غرب و جنوب دریاچه‌ی اورمیه تا زنجان-سلطانیه و همدان-کنگاور، بخشی از تورکمانیا-تورکمانیه

غرب و جنوب دریاچه‌ی اورمیه تا زنجان-سلطانیه و همدان-کنگاور، بخشی از تورکمانیا-تورکمانیه 

مئهران باهارلی

در بعضی از نقشه‌های اوروپایی قرون ١٦-١٨ میلادی، بخش‌هایی از شمال غرب تورک‌نشین ایران (تورک‌ایلی) واقع در استان‌های امروزی آزربایجان غربی، کوردستان، کرمانشاه، زنجان و همدان داخل در سرزمین مملکت تورکمانیا - تورکمانیه نشان داده شده‌اند. (تعدادی از این نقشه‌ها ضمیمه‌ی این نوشته است). به عنوان نمونه در یک نقشه‌ی ونیزی مربوط به سال ١٧٧٨ غرب و جنوب دریاچه‌ی اورمیه، و به سمت جنوب تا همدان و کنگاور و به سمت جنوب شرقی تا زنجان و سلطانیه، تورکمانیا نامیده شده است[1].

در منابع تاریخی (مورخین غربی و عثمانلی، مکتوب‌های نادرشاه، آثار بی شمار هنری فیلد، گاسپار دروویل، دیگر دیپلومات‌ها و ...) تورکمان بودن تورکان ساکن در ایران و در این میان غرب دریاچه‌ی اورمیه و جنوب آن ذکر شده است. اما اهمیت این نقشه‌ها در آن است که این نقشه‌ها سرزمین این تورکان و یا بخشی از تورک‌ایلی امروزی را داخل در مملکت و جوغرافیای تورکمانیا - ترکمانیه قلمداد کرده و جزئی از تورکمانیای غربی - عثمانلی شمرده‌اند.

از دیگر نکات جالب توجه این نقشه‌ها آن است که در آن‌ها «تورکمانیا» که شامل غرب و جنوب دریاچه‌ی اورمیه نیز می‌شد، در جنوب «آزربایجان» و «ارمنیه» و خارج این دو نشان داده شده است. هم‌چنین در این نقشه‌ها استان‌های امروزی کوردستان و کرمانشاه جزئی از تورکمانیا هستند و به همراه دیاربکر و آمئد - آمید و .... در خارج «کوردستان» – که در شمال عراق نشان داده شده - قرار دارند. به عبارت دیگر در دو قرن اخیر مفهوم کوردستان و مناطق کوردنشین به سوی شمال و شرق در داخل مناطق تورک‌نشین و تورکمانیا گسترش یافته است.

١-نام تورکمانیا - تورکمانیه برگرفته از نام قومی تورکمان، به معنی بخشی از اوغوزها - تورکمن‌های آسیای میانه و دیگر گروه‌های تورکیک شرق و شمال دریای خزر که در دوره‌ی اسلامی به خاورمیانه و قفقاز و آسیای صغیر و شبه جزیره‌ی بالکان، (جمهوری آزربایجان، ایران، عراق، سوریه، تورکیه‌ی فعلی، بولغارستان-یونانستان و ...) مهاجرت کرده و در موطن جدید هم ساختار طائفه‌ای - کوچروی و خصائل و علائق آسیای میانه‌ای خود را حفظ کرده بودند است (با این وصف «تورکمان» یک زیرگروه اوغوزهای غربی بوده، مفهوم و آنتیته‌ای متفاوت از «تورکمن» و یا اوغوزهای شرقی است).

٢-در منطقه‌ی ما در گذشته و حال نام‌های جوغرافیایی و کشوری بسیاری برگرفته از نام اقوام و ملل وجود داشته است. مانند تورکستان، فارسستان، گیلان، مازندران - تبرستان، لورستان، بلوچستان، تورکمنستان، تالشان، لارستان، کوردستان، ارمنیه، هزاره‌جات، سکستان-سیستان، و نام‌های کشوری چون پرشیا، ارمنستان، گورجستان، روسیه، عربستان، تورکیه، افغانستان، هندوستان، .... . تورکمانیا و تورکمانیه هم یکی از این نام‌های جوغرافیایی در منطقه است که بین قرون دوازده تا اواخر قرن نوزده میلادی، برای نامیدن منطقه‌ای به هم پیوسته در آناتولی، قفقاز و شمال غرب ایران که موطن و مسکن تورکمان‌ها بود، تورکمان‌ها در آن دارای اکثریت جمعیتی بودند و یا بر آن حاکمیت داشتند، بکار می‌رفت. (تورکمانیا - تورکمانیه، غیر از «تورکمنستان» و «تورکمن صحرا»، که مسکن و موطن ملت تورکمن از اوغوزهای شرقی در شرق دریای خزر، در آسیای میانه و شمال شرق ایران می‌باشد است(. هر چند در گذشته و مخصوصا قرون ١٨-٢٠ «تورکستان» نامیدن مناطق تورک‌نشین شمال غرب ایران، آزربایجان و اورمیه، بسیار رایج‌تر از «تورکمانیه» نامیدن آن‌ها بوده است.

٣-حدود و وسعت جوغرافیا و منطقه، ایالت و مملکتی که بین قرون ١٢ تا اواخر قرن نوزده میلادی مملکت و یا ایالت «تورکمانیه» - «تورکمانیا» نامیده می‌شد ثابت نبوده، در طی زمان با گسترش، حرکتی از غرب آناتولی به شرق آناتولی و سپس به غرب قفقاز و غرب تورک‌ایلی در ایران داشته است. چنانچه مارکوپولو - فوت ١٣٢٤- غرب و مرکز آناتولی (روم سابق) را مملکت تورکمانیا و پایتخت تورکمانیا را شهر قیصریه قلمداد کرده؛ و شرق آناتولی را ارمنیه‌ی کبرا نامیده است. اما یک قرن بعد کلاویخو - فوت ١٤١٢- به موازات روند تخته قاپو و یک‌جانشین و شهرنشین شدن طوائف تورکمان در آناتولی غربی، آن ناحیه (قلمروی تورکان عثمانلی) را این بار «تورکیا» و یا مملکت تورک، و در عوض شرق آناتولی و یا ارمنیه‌ی سابق را که هنوز طوائف کوچنده‌ی تورک در آن به صورت اکثریت جمعیتی ساکن بودند و کمابیش منطبق بر موطن و قلمروی موطن آق قویون‌لوها و قاراقویون‌لوها و ... بود مملکت تورکمان نامیده است.

٤-به موازات ورود گروه‌های بی شمار تورکمان به جنوب قفقاز و شمال غرب ایران و مخصوصا پس از بسط قلمروی دولت‌های تورکمانی قاراقویون‌لو و آغ‌قویون‌لو و سپس قیزیل‌باشیه، افشاریه و قاجاریه در قرون آتی، نام تورکمانیا به عنوان نام مناطق تورک‌نشین جنوب غربی قفقاز شامل ایروان و نخجوان و در بعضی برهه‌ها گنجه (گنجه: «شهر تورکمان»، آران: « تجمع‌گاه» تورکمان، ....) بکار رفت. چنانچه «محمود رائیف افندی» به سال ١٨٠٣ در کتاب خود «جدید اطلس ترجومه‌سی» و یا «اوسکودار اطلسی» چاپ استانبول، «ارمنیه‌ی کبری» سابق در شرق آناتولی را «بخش عثمانلی ویا غربی مملکت و ایالت تورکمان»، و جنوب غرب قفقاز را «تورکمان شرقی – عجم [قاجاری]» نامیده است. بنا به او شهر ایروان کورسی و حاکم‌نشین تورکمانیای شرقی و نخجوان شهر مهم آن بود و عجم‌ها تورکمانیای شرقی را «نفس (جان و روح) ایران» می‌نامیدند.

٥- در همین دوره جوغرافیایی که مملکت و یا ایالت تورکمانیا نامیده می‌شد، همان‌گونه که در نقشه‌های ضمیمه هم دیده می‌شود، غرب مرکزی دریاچه‌ی اورمیه و در گسترده‌ترین حالت تمام غرب و مناطق جنوب دریاچه‌ی اورمیه در ایالت آزربایجان (سلماس، اورمیه، سولدوز، قوشاچای، بیجار، ...) تا حوالی سلطانیه - زنجان در ولایت خمسه (کمابیش منطقه‌ی افشار) و تا همدان - کنگاور در عراق عجم (عجمستان) را هم شامل می‌شد. جالب توجه آن که در نقشه‌های اوروپایی وقت، این مناطق به صورت ادامه و جزئی از تورکمانیه‌ی غربی و یا عثمانلی نشان داده شده‌اند.

٦-هر چند تورکمانیا- تورکمانیه به معنی سرزمین مسکون توسط تورکمان‌ها و یا تحت حاکمیت تورکمان‌ها بود، با این‌همه تمام سرزمین‌های مسکون توسط تورکمان‌ها و تحت حاکمیت تورکمان‌ها را شامل نمی‌شد. چنانکه علی رغم تورکمان بودن قارامانیان و عثمانیان در آناتولی، در منابع قرون وسطی سرزمین آن‌ها بیشتر با نام‌های قارامانیا و تورکیا و ... ذکر می‌شوند. به همین سیاق هرچند تمام شمال غرب ایران از ماکو تا آستارا و از اورمیه تا همدان و کنگاور و اراک و نهاوند و ساوه و تهران و ... (تورک‌ایلی امروزی)، یک‌سره مسکن تورکمان‌ها بود، همه‌ی این منطقه‌ی تورکمان‌نشین، در نقشه‌ها داخل در تورکمانیه نشان داده نشده‌اند.

٧-به نظر می‌‌رسد صرفا آن بخش از سرزمین‌های تورکمان‌نشین در غرب دریای خزر و آسیای صغیر تورکمانیا نامیده می‌شدند که در آن‌ها طوائف کوچنده‌ی تورک اوغوزی غربی که خصلت‌های آسیای میانه‌ای خود را حفظ کرده بودند هنوز حضور برجسته و مهمی داشتند. در مقابل تورکان سلجوقی روم و سپس عثمانلی که حیاتی شهری و بیزانسی داشتند. به همین سیاق، علی رغم آنکه سراسر تورک‌ایلی تورکمان‌نشین بود، اما در خریطه‌های اوروپایی به عنوان نمونه دارالسلطنه‌ی تبریز جزء تورکمانیا شمرده نشده است. در حالیکه مناطق غربی و جنوبی دریاچه‌ی اورمیه که عمدتا مسکن طوائف افشار و ... بود[2]، جزء تورکمانیا (تورکمانیای غربی و یا عثمانلی) شمرده شده است. البته اوروپائیان تا دوره‌ی مشروطیت، همواره تورکان شهر تبریز را هم به صورت تورکمان و لهجه‌ی تورکیشان را با نام تورکمانی توصیف می‌کردند.

برای مطالعه‌ی بیشتر:

غرب و جنوب دریاچه‌ی اورمیه تا زنجان - سلطانیه و همدان - کنگاور، بخشی از تورکمانیا - تورکمانیه

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/06/blog-post_28.html

تورکمانیه - مملکت تورکمان، تورکمانیای غربی - عثمان‌لی و تورکمانیای شرقی- عجم

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/03/blog-post_6.html

گاسپار دروویل: اهالی اورمیه، افشار و از نژاد تورکمان، اصلا از تورکمانیا (آناتولی)، دلیر، راغب به نظامی‌گری، متمدن‌ترین مردم ایران، و دائما در معرض تجاور کوردها هستند

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/12/blog-post_12.html

ابن بطوطه: زبان تبریز تورکی بود، و تحریف کسروی

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/12/blog-post_18.html

ابن بطوطه: تبریزده گؤردوک‌له‌ریم

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/12/blog-post_30.html

شاه تهماسب، «خاقان تورکستان»، پادشاه تورک‌زمین

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/04/blog-post_9.html

نام و ترکيب تورک‌ایلی

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/01/blog-post_25.html

---

[1] مشخصات نقشه چنین است:

Turchia nell Asia Antica e Moderna. Attractive small map of the Middle East from 'Geografia Universale', by Francesco Pitteri, Venice, Year: 1778, Cartographer: BUFFIER, Dimensions (in cm): 17.5 x 13.5, Colour: Hand coloured, Reference: 1406.136

[2] گاسپار دروویل: اهالی اورمیه، افشار و از نژاد تورکمان، اصلا از تورکمانیا (آناتولی)، دلیر، راغب به نظامی‌گری، متمدن‌ترین مردم ایران، و دائما در معرض تجاور کوردها هستند

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/12/blog-post_12.html