ← پۆرنه‌ک (معادل «بۆرله‌ک» موغولی) به معنی کلاه و پوشش؛ و فورم تحول یافته‌ی آن به صورت پؤرنه‌کPörnek - بؤرنه‌ک با حرف ؤ مرتبط با «بؤرک» تورکی (هم‌ریشه با «بۆرکۆ-بۆرخ» موغولی) به معنی کلاه تابستانی، «بؤرکه‌نه‌کBörkenek » تورکی (هم‌ریشه با «بۆرک‌له‌ک» موغولی) به معنی نوعی کلاه و سرپوش مردانه؛ و کلمات موغولی بورکۆۆر، بۆرکه‌گۆل، بۆرکۆگۆل، بۆرخۆۆل، بۆرکۆل، بۆرکه‌گه‌ر، بۆرخه‌ار به معنی نوعی کلاه قیفی شکل است. (از مصدر بورکو در موغولی به معنی پوشیدن روی چیزی، پوشیده شدن آسمان با ابر، ... فورم‌های گوناگون این مصدر در زبان‌های مونقولیک: بۆرگۆ، بۆرکۆ، بۆرخیگ، بۆرکه، بۆرخه‌خ، بۆرخه‌خه، بۆره‌خ، پۆکۆتۆ، ....[15]). کلمهی Bőr در زبان مجاری به معنی پوست و آنچه که بدن را احاطه می‌کند و می‌پوشاند از همین ریشه‌ی آلتایی است.
در فرهنگ تورکی سنگلاخ اثر میرزه مهدی خان استرآبادی، کلمات هم‌ریشه‌ی زیر آمدهاند: «بورک»: بر وزن تورک کلاه باشد، «بورکاماک»: سر را پوشاندن ... یعنی چیزی را به لباس پیچیدن و «بورک» به معنای کلاه ماخوذ از این معنی است که لفافه‌ی سر است؛ «بورکادی»: سر را پوشید؛ «بورکادوک»: سر را پوشیدیم؛ «بورکاتماک»: مصدر متعدی است یعنی سر را پوشاندن ...؛ «بورکانماک»: مصدر انفعال است یعنی پوشانده شدن به طریق تلفّف. کلمهی «بؤرکه» به زبان چینی هم داخل شده و در آن زبان به معنی یک لباس گرد چرمی است که اویقورها و قازاق‌ها در زمستان می‌پوشند[16].
نام طائفه‌ی پۆرنه‌ک مانند کلمات پاپاق، قالپاق و بؤرک به معنی کلاه، و دولقا به معنی کلاه‌خوُد در نام طوائف قاراپاپاق، قاراقالپاق، قارابؤرک‌لو، دولقادار (ذوالقدر)، .... است. تبدیل حرف ب در بورله‌ک به حرف پ در پورنه‌ک، در آناتولی به وقوع پیوسته است. چنانچه امروز هم در نواحی تاریخی موطن پورنه‌ک‌ها در آناتولی، کلمهی «بؤرک» به معنی کلاه به صورت «پؤرک» تلفظ می‌شود. و اما پسوند «–نه‌ک» در نام پورنه‌ک، محرف پسوند «-له‌ک»، «-لاک» موغولی است که انبوهی چیزی را می‌رساند و در کلماتی مانند سنگلاخ و ... حفظ شده است (پسوند «-لاک»، «-له‌ک» موغولی غیر از پسوند تورکی «-اناک» است که خود واریانت پسوند تورکی «-اماق» بوده به آخر فعل می‌آید و از آن اسم خاص و یا نام اشیاء می‌سازد: دگنک-ده‌یه‌نه‌ک (چوماق)، ییغیناق (تجمع)، درنک-ده‌ره‌نه‌ک (انجمن)، ....
٣- ریشهشناسی و معنی نام تولقاتایTulqatay – دولقادایDulqaday - دولقادارDulqadar (به فارسی ذوالقدر): نام طائفه‌ی تورکمان ذوالقدر در اصل محرف کلمهی «تولقاتای – دولقادای - دولقادار» موغولی- تورکی، مرکب از تولقا به معنی کلاه‌خوُد (ریشه‌ی موغولی: توُقوُلقان ← دوُغوُلغا ← دوُوُلقا ← توُلقا[17]) و پسوند «–تای»، «-دای»، «-دار» موغولی به معنی دارایِ و صاحبِ، جمعا به معنی دارای کلاه‌خوُد جنگی است. (یکی از معانی کلمهی تورک، کلاه‌خود و یا مغفر است. تورک در این معنی، محرف تولقای مذکور است). اسم عربی ذوالقدر به سبب شباهت به اسم تورکی - موغولی دولقادای - تولقادار جای‌گزین آن شده است: تولقاتای - دولقادای ← تولقادار ← دولقادیر ← دول‌قدیر ← ذوالقدر، ...[18].
هر چند پسوند «-دار» در بسیاری از کلمات که دارای بن عربی و فارسی هستند، دار فارسی به معنی دارنده و ... است (مانند پستان‌دار، آب‌دار، نام‌دار، هوادار، طرف‌دار، باردار، ...)، اما «-دار» در بسیاری دیگر از کلمات با بن تورکی-موغولی، یا پسوند «-دار» موغولی و یا پسوند «–تای»، «-دای» موغولی معادل پسوند فاعلی «–لی» تورکی است که بعدها به سبب شباهت و روند فارسیزه کردن کلمات و تعبیرات و ترکیبات، با دار فارسی تعویض شده است. در همهی این گونه کلمات، و حتی کلماتی که ابتدائاً با افزودن دار فارسی به یک بن تورکی-موغولی ایجاد شده‌اند، باید به جای دار فارسی، دای-تای تورکی-موغولی را به کار برد: بیرق‌دار، پرچم‌دار، توغ‌دار، سنجق‌دار، تونق‌تار (نگهبان قلعه)، امه‌ک‌دار، جبه‌دار، ذوالقدر –دولقادار، چوخادار، قوش‌دار، خانه‌دار، الاغ‌دار، ....
سؤزلوک
الف-تورک‌جه دئگی‌له‌ر
آخیAxı : فتی، منسوب
به فتوت
آردینجاArdınca : سپس، متعاقب آن، بعد از آن
آلاماقAlamaq : کشتن،
هلاک کردن، به قتل رساندن
آلاییرAlayır : می‌کُشد، به قتل می‌رساند
آلماق:Almaq گرفتن
آلیرAlır : می‌گیرد
اوْلOl : او
اومیدUmut : محرف اوموت؛ از مصدر اومماق
ایلقاماقIlqamaq : ییلقاماق، هجوم آوردن (با
اسب)
باباBaba : ده‌ده، آتا، آناج مقابلی، یاش‌لی، آغ ساقال‌لی
و سایقین، روحانی صفتی اولان کیمسه، سایقی‌لی قوجا کیمسه، باش، توپ . احتمالاً
دارای ریشه‌ای سومری[19]
بارگاهBarqa : کلمه‌ای تورکی، اصل
آن بارقاBarqa -وارقا، در بعضی منابع قدیمی بارجه-بارجا، به معنی محل حضور و
پیشگاه، از مصدر بارماق-وارماق به معنی بودن، حاضر و موجود بودن به علاوهی
پسوند مکان -گه، مانند اؤرگهÖrge (چادر پادشاه، سرای شاهزاده)، خه‌رگه Xerge (خرگه، چادر و اوتاق بزرگ
خان)، ده‌رگه Derge (درگاه)، یئرگهYérge – نه‌رگهNerge – جه‌رگهCerge (یرگه، نرگه، جرگه)، ...
باشاBaşa -پاشاPaşa
: کلمه‌ای تورکی به معنی سرکرده، سردار، خطاب و عنوانی محترمانه (قبل
از ١٤٠٠)، ماموران عالی‌رتبه‌ی دولت در عوثمان‌لی. معادل باشاغوت، باش‌بوغ، باش‌قان
در تورکی قدیم و باش‌چی و باشی در تورکی معاصر. مرکب از ریشه‌ی «باش» به معنی سر
و سرکرده، به علاوهی پسوند اسم‌ساز از فعل –ا، مانند گؤز (چشم) - گؤزه (چشمه)[20].
به‌نده Bende (بنده): من (در مقام تواضع) در فارسی، نهایتاً
محرف کلمهی سومری «باندا – به‌نده» به معنی کوچک‌تر و حقیر و ...[21]
بیرلهBirle : بیله، ایله، ایله‌ن، همراه، با، معاً
بیلهBile : بیرله،
بیرگه، بیرلیک‌ده، با هم، همراه
بینگBiñ : مین، هزار
دامقاچی:Damqaçı مهردار
درگاهDerge : دیرگه– تیرگه، کلمه‌ای تورکی،
اصل آن ده‌رگهDerge ، محل تجمع و گرد هم آمدن، از مصدر ده‌رمه‌ک-تیرمه‌ک
به علاوهی پسوند مکان گه، مانند بارگاBarqa ، اؤرگهÖrge (چادر پادشاه، سرای شاهزاده)، خه‌رگهXerge (چادر و اوتاق بزرگ خان) [22]، یئرگهYérge – نه‌رگهNerge – جه‌رگهCerge (یرگه، نرگه، جرگه)، ... اصطلاح «دربار»
ظاهراً مرکب از دو بن ده‌رگه –بارگا است مانند آل وئر، گل گئت، ....
رفع ائتمهکRef étmek : قالدیرماق، قاوزاماق، بلند کردن
سالیقSalıq : خبر، اه‌‌ته‌‌ر
سینیجهک:Sinicek به دقت
شیمدیŞimdi : ایندی،
اینک، الان، حالا
شئیلهŞéyle : شؤیله،
این گونه
قاتیQatı : شدید، به شدت، به سختی
قاداشQadaş : قا + دا
+ ائش: دوست و قرین در خانواده (قا-خا: خانواده و خویشاوند. موجود در قادین -
خاتون، قایین، خان، خانه، خانقاه، ...)
قارداشQardaş : قار +
دا + ائش: دوست و قرین در شکم (قار: قاب، ظرف)
قارین‌داشQarındaş : قارین +
دا + ائش: دوست و قرین در شکم، همزاد (قار + ین)
که‌‌ندیKendi : اؤزو، که‌‌ندؤزو
گه‌له‌دیرGeledir : گه‌لیر، گه‌لمه‌ک‌ده‌دیر
(به بحث مربوطه در مقاله مراجعه شود).
گؤتورمه‌کGötürmek -کؤتۆرمه‌کKötürmek : بیر کیمسه و یا نه‌سنه‌نی یئرده‌ن قالدیریپ
سیرتا یوک‌له‌مه‌ک؛ دالا آلاراق یوخاری قالدیرماق، یوکسه‌لتمه‌ک؛ بیر شئیی یانی‌ندا
داشیماق، آپارماق و باشقا بیر یئره اولاشدیرماق، بیری‌نه بیر یئره گئتمه‌ک‌ده ائش‌لیک
و یول‌داش‌لیق ائتمهک. برداشتن، بلند کردن، همر‌اهی کردن[23].
گئچه‌ن‌دهGéçende : یاخین گئچمیش‌ده
موندانMundan : بوندان، از این
وارماقVarmaq : واصل شدن، رفتن و رسیدن
ب-عرب‌جه-فارس‌جا
بِالنُّونِ وَ اَلصَّادُ وَ اَلْمِیمُ: قسم به نون و صاد و میم. این‌ها
حروف مقطعه‌ی قرآن هستند که به تأسّی از قرآن در بعضی از مکتوبات تورکی دوره‌ی
تورکمانی و عوثمان‌لی به آن‌ها سوگند یاد شده است. ظاهرا اعتقاد بر آن بود که با
سوگند خوردن به این حروف، سوگند خورنده و یا مخاطب هم متصف به مفاهیمی که آن‌ها
رمز و سمبول آن فرض می‌شدند، می‌گردند. اما در این مورد که این حروف رمز و سمبول
چه چیز هستند، هر کس بنا به مرام و مشرب و دلخواه خود، تفاسیر و تاویل‌هایی
کرده است. مانند این که این‌ها اسامی خداوند می‌باشند؛ نون مخفف نور و اشاره به
روشنائی، صاد مخفف صمد و اشاره به بی نیازی، و میم مخفف مودت و اشاره به دوستی
نسبت به اولیاء پیامبر اسلام دارد. با این وصف در این مکتوب سوگند بالنون والصاد
والمیم احتمالا تاکید بر و القاء این عقیده است که آینده، با هم‌بسته‌گی و مودت
بین عوثمان‌لی و آغ قویون‌لو روشن است و برای نیل به مقصود و ظفر، احتیاج به چیز
دیگری نیست.
بِالنُّونِ وَ اَلصَّادُ: در مواردی که قسم صرفا به صورت
بالنون و الصاد است، ممکن است مراد کلمهی نص عربی باشد که معنی آن کلام صریح
و آشکار که جز یک معنی از آن استنباط نشود؛ کلام معتبر، حکم صریح، کلام روشن، متن
هر کلام صریح که واضح و آشکار باشد، ادعایی که احتمال خلاف در آن نباشد، آنچه که جز یک معنی
احتمال نکند و آنچه که تأویل بردار نباشد است: نص گه‌تیردی حوسنونون
دعواسین اثبات ائتمه‌یه - اول كی یارین قاشی‌نی نون‌و گؤزون صاد
ائیله‌دی
تُحَف: جمع تحفه، ارمغان (آرماغان تورکی)، هدیه
تحیات: جمع تحیة، سلام و صلوات و درود
رواحل: جمع راحِلة، شتر قوی و سریع
زاکیات: جمع زاکیة مؤنث زاکی، پاکیزه و نیکو و رشد کننده
طُرَف: جمع طُرْفة، چیز تازه و نو و خوشایند
کمینه: کمترین، حقیر (در مقام تواضع و فروتنی)
لمعات: جمع لَمعة، ضیاء، نور، روشنی، پرتو
مساء: جمع اَمسیه، شبانگاه، اول شب
مُعَلّا: بلند شده، برافراشته، بلند مرتبه
هری: هرات
وافیات: جمع وافی، تمام و کامل، وفا کننده به عهد، کسی که به پیمان خود وفا می‌کند
برای مطالعه‌ی بیشتر
مکتوب
تورکی سلطان احمد بیگ آققویونلو: نوه‌ی سلطان مَحْمَدْ فاتح، و پادشاه‌عوثمان‌لی‌ی
تورک‌ایلی و ایران
https://sozumuz1.blogspot.com/2021/06/blog-post.html
یک مکتوب تورکی از سلطان مراد آغ قویون‌لو، و اشاره‌ای به ریشه‌ی
نام طوائف پۆرنه‌ک-پرناک، دوُلقادای-ذوالقدر
https://sozumuz1.blogspot.com/2021/08/blog-post_26.html
دومین
مکتوب تورکی سلطان مراد آغ‌قویون‌لو و مختصری در ریشهشناسی تورکی اوْستاج‌لی - اؤستهجلی
(استاجلو)
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/08/blog-post_8.html
نامه‌ی
تورکی یکی از احفاد جهان‌شاه‌قاراقویون‌لو به سلطان سلیم عوثمان‌لی در شکایت از
شاه اسماعیل ظالم
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/05/blog-post_18.html
تقاضای فضل الله بن روزبهان خنجی اصفهانی از سلطان سلیم
برای الحاق مُلْکِ فارس و خوراسان و عراق و ماوراء النّهر به قلمروی عثمانی
http://sozumuz1.blogspot.com/2019/07/blog-post_24.html
منبع عکس:
14th or 15th Century
Aq-Qoyunlu (White Sheep) Turkmen. From Manuscript Hazine 2153 (Fatih Album), of
the Saray Albums, Topkapi Palace Museum, Istanbul Turkey. Siyah Qalem (black
pen) school
http://warfare.tk/Turk/Turkmen-Haz2153.htm
http://warfare.tk/Turk/Turkmen-Haz2153-Falconer-lg.htm
[1] مکتوب تورکی سلطان
مراد آغ‌قویون‌لو، درخواست کومک او از سلطان سلیم برای مقابله با تهدید شاه
اسماعیل، و ریشه‌ی نام طوائف پۆرنه‌ک-پرناک، دوُلقادار-ذوالقدر
https://sozumuz1.blogspot.com/2021/08/blog-post_26.html
دومین
مکتوب تورکی سلطان مراد آغ‌قویون‌لو و مختصری در ریشهشناسی تورکی اوْستاج‌لی -
اؤستهجلی (استاجلو)
[2] Çemişgezek, Tunceli ilinin bir ilçesidir.
[3] Merdesi,
Western Malatya District. Bayezid kalesi civarında yaşayan Merdesi
aşireti
[4] Diyarbakır'ın Eğil ilçesinde Asurlular zamanında yapıldığı tahmin edilen Eğil
Kalesi
[5] Uğurlar,
Kilis ilinin Elbeyli ilçesine bağlı bir köydür
[6] Arzen/Herzin, a place between Diarbekir and Sert, near the mountains.
[7] Hezu/Hazo Kaza of Sasun, Vilayet of Bitlis/Paghesh
[8] کؤله‌مه‌ن خاقانی-مملوک سولطانی «قانصوه-قان‌ساو غوری»ده‌ن بیر
تورک‌جه قوشوق و بیر تورک‌جه-عرب‌جه قارماق (ملمع
[9] تورکمانیه-مملکت
تورکمان، تورکمانیای غربی-عثمان‌لی و تورکمانیای شرقی-عجم
http://sozumuz1.blogspot.com/2020/03/blog-post_6.html
غرب و جنوب دریاچه‌ی اورمیه تا زنجان-سلطانیه و
همدان-کنگاور، بخشی از تورکمانیا-تورکمانیه
[10] مئهران باهارلی. دیل
یاراسی: خبر، اته‌ر، سالیق، تپه‌ر، دویوق، ساو، جار، چاو، چاپیت، سالیق، جانقی،
یام
[11]مئهران باهارلی. سین جیم کردن و یا سینجی کردن؟
[12] Sevi Özişik. Muğla İli Ağizlarinin Türkmen Türkçesi
Ağizlariyla Karşilaştirilmasi. Doktora Tezi
[13] لاچینLAÇIN (لاحین): لاشین، ایلیاچین، ایلاسین، آلاسین،
.... پرندهی شکاری کوچک شاهین، شاهین سفید، باز شکاری معادل دوغان تورکی. اونقون
و توتم طائفه‌ی قایی از اوغوزها؛ در چوواشی لاچام، در موغولی ناچین، ناچی، ناچ؛ در
قالموقی ناچا، در زبان کوره‌ای ناچئن. احتمالاً دارای منشاء تورکی آلا + -چین
(پسوند نام‌های پرنده‌گان). هم‌ریشه با آلیجی (قوش)، از ریشه‌ی آلاماق به معنی
کُشتن، هلاک کردن، به قتل رساندن. در موغولی آلاقو (alaku) و
آلاقداقو (alakdaku)؛
آلاقچی (alakçı) و آلاغاچی (alağaçı) به معنی کُشنده، مهلک، آن که با
شمشیر می‌کُشد، ...[97] در نام‌های تاریخی ساری لاچین، لاچین بیگ، لاچین آی‌دوغولو،
سردار گورجی لاچین خان، چوپان لاچین، حسام‌الدین لاچین، لاچین پدر امیر خسرو
دهلوی، ... مراکز جمعیتی تورک-موغول نیز با نام لاچین وجود دارند. مانند روستای
لاچین از توابع شهرستان ساووج‌بولاغ (مهاباد فعلی) و ناحیهی لاچین در جمهوری
آزربایجان.
نام‌های تورکی افشارهای اورمو (اورمیه) در دیوان طرزی افشار (قرن ١٧ میلادی)،
تصحیح و تشریح آن‌ها، و ریشهشناسی تورکی ناجاق، خنجر، چرکین، جان، دوندار، ...
[14] از مقاله‌ی مئهران باهارلی: در ریشهشناسی نام طائفه‌ی
تورک پورنه‌ک- پرناک
[15] *bürkü- ‘to cover; to become cloudy’. Dgx pukutu- may
represent a denominal verb *bürkügtü-.
MMo SH burgu- H22, HY bürkü- M45, Muq bürkü- P127b ‘to be closed’, cf
Ph burkh ig P121a ‘darkness’. WM bürkü- L150a, bürke- L149b. Kh bürxex H91b.
295 Ord bʉrkʉ- M105b. Bur bürxexe C125a. Brg burəx- U83. Kalm bürkx M129a.
Dag---. EYu---. Mgr---. BaoD biġə- BL52 ‘to build (a house)’. Kgj pəgri- S284a
‘to become dark/overcast’. Dgx pugu- B48 ‘to cover up, to close the
smoke-hole’, pukutu- B48 ‘(of the sky) to become overcast’. Mog bʉrkʉ- R25a.
*bürküer and *bürküür ‘lid, cover’. EYu and MgrH must be from *bükeer
< *bürkeer < *bürküer.
MMo SH---, HY---, Muq bürkü:r P128a. WM bürkegül ~ bürkügül L150a/b,
also bürkeger L150a. Kh bürxeer H91b ‘a kind of cone-shaped headgear, etc’,
bürxüül H91b ‘cover’. Ord bʉrke:r M105a, bʉrkʉ:l M105b. Bur berxeer C134a.
Kalm---. Dag---. EYu pʉke:r B40, puger J93b. MgrH puger X56. MgrM---, but cf. bərgəsï
DS234a, bergesï P415b < *bürküesün. Remaining lgs---.
[16] 6. 标尔克 biào’ěrkè
"Kazak ve Uygurların kışın giydikleri yuvarlak deri giysi" < Kaz.
Uyg. börik/bök < Tü., HWC., s. 45
[17] Tavulğa (تاوُوْلغا) / Davulğa / Duluğa (داوُوْلغا-دولوغه) “miğfer, tolga, demirden savaş
başlığı” // SG: Tavulğa / Tavluğa / Davulğa / Davluğa (622/863) // AŞ: Tavulğa
/ Tavulğan / Davulğa / Davulğan / Duluğa (80b/117a/120b) // Kzk.Tr: Duvlığa
(130) // Moğ-Les: Dugulga / Dulga [~Tr. Yaşuk. DLT: Aşuk “demir tolga” (561)]
“tolga” (431)
[18] از مقاله‌ی مئهران
باهارلی: در جای‌گزینی دا-دای-تای تورکی-موغولی با دار تاجیکی-فارسی
[19] Baba (goddess)
https://oracc.museum.upenn.edu/amgg/listofdeities/baba/index.html
BABA - Also known as Bau or Bawa, she was the Sumerian goddess of
Lagash, a local mother goddess and fertility goddess known as `Mistress of
Animals' and `Lady of Abundance'.
BABBAR - Another name for Utu/Shamash, the sun god, meaning
"illumination" or "The Illuminating One".
https://www.worldhistory.org/article/221/the-mesopotamian-pantheon/#google_vignette
Humbaba (Ḫumbaba; 𒄷𒌝𒁀𒁀, Ḫum-ba-ba with an optional determinative 𒀭), originally known as Ḫuwawa in Sumerian (𒄷𒉿𒉿, Ḫu-wa-wa), was a figure in Mesopotamian mythology.
The origin and meaning of his name are unknown. He was portrayed as an
anthropomorphic figure comparable to an ogre or giant.
[20] تورکی‌گویی محمدعلی‌شاه و دربار قاجاری او
[21] (banda₃ /banda/): small(er), young(er), minor, junior,
young one, child, infant, offspring, progeny, attendant
https://en.wiktionary.org/wiki/%F0%92%8C%89#Sumerian
bànda(da): young; junior; vigorous; impetuous; fierce; proud.
https://www.sumerian.org/sumlogo.htm
(banda₃ /banda/): small(er), young(er), minor, junior, young one,
child, infant, offspring, progeny, attendant
https://en.wiktionary.org/wiki/%F0%92%8C%89#Sumerian
bànda(da): young; junior; vigorous; impetuous; fierce; proud.
[22] فرمان و دعای تورکی آغاز کتاب تكمله الاخبار تالیف عبدی بیگ
اتحاف شده به دولت‌زن تورک شاهزاده پریخان خانیم
[23] گؤتۆرمه‌کGötürmek ، قۇرتارماق Qurtarmaq، قوْتارماق Qotarmaq، قۇتۇرماق Quturmaq، کؤته‌رمه‌ک Kötermek،
قۇدۇرماق
Qudurmaq
http://sozumuz1.blogspot.com/2021/04/goturmek-qurtarmaq-qotarmaq-quyurmaq.html
No comments:
Post a Comment