ناصرالدین شاه با وزیر خارجه به تورکی صحبت می‌داشت و از این کار لذت می‌برد

ناصرالدین شاه با وزیر خارجه به تورکی صحبت می‌داشت و از این کار لذت می‌برد

مئهران باهارلی

«دوست‌علی‌خان معیرالممالک»[1] در کتاب خود «رجال عصر ناصری»[2] می‌گوید که ناصرالدین شاه با وزیر خارجه «محسن‌خان معین‌الملک (مشیرالدوله) تبریزی» به تورکی صحبت می‌کرد و از این کار لذت می‌برد.

«دو سه سال به تیر خوردن ناصرالدین شاه مانده، معین‌الملک به طهران احضار و وزارت امور خارجه‏ به او محول گشت. مکرر حضور داشتم که شاه مدتی با او به تورکی صحبت می‌داشت و از این کار گوئی لذت می‌برد....».

کاربرد زبان تورکی از سوی ناصرالدین شاه:

١-ناصرالدین شاه مانند همه‌ی شاهان قاجاری به زبان تورکی علاقه‌مند بود. این یکی از دلائل استفاده‌ی وی از تورکی به عنوان زبان کاری است. دلیل دیگر صحبت کردن ناصرالدین شاه با وزیر خارجه‌اش به تورکی، رسمی بودن زبان تورکی بود. دولت تورک قاجاری به شمول دوره‌ی ناصری، دو زبان رسمی دوفاکتو، فارسی و تورکی داشت.

٢-معیرالممالک صرفا نمی‌گوید که ناصرالدین شاه به تورکی صحبت می‌کرد، بلکه علاوتا تاکید می‌کند که او از مکالمه به تورکی لذت می‌برد. زیرا ناصرالدین شاه، علاوه بر علاقه‌مندی به زبان تورکی مانند دیگر شاهان قاجاری، اضافتاً دوست‌دار ادب تورک هم بود. او بر زبان و ادبیات تورکی شرقی-جغتایی در حد لغت‌شناسی سلطه داشت و با تورکی غربی-عثمانلی هم آشنا بود.

محمد حسن خان اوتوزایکی‌لی (مقدم) مراغه‌ای ملقب به صنیع‌الدوله و سپس اعتمادالسلطنه؛ دولت‌مرد، نویسنده و جوغرافی‌دان تورک و وزیر «انطباعات و دارالترجمه» عهد ناصرالدین شاه هم در کتاب خود «المآثر و الآثار» بدین نکته اشاره کرده است: «غالب محاورات و مکالمات ملوکانه به زبان فارسی و تورکی آزربایجانی است که دو لغت عمومی مملکت ایران می‌باشد..... تورکی جغتایی [- و عثمانلی] که اینک در ممالک عثمانی متعارف است- را کاملا می‌دانند و مشکلات که در املاء و منشات آن زبان است جمله در آن حضرت واضح و آسان باشد».

٣-احتمالا مراد معیرالممالک از تورکی‌ای که ناصرالدین شاه از دیالوگ با آن لذت می‌برد تورکی عثمانلی که وزیر خارجه محسن‌خان معین الملک تبریزی با آن الفت داشت است. محسن خان معین الملک تبریزی، در دوراه کودکی و نوجوانی به همراه پدر تاجر خود، بارها به استانبول سفر و در آنجا اقامت کرده بود. وی بعدها قریب به دو دهه سمت سفیر کبیر قاجاری در دربار عثمانلی را بر عهده گرفت و در آنجا با یکی از دختران خانواده‌های وابسته به دربار عثمانلی ازدواج کرد. محسن‌خان معین الملک تبریزی که استاد موسیقی بود ساز را به سبک تورکی «چلپه-شلپه» بدون مضراب می‌زد و حتی در ایران در مجالس مارش‌های عثمانلی را می‌نواخت. دختر او بی‌بی خانم (منیرالدوله) از همسر تورک عثمانلی‌اش، «دختری مودرن، درس خوانده‌ی تورکیه و چیره بر زبان‌های تورکی و فرانسه، اهل کتاب و دانش بود و چندان به شوهری و عالم جلافت و خوشمزه‌گی ... نمی پرداخت». 

٤- در دوره‌ی ناصری، تورکی بیش‌تر یک زبان رسمی شفاهی بود، تا یک زبان رسمی مکتوب. از این رو از طرف ناصرالدین شاه و دیگر مقامات دربار، دولت و اوردوی قاجاری در مکالمات و دیدارها و مناسبات رسمی بکار می‌رفت. در حالی که فارسی زبان غالب اسناد و نوشته‌جات و مکتوبات و تالیفات و نشریات و روزنامه‌ها و ... بود. (دیوان اشعار ناصرالدین شاه هم، مانند دیوان فتح‌علی‌شاه قاجار علی رغم آنکه وی دارای شعور قومی تورک بود؛ نه به تورکی، بلکه به فارسی است). این امر که چرا زبان تورکی در ایران قاجاری با جمعیت اکثریتی تورک و دولتی تورک، زبان رسمی مکتوب نبود، و کلا سنت کاربرد زبان تاجیکی-دری به عنوان زبان مکتوب دیوان، بازمانده از سلجوقیان، محتاج ریشه‌یابی و آسیب‌شناسی دقیق و جدی است.

برای مطالعه‌ی بیشتر:

ناصرالدین شاه با وزیر خارجه به تورکی صحبت می‌داشت و از این کار لذت می‌برد

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/06/blog-post_22.html

غالب محاورات و مکالمات ناصرالدین شاه به فارسی و تورکی است.

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/05/blog-post_27.html

گذرنامه‌های قاجاری به زبان تورکی در دوره‌ی ناصرالدين شاه – تذکره‌ی مرور سيد جمال الدين (اسدآبادی افغانی) به زبان تورکی

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/09/blog-post_22.html

تدريس زبان تورکی در مدرسه‌ی دارالفنون دوره‌ی ناصرالدين شاه قاجار، نخستين دانشگاه در تاريخ مودرن ايران

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/08/blog-post_28.html

---

[1] دوست‌علی معیری ملقب به «اعتصام‌‌السلطنه» و «معیرالممالک»، نوه‌ی دختری ناصرالدین شاه قاجار بود. وی در اواخر عمر خاطرات خود از دوران ناصرالدین شاه را به رشته‌ی تحریر در آورد.

[2] دوست‌علی‌خان معیرالممالک، رجال عصر ناصری. نشر تاریخ ایران، تهران، ١٣٦١. صفحه ٧٦.