«جشن سوزاندن کتابهای تورکی» در آزربایجان توسط دولت پهلوی - ارتش ایران، آذر ١٣٢٥ (دسامبر ١٩٤٦)
مئهران باهارلی-٢٠٠٣
TÜRKÇE KİTAPLARI YAKMA KUTSAL
ŞENLİKLERİ
İRAN DEVLETİ VE ORDUSU’NUN AZERBAYCAN’DA TÜRKÇE KİTAPLARI
YAKMA OPERASYONU- 1946
PEHLEVİ
DEVLETİ - İRAN ORDUSU TARAFINDAN AZERBAYCAN'DA YAPILAN
"TÜRKÇE KİTAPLARI YAKMA TÖRENLERİ" ARALIK-1946
TURKISH BOOK BURNING FESTIVALS
THE OPERATION OF THE IRANIAN STATE AND ARMY TO BURN
TURKISH BOOKS IN AZERBAIJAN – 1946
“HOLY
CELEBRATIONS OF TURKISH BOOK BURNING" BY THE PAHLAVI GOVERNMENT - IRANIAN
ARMY IN AZERBAIJAN, DECEMBER 1946
Méhran Baharlı
خلاصه:
در سال ١٩٤٥ دولت شوروی به امر استالین یک دولت محلی در ناحیه‌ی آزربایجان تورکایلی که تحت اشغال ارتش سرخ قرار داشت تاسیس کرد. این دولت محلی (آزه‌ربایجان میللی حؤکومتی) دوباره به زبان تورکی - با تغییر نام آن به آزربایجانی - موقعیت زبان رسمی اعطا نمود. نظام تحصیلی تورک را که در دوره‌ی پهلوی برچیده شده بود، دوباره برپا کرد، و به انتشار گسترده‌ی اسناد و نشریات و کتب ادبی و درسی و اسکناس و ... به زبان تورکی پرداخت. پس از حدود یک‌سال استالین با توافق دولت مرکزی ایران، تصمیم به انحلال حکومت ملی آزربایجان گرفت. پس از فرار رهبران حکومت ملی آزربایجان به شوروی، این دولت عملاً فروپاشید. پس از آن دسته‌جات شاه‌پرست و ژاندارم‌ها اغلب تحت فرماندهی افسران و درجه‌داران ارتش به سربازخانه‌ها و کلانتری‌ها هجوم آورده آن‌ها را خلع سلاح کردند و با سلاح‌های به دست آورده شروع به غارت شهرهای تورک و کشت و کشتار دموکرات‌ها و هر کس که گمان می‌کردند دموکرات و یا مرتبط به حکومت ملی آزربایجان بود اقدام نمودند. در دسامبر ١٩٤٦ ارتش ایران به آزربایجان حمله کرد و آن را به تصرف درآورد. پس از ورود ارتش به آزربایجان، غارت و کشتار و ترور تشدید شد. ده‌ها هزار تن تورک (با اعدام‌های خیابانی بدون محاکمه، لینچ کردن، سر بریدن، آتش زدن، پرت کردن از بلندی؛ تیرباران و به دار آویختن توسط احکام دادگاه‌های زمان جنگ و صحرائی) کشتار شدند. ده‌ها هزار تن دیگر به زندان‌های طویل‌المدت محکوم و یا تبعید گردیدند. دو روز بعد از ورود ارتش شاهنشاهی، مراسم سوزانیدن کتب تورکی در ملاء عام توسط مقامات دولتی و نظامی ایران به مدت چندین روز در تبریز و چند شهر دیگر تورکایلی (خوی، مرند، اهر، میانه، ...) برگزار شد. به دستور مقامات دولتی و نظامی، هر آنچه به زبان تورکی بود (کتب درسی و ادبی و سیاسی، نشریات، اوراق و اسناد رسمی، مکتوبات، اعلامیه، رساله، سند، اسکناس، قبض، عکس، پرچم، تابلو، نشان، لوح، ...) از ادارات، کتاب‌خانه‌ها، دانشگاه، مدارس، مغازه‌ها، خانه‌ها و کیف‌های دانش‌اموزان جمعآوری شد و طی مراسم‌هائی توسط مامورین دولت ایران، افسران ارتش و دسته‌جات شاه‌پرست شبه‌نظامی به آتش کشیده شد. در این کتاب‌چه، نخست چند نمونه‌ی مهم کتابسوزی (شاه عباس اول، مذهب بابیه، فرقه‌ی پاک‌دینی کسروی، سوزانیدن کتب تورکی در افغانستان توسط م. گل خان مهمند، ...) را ذکر، سپس واقعه‌ی سوزانیدن کتابهای تورکی در دسامبر ١٩٤٦ توسط ارتش ایران، آمران و عاملان و نحوه‌ی اجرای آن را مفصلا بررسی کرده‌ام و عوامل موثر در شکل گیری و نتایج آن را برشمرده‌ام. در نهایت این واقعه را به عنوان یک مرحله از «روند فارس‌سازی اجباری ملت تورک ساکن در ایران» که از سال ١٨٩٨ آغاز و سیاست راهبردی دولت ایران برای «نسل‌کشی زبانی و ملی تورک در ایران» که در سال ١٩٢١ آغاز شده و تا به امروز ادامه دارد، تحلیل کرده‌ام.
اؤزه‌ت:
ایستالین‌ین بویروغویلا سوویئت‌له‌ر بیرلییی ١٩٤٥ ایلی‌نده تورک‌ایلی‌نین قیزیل اوردو ایشغالی آلتی‌نداکی آزه‌ربایجان بؤلگه‌سی‌نده «آزه‌ربایجان میللی حؤکومتی» آدی‌ندا بیر بؤلگه‌سه‌ل دئولت قوردو. بو بؤلگه‌سه‌ل دئولت تورک دیلی‌نه، آدی‌نی آزه‌ربایجان دیلی‌نه ده‌ییشدیره‌ره‌ک بیر کز داها رسمی دیل ایستاتوسو قازاندیردی. پهلوی دؤنه‌می‌نده یاساق‌لانان تورک تحصیل سیستئمی‌نی یئنی‌ده‌ن قوراراق، گئنیش چاپ‌دا تورک‌جه ادبیات، درس کیتاب‌لاری، رسمی به‌لگه‌له‌ر، قه‌زئته‌له‌ر، ده‌رگی‌له‌ر، وس. یایین‌لامایا باش‌لادی. یاخلاشیق بیر ایل سونرا ایستالین ایران دئولتی ایله آنلاشاراق، آزه‌ربایجان میللی حؤکومتی‌نی فسخ ائتمه‌یه قرار وئردی. آزه‌ربایجان میللی حؤکومتی‌نین لیدئرله‌ری سوویئت‌له‌ر بیرلییی‌نه قاچدی، آردی‌ندان بو بؤلگه‌سه‌ل دئولت فئعلن چؤکدو. داها سونرا ایران اوردوسو سوبای‌لاری و روتبه‌لی‌له‌ری‌نین باش‌چی‌لیق ائتدییی ژاندارما و شاه‌چی چئته‌له‌ر قیش‌لالار و پولیس قاراقول‌لاری‌نا سالدیردی‌لار. اونلاری سیلاح‌سیزلاندیردی‌لار و اه‌له گئچیردیک‌له‌ری سیلاح‌لارلا تورک شه‌هه‌رله‌ری‌نی یاغمالامایا، دئموکرات‌لاری و آزه‌ربایجان میللی حؤکومتی‌نه صادیق و یا ایلگی‌لی اولدوغوندان شبهه‌له‌ندیک‌له‌ری هر کسی اؤلدورمه‌یه باش‌لادی‌لار. آرالیق ١٩٤٦دا ایران اوردوسو آزه‌ربایجان‌ا سالدیریپ بورانی اه‌له گئچیردی. ایران اوردوسونون آزه‌ربایجان‌ا گیریشی‌نین آردی‌ندان یاغما، اؤلدورمه و تئرور اولای‌لاری اؤنه‌م‌لی اؤلچوده آرتدی. اون مین‌له‌رجه تورک (یارقی‌لاماسیز کوچه‌ده اؤلدورمه، لینچ، باش که‌سمه، اودا یاندیرما، یوکسه‌ک‌ده‌ن آتما، ساواش و چؤل محکمه‌له‌ری‌نده قورشونا دیزمه و آسما یولویلا) اؤلدورولدو، اون مین‌له‌رجه تورک اوزون سوره‌لی حبس و یا سورگون جزاسی‌نا چارپدیریلدی. ایران اوردوسونون گیریشی‌نده‌ن ایکی گون سونرا، ایران دئولتی و اوردوسونون عسکری یئتکی‌لی‌له‌ری طرفی‌نده‌ن تورک‌ایلی‌نین ته‌بریز و باشقا بیر چوخ شه‌هه‌ری‌نده (خوی، مه‌ره‌ند، اه‌هه‌ر، مییانا، ...) خالقا آچیق یئرله‌رده نئچه گون سوره‌ن تورک‌جه کیتاب‌لاری یاندیرما تؤره‌ن‌له‌ری دوزه‌ن‌له‌ندی. ایران دئولتی و اوردوسو یئتکی‌لی‌له‌رین امری‌یله تورک‌جه اولان هر شئی (درس کیتاب‌لاری، ادبی و سیاسی کیتاب‌لار، یایین‌لار، ده‌رگی‌له‌ر، قه‌زئته‌له‌ر، بیلدیری‌له‌ر، به‌لگه‌له‌ر، مکتوب‌لار، دویورولار، بروشورلار، آلیندی‌لار، عکیس‌له‌ر، بایراق‌لار، لوح‌لار، میدال‌لار، اه‌سکیناس‌لار، ....) ایداره‌له‌ر، کیتاب‌خانالار، اونیوئرسیته، اوخول‌لار، دوککان‌لار، ائوله‌ر و اؤیره‌نجی چانتالاری‌ندان آلینیپ توپ‌لاتیلدی؛ داها سونرا بون‌لارین هامی‌سی ایران دئولتی یئتکی‌لی‌له‌ری، اوردو سوبای‌لاری و شاه‌چی میلیس چئته‌له‌ری طرفی‌نده‌ن اودا آتیلاراق یاندیریلدی. بو کیتاب‌جیق‌دا ایلک اولاراق، بیرینجی شاه عابباس، بابی دینی، کسروی‌نین پاک‌دینی مذهبی‌نین کیتاب یاندیرمالاری، و آفغانیستان‌دا م. گول خان مهمند طرفی‌نده‌ن تورک‌جه کیتاب‌لارین یاندیریلماسی کیمی اؤنه‌م‌لی نئچه کیتاب یاندیرما اؤرنه‌یی‌نده‌ن دانیشدیم. ایران اوردوسو و دئولتی‌نین آرالیق ١٩٤٦دا گئرچه‌ک‌له‌شدیردییی تورک‌جه کیتاب‌لاری یاندیرما تؤره‌ن‌له‌ری‌نی آیرینتی‌لی بیر بیچیم‌ده اینجه‌له‌دیم. بونون امری‌نی کیمین وئردییی‌نی و تورک‌جه کیتاب‌لاری یاندیرما تؤره‌ن‌له‌ری‌نین نئجه گئرچه‌ک‌له‌شدییی‌نی ایرده‌له‌دیم. داها سونرا بو اولایا یول آچان فاکتورلارا و سونوج‌لاری‌نا ده‌ییندیم. سون اولاراق بو اولایی، ١٨٩٨ ایلی‌نده باش‌لادیلان «ایران‌دا یاشایان تورک خالقی‌نین زورلا فارس‌لاشدیریلماسی سوره‌جی» و ١٩٢١ ایلی‌نده ایران دئولتی‌نین باش‌لاتدیغی و گونوموزه ده‌ک سوردوردویو «تورک دیل‌سه‌ل و میللی سوی‌قیریمی» ایستیراتئژیک سیاستی‌نین بیر پارچاسی اولاراق آنالیز ائتدیم.
Özet
Sovyetler Birliği 1945 yılında Stalin'in emriyle Türkili’nin Kızıl Ordu işgali altındaki Azerbaycan bölgesinde “Azerbaycan Milli Hükümeti” (A. M. H.) adında bölgesel bir devlet kurdu. Bu bölgesel devlet Türk diline, adını “Azerbaycan dili”ne değiştirerek, bir kez daha resmi dil statüsü kazandırdı. Pehlevi döneminde yasaklanan Türk eğitim sistemini yeniden faaliyete geçirerek geniş çapta Türkçe edebiyat, ders kitapları, resmi belgeler, gazeteler, dergiler vs. yayınlamaya başladı. Yaklaşık bir yıl sonra Stalin, İran Devletiyle anlaşarak Azerbaycan Milli Hükümeti'ni feshetmeye karar verdi. Azerbaycan Milli Hükümeti liderleri Sovyetler Birliği'ne kaçtı, ardından bu bölgesel devlet fiilen çöktü. Daha sonra İran Ordusu subayları ve rütbelilerinin başçılık ettiği jandarma ve Şahçı çeteler kışlalara ve polis karakollarına saldırdılar. Onları silahsızlandırdılar, ve ele geçirdikleri silahlarla Türk şehirlerini yağmalamaya, Demokratları ve Azerbaycan Milli Hükümeti’ne sadık veya ilgili olduğundan şüphelendikleri herkesi katletmeğe başladılar. Aralık 1946'da İran Ordusu Azerbaycan'a saldırıp burayı ele geçirdi. İran Ordusu’nun Azerbaycan'a girişinin ardından yağma, öldürme ve terör olayları önemli ölçüde arttı. Onbinlerce Türk (yargılamasız sokak infazları, linç, kafa kesme, ateşte yakma, yüksekten atma, savaş ve saha mahkemelerinde kurşuna dizme ve asma yoluyla) öldürüldü, onbinlerce Türk uzun süreli hapis veya sürgün cezasına çarptırıldı. İran Ordusu’nun girişinden iki gün sonra, İran Devleti ve askeri yetkilileri tarafından Türkili’nin Tebriz ve diğer birçok şehirinde (Hoy, Merend, Eher, Miyana vb.) halka açık yerlerde birkaç gün süren “Türkçe Kitapları Yakma Törenleri” düzenlendi. İran Devleti ve Ordusu yetkililerin emriyle Türkçe olan her şey (ders kitapları, edebi ve siyasi kitaplar, yayınlar, dergi ve gazeteler, bildiriler, belgeler, mektuplar, duyurular, broşürler, faturalar, fotoğraflar, bayraklar, tabelalar, plaketler, banknotlar vs) ofisler, kütüphaneler, üniversite, okullar, mağazalar, evler ve öğrenci çantalarından alınıp toplatıldı, daha sonra bunların hepsi İran Devleti yetkilileri, subaylar ve milis çeteleri tarafından ateşe atılarak yakıldı. Bu kitapçıkta ilk olarak Birinci Şah Abbas, Bâbî dini, Kesrevi’nin Pâkdînî mezhebinin kitap yakmaları, ve Afganistan'da M. Gul Han Momend tarafından Türkçe kitapların yakılması gibi önemli bir kaç kitap yakma örneğinden bahsettim. İran Ordusu ve Devletinin Aralık 1946'da gerçekleştirdiği Türkçe Kitapları Yakma Törenleri’ni detaylı bir şekilde inceledim, emri kimin verdiğini ve Türkçe Kitapları Yakma Törenleri’nin nasıl gerçekleştiğini irdeledim. Daha sonra bu olaya yol açan faktörlere ve sonuçlarına değindim. Son olarak bu olayı, 1898 yılında başlatılan “İran'da Yaşayan Türk Halkının Zorla Farslaştırılması Süreci” ve 1921 yılında İran Devletinin başlattığı ve günümüze kadar sürdürdüğü "Türk Dilsel ve Milli Soykırımı Stratejik Politikası"nın bir parçası olarak analiz ettim.
Abstract
In
1945, under Stalin’s order, the Soviet Union established a regional state
called the Azerbaijan National Government (Azerbaycan Milli Hükümeti) in the
Azerbaijan region of Türkili, which was under Red Army occupation. After
changing its name to Azerbaijani, this regional state once again granted
official language status to the Turkish language, and by reinstating the
Turkish education system, which had been banned during the Pahlavi period, began
publishing large-scale literature, textbooks, magazines, newspapers, official
documents, banknotes and more in Turkish. About a year later, Stalin decided to
dissolve the Azerbaijan National Government (Azerbaycan Milli Hükümeti) in
agreement with the Iranian state. Following the fleeing of its leaders to the
Soviet Union, the Azerbaijan National Government (Azerbaycan Milli Hükümeti) practically
collapsed. Subsequently, gangs of Royalists and gendarmes, led by Iranian army
officers and non-commissioned officers, attacked barracks and police stations. They
disarmed them, seized weapons and began plundering Turkish cities with the
seized weapons. They murdered democrats and anyone suspected of being loyal or
related to the Azerbaijan National Government (Azerbaycan Milli Hükümeti). In December 1946, the
Iranian army attacked and captured Azerbaijan. Following their entry into
Azerbaijan, incidents of looting, killing, and terrorism escalated
significantly. Tens of thousands of Turks were killed (through street
executions without trial, lynching, beheading, burning, throwing from a height,
shooting, and hanging in war and field courts). Additionally, tens of thousands
of Turks were sentenced to longterm prison or exile. Two
days after the arrival of the Iranian army, “Holy Ceremonies of Burning Turkish
Books” were held by the Iranian government and military authorities in public
places in Tebriz and many other Turkish cities (Khoy, Merend, Eher, Miyana, etc.)
for several days. By order of the government and military authorities,
everything in Turkish (textbooks, literary and political books, publications,
declarations, official documents, letters, announcements, pamphlets,
photographs, flags, signs, plaques, banknotes, etc.) was removed from the
offices, libraries, the university, schools, stores, homes, and students' bags;
then set on fire by Iranian government officials, army officers and militia
groups. In
this booklet, I first discussed some important examples of book burning
(Libricide), such as the Shah Abbas I, Babi religion, and Kesrevi’s Pakdini
sect book burnings; as well as the burning of Turkish books in Afghanistan
by M. Gul Khan Momand. Later, I examined in
detail the ceremonies of burning Turkish books carried out by the Iranian army
and state in December 1946, exploring who gave the orders and how they were executed.
I then delved into the factors that led to this event and its consequences.
Finally, I analyzed this event as part of the “Forced Persianization of Turks Living
in Iran”, which began in 1898, and the strategic policy of "Turkish Linguistic
and National Genocide" that the Iranian government initiated in 1921 and
continues to this day.
.png)
فيلم قصير من "الاحتفالات المقدسة لحرق الكتب التركية " من قبل الحكومة الإيرانية وقواتها المسلحة في مدن ترك‌إيلي ، ديسمبر 1946
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
-این اثر، نخستین مونوگرافی و بررسی علمی و روایت تاریخی تورک در باره‌ی مراسم سوزانیدن کتابهای تورکی توسط دولت پهلوی و ارتش شاهنشاهی ایران در دسامبر ١٩٤٦ در آزربایجان است. این مقاله که برای بار اول در سال ٢٠٠٣ (Wednesday, July 23, 2003) در وبلاگ سؤزوموز منتشر و در سال ٢٠١٥ بازنشر شد، اکنون پس از بازنویسی اساسی متن و استفاده از برخی اسناد جدید، به ویژه آن‌هایی که توسط حسین علیزاده (باریش مرندلی) در کتاب اخیراً منتشر شده‌ی وی «حکومت ملی آزربایجان، مروری بر رویدادهای سال‌های ١٣٢٤-١٣٢٥ آزربایجان و نسل‌کشی ٢١ آذر» عرضه شده بودند، و با ویرایش و اضافاتی به صورت کتاب‌چه برای بار سوم نشر می‌شود.
-در طول دو دهه‌ی گذشته قسمت‌های مختلف این مقاله توسط افراد گوناگون بدون ذکر نام مولف مئهران باهارلی و منبع سؤزوموز، در رسانه‌ها بازنشر شده، و شخصی با نام «حبیب تاری وردیان» هم بخش اعظم آن را به اسم خود در سایت اؤیره‌نجی منتشر کرده است. با شدت تمام این دزدی‌ها و اعمال شنیع را محکوم می‌کنم.
مئهران باهارلی. ٢٠٢٢
سؤزوموز
بخش اول: آئین‌های کتابسوزی در تاریخ
«کتابسوزی» (Libricide) نابود و محو کردن کتب مطبوع و دیگر مکتوبات (لوح‌های گلی، سنگ‌نوشته‌ها، ...) به وسیله‌ی آتش؛ و در فورم جدید آن خمیر و یا رنده کردن کتب، مکتوبات، اسناد صوتی، نوارهای ویدئوئی، سی‌دی‌ها، دی‌وی‌دی‌ها، چیپس‌ها، دیسک و دیسکت‌ها، حافظه‌ها و ... با انگیزه‌های دینی، سیاسی، ایدئولوژیک، اخلاقی، دیگرهراسی، نوهراسی، محافظه‌کاری افراطی، ... است. «کتابسوزی» معمولاً به طور علنی و در حین مراسم و یا آئین‌های خاص و در موارد نادری مانند نمونه‌ی اتحاد شوروی و دیگر نظام‌های کومونیستی به طور پنهانی انجام می‌شود.
سوزانیدن مکتوبات دین موسوی و کتابهای یهودیت
از برجسته‌ترین موارد کتابسوزی در تاریخ، که بعدها مخصوصا در اوروپا به صورت سنتی پیوسته و ماندگار درآمد، سوزانیدن مکتوبات دین موسوی و کتابهای یهودیت است. نخستین نمونه‌های این سنت مربوط به شاهان سلسله‌ی یونانی سلوکیان، شاه یهواکیم در قرن هفتم قبل از میلاد[1] و سپس آنتیوخوس پنجم در سال ١٦٨ قبل از میلاد در اورشلیم[2]، و در اوروپای قرون وسطی آتش زدن کتابهای یهودیان در پاریس به امر پاپ جورج (گرگور) نهم است که منجر به سوزاندن بیش از ١٢٠٠٠ نسخه‌ی تلمود شد. این سنت بعدها به وسیله‌ی پاپ‌های بعدی (اینوسنت چهارم، کلمنت چهارم، ژان بیست و دوم، پول چهارم، پییوس پنجم، کلمنت هشتم، ...) هم ادامه یافت. زیرا کلیسا و دولت‌های مسیحی کتب موسوی و به ویژه تلمود را کتبی مضر و توهین‌آمیز به تعلیمات مسیح می‌دانستند. نمونه‌ی دیگر کتاب‌سوزانی که کلیسای مسیحی مرتکب آن شده است، سوزاندن کتب بومیان آزتک و مایا در آمریکای لاتین، به هنگام مستعمره‌سازی آن قاره توسط اسپانیا به دست اوسقوف دییگو دئ لاندا در سال ١٥٦٢ است[3]. این مورد نمونه‌ای از کتاب‌سوزانی‌های فاجعه‌بار است که منجر به از دست رفتن گنجینه‌ای از کتب بی‌هم‌تا و غیر قابل تعویض و وارد آمدن ضربه‌ای اساسی و نابود کننده به میراث فرهنگی یک تمدن شده است.
روایت سوزانیدن کتب مسلمانان توسط شاه اسماعیل اول و واقعیت سوزاندن کتب موسوی - یهودی توسط شاه عباس اول:
در منابع تاریخی روایت‌ها و اخباری دائر بر سوزاندن کتب با انگیزه‌های نفرت دینی توسط شاه اسماعیل اول و شاه عباس اول وجود دارد. سوزانیدن کتب توسط این دو شاه صفوی را می‌باید در متن کتاب‌سوزی‌ها و تورک‌ستیزی کلیساهای مسیحی و ذهنیت صلیبی اوروپایی به شمار آورد. زیرا این دو شاه، تحت نفوذ کلیساهای ارمنی و اوروپایی دست به این اقدامات زده‌اند.
شاه اسماعیل اول در دوران کودکی توسط کشیشان ارمنی جزیره‌ی آختامار وان تربیت و مغزشویی شده بود: «در اوروپای مسیحی اوایل قرن شانزدهم میلادی، به دنبال پخش شدن شایعاتی مبنی بر آن که [شاه] اسماعیل قصد دارد دین اسلام را نابود کند، برای این که نشان دهد اسلام را تحقیر می‌کند سگ‌ها و اسب‌ها را به مسجدها وارد می‌کند، و در تمام سرزمین‌هایی که بر آن‌ها تسلط می‌یابد کتب [مقدس] مسلمانان را در آتش می‌سوزاند، اومیدها - انتظارات افزایش یافت. درباره‌ی جنگ‌جویان تورکمان او – قیزیل‌باش - گفته می‌شد که آن‌ها با عوثمان‌لی‌ها به عنوان ملحدان مسلمان می‌جنگیدند، مساجد را ویران می‌کردند، اما به کلیساها آسیبی نه‌می‌رساندند، و بی‌حد شراب می‌نوشیدند و خوک می‌خوردند. این تصویر با گزارشاتی دائر بر این که قیزیل‌باشان به تثلیث اعتقاد داشتند، مریم مقدس را می‌پرستیدند و از آب مقدس برای آیینی شبیه مراسم باپتیسم و عشای ربانی استفاده می‌کردند تکمیل می‌شد»[4]
شاه عباس اول به شدت متاثر از کلیسای کاتولیک، به احتمال بسیار توسط کشیشان کلیسای گریگوریان ارمنی مخفیانه به دین عیسوی تغییر مذهب داده و یک کریپتو مسیحی بود. او آلت فعل دولت‌های استعماری و صلیبی اوروپایی بود و تحت تلقینات ضد موسوی کلیساهای مسیحی مذکور، و در متابعت از سنت یهودآزاری و آنتی سمیتیزم اوروپایی، یهودیان را مادون انسان می‌شمرد و با آن‌ها دشمنی داشت. شاه عباس اول میگوید: «خوانده‌ام که قوم یهود [عیسی را] به خاجش کشیدند، به همین سبب از این قوم تنفر بسیار دارم». شاه عباس اول شخصی سادیست بود و از زجرکش کردن مظلومین لذت می‌برد[5]. بنا به منابع تاریخی متعدد شاه عباس اول با یهودیان – موسویان هم با خشونت فوق‌العاده رفتار می‌کرد: «... آن‌ها را از شهرها اخراج می‌کرد، مجبورشان می‌ساخت نشان و لباس مخصوص تحقیرآمیز بپوشند، به جرم جادوگری و دعانویسی و ... به دار می‌آویخت و یا با بهانه‌های پوچ و واهی دیگر به قتل می‌رساند، برای مجبور کردن یهودیان - موسویان به تغییر دینشان به تشیع آن‌ها را زنده زنده جلوی سگ‌های درنده و وحشی که مخصوصا برای دریدن و خوردن محکومان تربیت شده بودند می‌انداخت و سگ‌ها آن بیچاره‌گان را تکه پاره می‌کردند».
در این بستر، واقعه‌ی سوزانیدن کتب دینی یهودی-موسوی به امر شاه عباس اول که در منابع تاریخی ذکر شده را هم می‌بایست از نمونه‌های کتاب‌سوزانی با انگیزه‌های نفرت نژادی و بنیادگرایی دینی (مسیحی، شیعی) به حساب آورد. البته بهانه‌ی شاه عباس اول برای سوزانیدن کتب دینی موسویان و یهودیان، وجود مطالب مربوط به سحر و جادوگری در آن‌ها کتاب‌ها بود. اما این یک دروغ بود، زیرا در دین موسوی سحر و جادو اکیداً تقبیح و ممنوع شمرده شده است.
تعلیمات بابیه در وجوب «حرق کتب»
یکی از موارد توصیه به سوزانیدن کتب در تاریخ اخیر ایران، تعالیم مذهب بابیه برای «حرق کتب» است. این مورد نیز مانند نمونه‌ی شاه عباس اول در اصل عجین با بنیادگرایی شیعی‌گری است، چرا که بابیه در آغاز انشعابی بنیادگرایانه در مذهب شیعه‌ی دوازده امامی بود. در تعالیم بابیه «حرق کتب» به معنای سوزاندن همه‌ی کتاب‌ها به جز «منطوق بیان» (کتابهای به جای مانده از باب، از جمله «بیان» عربی و فارسی، «صحیفه‌ی عدلیه»، و … .) است. در کتاب «هشت بهشت» نوشته‌ی میرزا آقاخان کرمانی[6] و شیخ احمد روحی دو تن از ازلیان اولیه درباره‌ی احکام آیین بیانی، در وجوب سوزاندن و محو کتب چنین گفته شده است: «پس آن گفته‌ها چون بُوَد ناصواب - به‌سوزان به آتش، به‌شویان به آب!» (ص ١٦١. پدف). بهاءالله از رهبران بهائیان در اشاره به وجود حکم سوزانیدن کتب در مذهب بابیه میگوید: «درّنده‌گانِ حزبِ بابی، همواره در پی‌یِ زدنِ گردن‌ها و سوزاندنِ هر کتابی غیر از منطوقِ بیان بودند». عباس افندی - عبدالبهاء دومین رهبر بهائیان نیز در لوحی در باره‌ی احکام دور بیان دائر بر حرق کتب گفته است: «در یومِ ظهورِ حضرتِ اعلیٰ، منطوقِ بیان ضربِ اَعناق و حرقِ کتب و اوراق و هَدمِ بِقاع و قتلِ عامِ الّا مَن آمن و صدّق بوده» (مکاتیب جلد ۲ ص ۲۶۶). میرزا مهدی گلپایگانی از علمای برجسته‌ی شیعی که به دین بهایی گروید در کتاب کشف‌الغطاء، بنیان دین بیان را نابود ساختن و از بین بردن کلیه‌ی کتابهای خارج از این دین شمرده است: «بنیانِ دینِ بیان که اکنون معتقدِ ازلیان می‌باشد بر محو و اتلافِ جمیعِ کتبی که در غیرِ دینِ بیان نوشته شده (بیان عربی باب ۶ از واحد ۶)؛ و هَدم و تخریبِ کلِّ مشاهد و معابد و بِقاع و مقابر (بیان عربی باب ۱۲ از واحد ۴)؛ و قتلِ نفوس (بیان عربی باب ۱۶ از واحد ۷)؛ و خلاصه، اِفناءِ کلِّ مَن لم یتدیّن بدین البیان و محوِ آثارِ ایشان است». او در صفحه‌ی ۳۶۷ کتاب خود میگوید که باب حکم به سوزاندن کلیه‌ی کتب داده بود: «آیا مستر برون می‌خواهد که بهاءاللّه هم مثل باب حکم به اِحراقِ جمیعِ کتب نماید و یا حکم به تخریب و هَدمِ جمیعِ هیاکل و کنائس و مساجد و مشاهد و بِقاع و قِباب نماید و مکّه و بیت‌المقدّس و هرچه کنیسه و هر چه مسجد و هر چه تربت است بابی‌ها به‌ریزند و خراب کنند؟». میرزا نعیم از شعرای بهایی در شعری وجوب نابود کردن کتب قدیمی و جدید به جز کتاب بیان را ذکر کرده است: «بر تو فرض است جز کتابِ بیان - محوِ کلِّ کتبِ حدیث و قدیم. آن که خارج بُوَد زِ دینِ بیان - کرد باید برون زِ پنج اقلیم»[7].
کتاب‌سوزانی در دوران معاصر: نازی‌های آلمان، رژیم آپارتاید در آفریقای جنوبی
در تاریخ جدید اوروپا، کتاب‌سوزان شب ۱۱ مه ۱۹٣٣ توسط نازی‌های آلمان کتب موسوی و یهودی را هدف قرار داده بود. در این شب نازی‌ها به کتاب‌خانه‌ها و کتاب‌فروشی‌های سراسر آلمان حمله کردند و بیش از ۲۵ هزار جلد کتاب را که به نظرشان در تضاد با ایدئولوژی حزب نازی بود، اما در واقع صرفاً به سبب تالیف آن‌ها از طرف یهودیان، از جمله آثار نویسنده‌گان و دانشمندان یهودی که در شکل دادن به بشریت و تمدن مودرن نقشی تعیین کننده داشتند، چون آلبرت اینشتین و زیگموند فروید را جمع‌آورده و یک‌جا طی مراسمی رسمی سوزاندند. این کمپین کتابسوزی یک اقدام دولتی و وزیر تبلیغات آلمان نازی برگزار کننده‌ی آن بود[8].
کوره‌های کتابسوزی در کشور آفریقای جنوبی نمونه‌ی دیگری مربوط به کتاب‌سوزانی در دوران معاصر است. از سال ۱۹۵۵ تا ۱۹۷۱ میلادی، هزاران جلد کتاب و سایر مکتوبات در موضوعات مختلفی مانند سیاست، ادبیات کلاسیک و مسائل قومی از کتاب‌خانه‌های عمومی و خصوصی آفریقای جنوبی توسط دولت این کشور جمعآوری و در کوره‌های کتابسوزی سوزانده شدند. از آخرین نمونه‌های کتابسوزی در دهه‌های اخیر در مقیاس جهانی، سوزانیدن کتاب‌ها در افغانستان توسط نیروهای پشتون طالبان، کتاب‌سوزی‌ها توسط اسلامیست‌ها در سایر نقاط جهان، تخریب و آتش زدن کتاب‌خانه‌ی ملی سارایوو در بوسنی به دست نیروهای صرب، و سوزانیدن قرآن توسط افراطیون مسیحی و دسته‌جات نژادپرست – خارجی‌ستیز در آمریکا و اوروپا را می‌توان نام برد.
سوزاندن کتب تورکی در تورکستان جنوبی- افغانستان توسط ناسیونال فاشیسم پشتون[9]
یکی از کتاب‌سوزی‌های مهم در تاریخ معاصر، سوزاندن کتابهای تورکی در سال ۱۹۲۹ میلادی توسط وزیر محمد گل مهمند، در زمان حکومت نادر خان (محمد نادر شاه پادشاه افغانستان) و صدارت سردار محمد هاشم خان در تورکستان جنوبی و یا شمال افغانستان است[10]. محمد گل مهمند یک ناسیونالیست افراطی پشتون بود و در راستای سیاست پشتون‌سازی غیر پشتون‌ها و در راس آن‌ها تورکیک‌ها - اوزبیک‌ها و تورکمن‌های آن کشور، مرتکب جنایات بسیاری شده است. از آن جمله تخریب بالاحصار میمنه و جمعآوری بیشتر از چهار هزار جلد کتب مختلف چاپی و قلمی شامل نسخه‌های خطی کم‌یاب به زبان تورکی از مدارس دینی و مکتب‌ها و کتاب‌خانه‌ها و خانه‌ها و سوزانیدن آن‌ها.
کتابسوزی میمنه سال ١٩٢٩ در تورکستان جنوبی به دلائل بسیار به تورکان ساکن در ایران و سوزانیدن کتابهای تورکی توسط دولت ایران در آزربایجان در دسامبر ١٩٤٦ – موضوع این مقاله - مربوط است[11]:
-
کتابسوزی میمنه در افغانستان، یک کشور هم‌سایه‌ی ایران انجام گرفته است.
-مانند
کتابسوزی انجام گرفته توسط دولت ایران در آزربایجان، هدف این کتابسوزی هم کتب
تورکی بود.
-
محمد گل مهمند بسیاری از تدابیر و اقدامات خود بر علیه زبان و فرهنگ و میراث تمدنی
تورک و سیاست پشتون‌سازی دولت افغانستان را از تدابیر و اقدامات ضد تورک دولت ایران
– رضا شاه اخذ و کوپی کرده (و شاید متاثر از سیاست‌های یک‌سان‌سازی زبانی کمالیستی)
بود.
- محمد گل مهمند هم مانند دولت رضا شاهی
در ایران که مدعی بود «ایران یک کشور فارس‌زبان و فارسی زبان ملی است و تورکی
یادگار موغول‌ها و مستحق ریشه‌کن شدن، همه باید به فارسی درس به‌خوانند و همه‌ی
کتاب‌ها و نامه‌ها و عریضه‌ها به زبان فارسی نوشته شوند و تمامی مراجعات به دوایر
دولتی باید به فارسی باشد و پارسی را پاس به‌دارند و ...» عیناً ادعا می‌کرد «افغانستان
یک کشور پشتون‌زبان است و همه باید به زبان افغانی درس به‌خوانند؛ کتاب، عریضه،
نامه و هر آن چیز دیگری که لازم باشد را باید به زبان افغانی یعنی پشتو به‌نویسند،
تمامی مراجعات خود به دوایر دولتی را به زبان پشتو انجام دهند؛ به زبان گویا ملی پشتو
احترام به‌گذارند؛ تورکی یادگار موغول‌هاست و در افغانستان جایی نه‌دارد و باید
ریشه‌کن شود ...»
-کتابسوزی میمنه انجام گرفته توسط گل محمد مهمند یکی از منابع الهام برای دولت ایران در سوزانیدن کتب تورکی به سال ١٩٤٦ بود.
به سبب اهمیت کتابسوزی میمنه - فاجعهی سوزاندن کتب تورکی در افغانستان توسط محمدگل خان - و لزوم دانستن تاریخ و دلایل و سیر آن برای ملت تورک ساکن در ایران، نوشته‌ای آگاهی‌دهنده از توردی قل میمنگی در این باره را در زیر نقل می‌کنم[12]:
«دشمنی محمدگل خان با فرهنگ، داشته‌های معنوی و افتخارات تاریخی مردم تا حدی بود که در مجموع ولایات تورک‌نشین کشور هر آن کتابی را که به زبان تورکی پیدا نمود به آتش کشید، و هر آن سنگ نوشته‌ای را که روی قبرها دید و تعلق به تورکان بود از بین برد، که معروف‌ترین نمونه‌های آن داستان وحشتناک کتابسوزی در شهر میمنه و ویران‌سازی مقبره‌های بازمانده از دوره‌های غزنوی‌ها، سلاجقه، خوارزم‌شاهی‌ها، تیموری‌ها، بابری‌ها، شیبانی‌ها، فریغونیان در شهرهای مزارشریف، قندوز، جوزجان، بغلان، میمنه و دیگر مناطق کشور است، که لوحه سنگ‌های با ارزش و تاریخی این قبور را یا به دریای آمو مغروق ساخت ویا هم در تهداب بناها مورد استفاده قرار داد .... محمد گل مهمند بعد از تعین شدنش به حیث رئیس تنظمیه‌ی تورکستان و قطغن، ضمن سرکوب‌های وحشیانه‌ای که بر علیه مردم بی دفاع بغلان، قندوز، تخار، بدخشان، بلخ، سمنگان، جوزجان و سرپل به عمل آورد و توضیح هر یکی از آن عمل‌کردهای فاجعه‌آفرین و غیر انسانی در نوشته‌های بعدی منعکس خواهد گردید، میمنه و باشنده‌گان آن دیار من حیث منسجم‌ترین کتله‌ی تورکان ازبیک در افغانستان آماج حملات ددمنشانه‌ی او قرار گرفته و به مصائبی گرفتار آمدند که تاریخ هرگز نه‌می‌تواند آن‌ها را فراموش کند. بزرگ‌ترین جفای او بر علیه مردم میمنه، جمعآوری کتب تورکی از مدارس دینی، مکاتب، کتاب فروشی‌ها و خانه‌های مردم با حیل مختلف و به آتش کشیدن آن‌هاست که اصل فاجعه به ترتیب ذیل صورت می‌گیرد:
محمد گل مهمند یکی از تحصیل یافته‌گان کشور تورکیه بود و زبان تورکی استانبولی را نیک می‌دانست، با استفاده از زبان تورکی استانبولی که قرابت‌های فراوانی با زبان تورکی ازبیکی دارد، تکلم به زبان ازبیکی را به سرعت فرا گرفت. از روی نیرنگ با مردم به زبان خود آن‌ها صحبت نموده، آن‌ها را تشویق نمود که کتب تورکی موجود در خانه‌ها و هر جای دیگر را به او به‌سپارند که در ایجاد یک کتاب‌خانه‌ی عامه برای مردم شهر مورد استفاده قرار دهد، و بعضی از نسخ کم‌یاب را هم تجدید چاپ نموده، از نابودی نجات بخشد! مردم مظلوم میمنه که از نیت شوم او آگاهی نه‌داشتند و از سوابق جنایت‌کارانه‌ی او هم اطلاع چندانی در اختیار ایشان قرار نه‌گرفته بود، با خوش‌قلبی و خلوص نیت هر آن کتابی را که در هر جا یافتند تقدیم او نموده و منتظر آن بودند که آن فاشیست محیل به وعده‌ی خود عمل نموده و کتاب‌خانه‌ی مورد نیاز مردم را در شهر میمنه افتتاح نماید. او با مهارت تمام آخرین کتب باز مانده در خانه‌های مردم را هم با پیش‌کش نمودن پول و اعطای جوایز به آورنده‌گان آن‌ها و گاهی هم تهدید جمعآوری نموده و روزی را هم جهت افتتاح این کتاب‌خانه‌ی منحوس تعیین و مردم را دعوت به اشتراک در مراسم افتتاحیه کتاب‌خانه می‌نماید. تا روز موعود مقدار کافی چپن[13] را هم از دکان‌ها جمعآوری و با کتاب‌ها یک‌جا قرار می‌دهد.
بنا به گفته‌‌ی شاهدان عینی هم‌‌چون مرحوم عبدالروف نفیر، شادروان ابوالخیر خیری، شادروان نظر محمد نوا و عدهی دیگری مجموعاً سه هزار چهار صد جلد کتب مختلفه‌‌ی دینی و تاریخی، یک‌جا با همان مقدار چپن جمعآوری شده، در روز بازار پنجشنبه که همه‌ی مردم جهت خرید و فروش مواد دست داشته و یا مورد نیاز خود به شهر می‌آیند، بعد از گردآوری جبری مردم توسط جارچی‌ها، در بازار سر پوشیده‌‌ی (تی تم) که یکی از مراکز تجارتی مهم و بازمانده از زمانه‌های دور بود به آتش می‌کشد. جریان آتش‌زنی کتب را مردمی که عدهی از آن‌ها هنوز زنده‌اند چنین بیان می‌دارند: مردم با کمال تعجب می‌بینند که در مرکز آن بازار سر پوشیده کتب جمعآوری شده به یک حالت اهانت‌بار سر هم افتاده و پهره‌داران از آن‌ها محافظت می‌نمایند و به شکل یک دایره چپن‌های جمعآوری شده نیز در اطراف کتاب‌ها قرار داده شده است. محمد گل مهمند، قبلاً دستور داده بود که میز خطابه‌‌ی او را در بالای تودهی کتاب‌ها ترتیب داده و مقدار لازم تیل پطرول نیز آماده سازند. همه چیز طبق دستور او آماده گردیده بود، و او با قرار گرفتن در جای معینه از مردم متحیر و بهت‌زده می‌پرسد که: در زیر پاهای او چه چیزی قرار دارد؟ مردم یک صدا جواب می‌دهند که کتاب!! او تکرار از مردم می‌پرسد که کدام کتاب؟ مردم با پریشان حالی جواب می‌دهند که کتابهای تورکی! بعداً او به طرف چپن‌ها اشاره نموده و می‌پرسد که آن‌ها چه هستند؟ مردم که از نیت او واقف نیستند با خنده جواب می‌دهند که صاحبْ، چپن! او باز می‌پرسد که: کی به این زبان تورکی تکلم می‌کند؟ مردم می‌گویند که تورک‌ها! و کی این چپن‌ها را می‌پوشد؟ تورک‌ها! با گرفتن قیافه‌‌ی موقر خطاب به مردم میمنه که اکثریت مطلق ایشان تورکان‌اند، میگوید که: ما همه افغان هستیم و این‌جا هم سرزمین افغانستان است، و در افغانستان همه باید به زبان افغانی درس به‌خوانند؛ کتاب، عریضه، نامه و هر آن چیز دیگری که لازم باشد به زبان افغانی یعنی پشتو نوشته کنند؛ و تمامی مراجعات خود را به دوایر دولتی به زبان پشتو ترتیب اثر داده؛ و به زبان ملی که زبان پشتو است احترام به‌گذارند! زبان تورکی زبان موغول‌ها و اولاده‌‌ی چنگیز است که خاک ما را ویران و شهرهای افغانستان را آتش زده است. و چپن هم البسه‌‌ی موغولی است و ما افغان هستیم، نه‌باید که لباس موغول‌ها را استفاده و قدر نماییم. از این به بعد نه کسی از این زبان موغولی استفاده کرده می‌تواند و نه هم حق پوشیدن این کالای لعنتی موغول ها را دارد. این کتاب‌ها به زبان موغولی نوشته شده باید است طبق دستور مبارکه‌‌ی اعلی‌حضرت معظم همایونی به آتش کشیده شود. حال شما مردم کومک کنید که ما این کتابهای لعنتی را یک‌جا با این لباس‌های لعنتی آتش به‌زنیم. بعد ازین هیچ کسی حق نوشتن به این زبان را نه‌دارد، و اگر کسی مرتکب این جرم غیر قابل بخشش شود جزای سخت خواهد دید. چپن را هم باید است اصلاح نمود. آستین‌های آن کوتاه و دامن آن هم کوتاه شود! جهت رهنمایی مردم یکی دو تن از حاضرین را هم در نزد خود احضار و آستین‌های چپن ایشان را یک‌جا با دامن آن قیچی می‌نماید. بعداً بالای کتب تیل پاشی نموده و آتش می‌زند و به این ترتیب بزرگ‌ترین فاجعهی کتابسوزی را به شیوه‌‌ی کتاب‌سوزی‌های هتلری انجام داده، و تورکی‌زبانان را از داشتن زبان تحریر و تدریس به زبان مادری محروم می‌سازد».
مراسم کتابسوزی قومیت‌گرائی افراطی فارسی - پان‌ایرانیسم:
دو نمونه‌ی برجسته‌ی کتابسوزی ثبت شده در تاریخ معاصر ایران، جش کتاب‌سوزان پاک‌دینان و کتابسوزی ٢٦ آذر ١٣٢٥ در آزربایجان، هر دو محصول قومیت‌گرائی افراطی فارسی و ایران‌زمین‌پرستی، و مانند نمونه‌ی کتابسوزی نازی‌ها در آلمان در ارتباط با ایدئولوژی‌های نژادپرستانه‌ی پان‌ایرانیسم و آریائی‌گرایی هستند.
کسروی و جشن کتاب‌سوزان
نخستین مورد مهم کتابسوزی در تاریخ جدید ایران با نام سید احمد کسرائی - بعدها کسروی تبریزی پیوند خورده است. این کتابسوزی که کسروی و پاک‌دین‌ها آن را «جشن کتاب‌سوزان» می‌نامیدند، یکی از منابع الهام برای دولت و ارتش ایران در سوزاندن کتب تورکی به سال ١٩٤٦ بود. (مطبوعات وقت در تهران به تقلید از «جشن کتاب‌سوزان» کسروی – پاک‌دینی، سوزاندن کتب توسط ارتش شاهنشاهی ایران را «جشن مقدس کتاب‌سوزان» نامیدند). اگرچه کسروی برخوردار از حمایت‌های آشکار و پنهان دولت پهلوی و یکی از آموزگاران رضا شاه در مسائل تاریخی، ایران‌گرائی و ناسیونالیسم فارسی و از مداومین دربار پهلوی بود و بسیاری از مامورین دولت و نظامیان در میان طرف‌داران او و پاک‌دینان قرار داشتند، با این‌همه جشن کتاب‌سوزان کسروی و یاران وی، عملی دولتی نه‌بود.
کسروی و برخی از پیروان پاک‌دین او هر سال در شب اول ماه دی در انجمن‌های پان‌ایرانیستی «باهماد آزاده‌گان» و خانه‌های شخصی خود در تهران و چند شهر دیگر دور هم جمع می‌شدند و کتابهای به نظرشان ناپاک و زیان‌مند که باعث عقب‌‌افتاده‌گی ایران از کشورهای پیش‌رفته‌ی آن زمان بود (آثار مولوی، حافظ، سعدی، خیام، سنایی، عطار، غزالی، رازی، ابوالخیر، سهروردی، ...)، کتب دعا و دیگر کتابهای مذهبی و دینی که به زعم آن‌ها به خرافات دامن می‌زد (مفاتیح الجنان، جامع الدعوات، ...)، و ادبیات مودرن از قبیل کتب شعر و رومان و غیره را طی مراسمی در بوخاری و آتش می‌‌انداختند و این مراسم سوزانیدن کتاب‌ها را «جشن کتاب‌سوزان» می‌نامیدند. کسروی سوزاندن قرآن را هم ، هنگامی که دستاویز بدآموزان قرار گیرد، مجاز می‌شمرد.
کسروی میگوید[14]: "چون دیدیم سرچشمه‌‌ی گم‌راهی‌ها و نادانی‌ها کتاب است، این است که داستان کتاب‌سوزان پیش آمده است. «جشن کتاب‌سوزان» در یکم دی ماه است. یک دسته سوزانیدن مفاتیح الجنان و جامع الدعوات و مانند این‌ها را دستاویز گرفته و هوچی‌گری راه انداختند ... قرآن هر زمان که دستاویز بدآموزان و گم‌راه‌‌کننده‌گان گردید، باید از هر راهی قرآن را از دست آنان گرفت، گرچه به نابود گردانیدن آن باشد .... چندی پیش نیز زیر عنوان «چه کتاب‌هایی را به‌سوزانیم» گفتاری در پرچم نوشتیم ... روز نخست دی ماه برای کتاب سوزانی‌ست. در آن روز باید کتابهای ناپاک و زیان‌مند را به بوخاری انداخته سوزانید ... من آشکارا می‌گویم بسیاری از کتاب‌هائی که نزد دیگران ارج‌مند است ما به آتش می‌اندازیم! اینک کتاب‌ها روی میز چیده شده، در میان آن‌ها گلستان سعدی و بوستان سعدی، دیوان حافظ و مفاتیح الجنان و مانند این‌هاست و همه‌ی آن‌ها درخور آتش است ... ما یکم دی ماه یا روز یکم زمستان را عید گرفته در آن روز در همه جا کتاب‌هایی را می‌سوزانیم ... به نابود کردن کتاب‌ها می‌کوشیم و هر چه را به دست آوردیم به آتش می‌کشیم. دوباره می‌گویم: این کار را با خواست خدا می‌کنیم.... این جشن از چند سال باز در تهران در خانه‌ی دارنده‌ی پرچم گرفته می‌شد. لیکن امسال در شهرهای دیگری، از مراغه و تبریز و اهواز و لار و کاشمر نیز گرفته شد ... در اهواز باشکوه‌تر از همه جا بود و چنان‌که فهرست فرستاده‌اند ۱۸۸ کتاب زیان‌مند را سوزانیده و یا به کارون انداخته‌اند. یک چیز بهتر آن که چند تنی از جوانان شعرهای خود و یا رومانی که نوشته بودند آورده نابود گردانیده‌اند. در تهران گذشته از خانه‌ی دارنده‌ی پرچم، خانواده‌ی پسیان در شمیران جشن برپا کردند و دختران درس‌خوانده و بافهم آن خاندان هر چه کتابهای رومان اندوخته بودند با یک دیوان حافظ به آتش کشیدند. در خانه‌ی دارنده‌ی پرچم نیز با بودن بیست تن یا بیشتر گفتاری رانده شده، یک رشته کتاب‌هایی به بوخاری انداخته شد".
سوزانیدن کتابهای تورکی توسط پاک‌دینان
افکار کسروی در میان تورکان هم مخصوصاً در تبریز و مراغه و ... پیروانی پیدا کرده بود و در نتیجه جشن کتاب‌سوزانی پاک‌دینان در بعضی از شهرهای تورک نیز انجام می‌شد و در این مراسم کتب تورکی نیز سوزانده می‌شد. چنانچه بنا به یک گزارش نشریه‌ی پرچم، در مراسم کتابسوزی پاک‌دینان در شهر اورمو (اورمیه)، کتابهای تورکی «ناپاک» مانند دیوان لعلی و رستم‌نامه و اسکندرنامه هم به آتش کشیده شدند:
از اورومی (اورمو) می نویسند: روز یک دی ماه در این جا نیز آقای خطیبی در خانه‌ی خودشان جشنی برپا کردند و با بودن کسانی از نزدیکان و آشنایان کتاب‌هایی را از چند جلد رومان و فال‌نامه‌ی پیغمبران و دیوان لعلی و رستم‌نامه و اسکندرنامه به آتش انداختند.
پرچم: آقای خطیبی که از پشتیبانان دیرین پیمان بوده‌اند از ایشان جز این را نه‌می‌یبوسیدیم. سوزانیدن این کتابهای ناپاک یک کار بسیار ارج‌دار و بایائی‌ست. اومیدمندیم در این سال نو به هنگام خود بهتر و بیشتر از سال گذشته کتاب‌سوزان خواهیم کرد.
جشن کتابسوزی پاک‌دین‌ها محصول ذهنیت خشونت‌گرای کسروی، و تعلق خاطر او به تروریسم بابی – ازلی، داشناکی و مشروطه‌گرایی افراطی
کسروی یک «تورک-از-خود-متنفر»[15]، یک آزربایجان‌گرای پان‌ایرانیست تورک‌ستیز و هواخواه ناسیونالیسم افراطی فارسی بود. او همچنین مشوق تروریسم و خشونت‌گرایی در عرصه‌ی سیاست بود. جشن کتابسوزی سالانه‌ی پاک‌دین‌ها («بِهْ روز – بِهروز» - اول دی ماه)، محصول روحیه و ذهنیت خشونت‌گرا و خوی تروریست‌پرور و تمایلات توتالیتر – فاشیستی کسروی این شخصیت آزربایجان‌گرا، مشروطه‌طلب افراطی، پان‌ایرانیست، از بزرگان فرقه‌ی دموکرات آزربایجان - اول (به صدارت خیابانی)؛ تعلق خاطر او به تروریسم بابی – بیانی - ازلی و احکام عبادی‌شان دال بر «حرق کتب»، مشروطه‌گرایی افراطی او و هم‌دلی‌اش با تروریسم داشناکی دوران مشروطه[16]؛ و هم‌سو و هم‌آهنگ با دیگر رفتارهای خشونت‌آمیز و مخرب او است. رفتارهایی مانند: تلاش برای نابود کردن زبان تورکی و نسل‌کشی زبانی تورک‌ها؛ ادبیات تخریبی و روش ترور شخصیت که بر علیه مخالفین خود از جمله مقامات دولت تورک قاجار و به ویژه تورک‌گرایان (تقی رفعت، جمشید خان مجدالسلطنه، ....)، حتی شعرایی که نه‌می‌پسندید به‌کار می‌برد («شاعرک یاوه‌گوی مفت‌خوار» نامیدن حافظ، «مرد ناپاک» خواندن سعدی، ...)، ....
بخش دوم: کتابسوزی آذر سال ١٣٢٥ در آزربایجان (دسامبر ١٩٤٦)
در سال ١٩٤٥ به امر استالین و توسط دولت شوروی یک دولت محلی در قسمت شمالی تورکایلی منطبق بر ناحیه‌ی آزربایجان که تحت اشغال ارتش سرخ قرار داشت، تاسیس شد. این دولت محلی (آزه‌ربایجان میللی حؤکومتی) با دیرکتیو باقیروف رهبر جمهوری آزربایجان شوروی، زبان تورکی را با تغییر نام آن به آزربایجانی به عنوان زبان رسمی خود انتخاب و اعلام کرد و به چاپ و نشر گسترده‌ی اسناد و نشریات و کتب ادبی و درسی و ... به این زبان پرداخت. پس از حدود یک‌سال استالین تصمیم به انحلال حکومت ملی آزربایجان گرفت. شب چهارشنبه ٢٠ آذر سال ١٣٢٥ – ١١ دسامبر ١٩٤٦ و در طول روز پنجشنبه ٢١ آذر – ١٢ دسامبر رهبران حکومت ملی آزربایجان به شوروی عبور و فرار کردند و این دولت عملاً فروپاشید. از همان زمان دسته‌جات شاه‌پرست و ژاندارم‌ها اغلب تحت فرماندهی افسران و درجه‌داران ارتش با لباس مبدل و بعضا به صورت خودجوش به سربازخانه‌ها و کلانتری‌ها هجوم آورده آن‌ها را خلع سلاح کردند و با سلاح‌های به دست آورده شروع به غارت شهرها و کشت و کشتار دموکرات‌ها و وابسته‌گان به حکومت ملی آزربایجان، و در انتقام‌کشی‌های شخصی هر کس بی ارتباط با حکومت ملی آزربایجان که با او حساب کهنه داشتند، نمودند. دو روز بعد در ظهر یک‌شنبه ٢٣ آذر – ١٤ دسامبر، ارتش شاهنشاهی ایران وارد تبریز شد و آزربایجان «اشغال» گشت. پس از آن غارت و کشتار و ترور نه تنها متوقف نه شد، بلکه تشدید گشت. دو روز بعد از ورود ارتش شاهنشاهی، مراسم سوزانیدن کتب و اوراق تورکی در ملاء عام توسط مقامات دولتی و نظامی ایران در تبریز و چند شهر دیگر برگزار شد.
ویلیام او. داگلاس: « ارتش وحشی اشغال‌گر» ایران که به آزربایجان وارد شد
بعضی از محققین، ارتش شاهنشاهی را که به آزربایجان وارد شد به صورت یک «ارتش اشغال‌گر» توصیف کرده‌اند. به عنوان نمونه «ویلیام اورویل داگلاس» قاضی عالی‌رتبه‌ی آمریکایی در کتاب خود با نام «سرزمین‌های شگفت و مردم مهربان»[17] آن را «یک ارتش وحشی اشغال‌گر» نامیده چنین میگوید (ترجمه‌ی کلمه به کلمه از انگلیسی به فارسی توسط مئهران باهارلی): «وقتی ارتش ایران به آزربایجان بازگشت، با غوغایی وحشتناک آمد. سربازان غارت و تاراج و چپاول می‌کردند و هرچه را که می‌خواستند می‌بردند. (در مقایسه با ارتش ایران)، ارتش روسیه (شوروی) رفتار بسیار برازنده‌تر و به‌تری داشته است. ارتش ایران [در حرف یک] ارتش نجات‌بخش، [اما در عمل] یک ارتش وحشی اشغال‌گر بود. این ارتش خاطره و اثر بی رحمانه و وحشیانه‌ای بر مردم گذاشت. [توسط نظامیان] ریش دهقانان سوزانده شد، زنان و دخترانشان مورد تجاوز جنسی قرار گرفتند، خانه‌ها غارت شدند، احشام و چهارپایان به سرقت رفت. ارتش خارج از کونترول بود. ماموریت ارتش نجات و آزادسازی بود، اما این ارتش غیر نظامیان را شکار کرد و از خود ویرانی و مرگ به جای گذاشت»[18].
آیا ارتش شاهنشاهی یک ارتش اشغال‌گر بود؟
مشروعیت و عدم مشروعیت حاکمیت‌های دولت پهلوی و حکومت ملی آزربایجان، و اشغال‌گر بودن و یا نه‌بودن ارتش شاهنشاهی در مقطع مورد بحث، هر دو اموری مغلق و پیچیده و مباحثه‌آمیز هستند.
١-در این مقاله ترجیح من هم مانند قاضی ویلیام داگلاس، آن است که ارتش شاهنشاهی ایران را به صورت یک «ارتش اشغال‌گر» قبول و توصیف کنم. زیرا:
-دولت
وقت ایران، هر چند به عنوان مانور سیاسی، حکومت ملی آزربایجان را رسماً شناخته و
با او مذاکراتی انجام داده و قراردادهایی عقد کرده بود. ورود ارتش شاهنشاهی به
آزربایجان – علی رغم موجه بودن آن طبق حقوق بین‌الملل – عهدشکنی و مغایر با
قراردادهای منعقده‌اش با حکومت ملی آزربایجان، یک اقدام غیر اخلاقی، و بر خلاف
خواست طرف مقابل یعنی عملا یک اشغال بود.
- ارتش شاهنشاهی ایران به سبب رفتارهای تروریستی و جنایات جنگی که پس از ورود مرتکب شد، مانند اعدام‌های خیابانی بدون محاکمه و لینچ کردن‌ها، تجاوز به مال و جان و ناموس مردم، برگزاری مراسم سوزانیدن کتب تورکی، و ...، خصلت یک ارتش اشغال‌گر را داشت.
٢-هرچند حاکمیت دولت پهلوی بر آزربایجان و وارد کردن ارتش‌اش به آن به لحاظ حقوق بین‌الملل قانونی شناخته می‌شد، اما در پیش‌گاه وجدان تاریخی ملت تورک فاقد مشروعیت بود. زیرا:
-
از منظر تورک، تاسیس سلسله و دولت پهلوی (حتی دولت مشروطه‌ی قبل از آن) غیر
قانونی بود. زیرا محصول کودتای غیر قانونی سردار سپه در ١٢٩٩، زیر پا گذاردن قانون
اساسی مشروطه، آن هم توسط یک مجلس موسسان فرمایشی رضا خانی، با هدایت یک دولت
استعمارگر خارجی – انگلستان بلکه دست نشانده‌ی بیگانه بود.
-
دولت پهلوی به لحاظ تیپولوژی ملی، یک دولت فارس‌محور و ضد تورک، و دارای دیدگاه
نژادپرستانه بر علیه هویت ملی تورک و موضع خصمانه به ملت تورک بود. این دولت تا
تاسیس حکومت ملی آزربایجان، با احتساب سال‌های پس از کودتای سردار سپه به مدت یک
ربع قرن، سیاست نسل‌کشی زبانی و ملی تورک را با هدف ریشه‌کن کردن زبان تورکی و تغییر
دادن زبان و فارس‌سازی کامل مردم تورک ساکن در ایران تعقیب و اجرا کرده بود. این
واقعیات دولت پهلوی را از نظر مردم تورک بالکل فاقد مشروعیت ساخته بود.
- در دوره‌ی رضا شاهی ملت تورک ساکن در ایران به ملتی اسیر؛ و سرزمین تورکایلی و دیگر مناطق تورک‌نشین، مخصوصا آزربایجان که مهم‌ترین و توسعه یافته‌ترین منطقه‌ی تورکایلی و ایران شمرده می‌شد، تحت حاکمیت نظامیان فاسد با مشت آهنین اداره و به یک مستعمره‌ی به لحاظ اقتصادی عقب مانده‌ی آن دولت تبدیل شده بود.
٣-در طرف دیگر حکومت ملی آزربایجان قرار داشت:
-
حکومت ملی آزربایجان به امر استالین و توسط دولت روسیه‌ی شوروی و در راستای اهداف
سیاسی آن دولت از جمله ایجاد یک پایگاه و اهرم فشار بر علیه ایران و تورکیه (و
غرب)، دست بالا داشتن در مذاکرات امتیاز نفت و ....، در منطقه‌ی تحت اشغال ارتش
سرخ تاسیس شده بود. در نتیجه به لحاظ حقوق بین‌الملل غیر قانونی شمرده می‌شد.
-با
این‌همه، حکومت ملی آزربایجان با انجام یک انتخابات و تشکیل مجلس موسسان برای خود نوعی
مشروعیت سیاسی کسب کرده بود.
-حکومت
ملی آزربایجان به منظور به دست آوردن حمایت مردمی و مشروعیت، به سیاست نژادپرستانه
و استعمارگرانه‌ی ضد تورک «نسل کشی ملی و زبانی تورک» که حاکمیت رضا خان - دولت پهلوی
از سال ١٩٢١ آغاز کرده بود پایان داد. ممنوعیت زبان تورکی و ممنوعیت تحصیل به زبان
تورکی و ... را لغو کرد، به زبان تورکی مطابق با عرف یک هزارساله‌ی تاریخ تورک در
ایران، دوباره موقعیت زبان رسمی اعطا نمود، نظام تحصیلی تورک را که در دوره‌ی
مشروطه – رضا شاه برچیده شده بود دوباره تاسیس کرد، به نشر گسترده‌ی کتب و نشریات
تورکی که توسط مشروطه‌طلبان – دولت پهلوی ممنوع شده بود پرداخت، .... این اقدامات در
وجدان تاریخی تورک به مشروعیت حکومت ملی آزربایجان افزود.
-حکومت
ملی آزربایجان، در ضدیت کامل با سیاست دولت ایران مبنی بر مستعمره‌سازی آزربایجان
و تبدیل آن به سرزمینی ویرانه و عقب‌مانده، به انجام اصلاحات رادیکال اجتماعی و
اقتصادی و ارضی و مالی، عملیات اعمار و بازسازی و نوسازی سریع اماکن و راه‌ها، تاسیس
موسسات اجتماعی و فرهنگی و هنری مودرن و .... دست زد. این اقدامات نیز مانند رسمی
نمودن دوباره‌ی زبان تورکی، به مشروعیت حکومت ملی آزربایجان در نزد طرف‌داران و
حامیانش و قسمت معینی از مردم تورک افزود[19].
- دولت شوروی مدیریت این حرکت و ماجرا را به رهبریت جمهوری آزربایجان شوروی، میرجعفر باقیروف سپرده بود. در نتیجه بسیاری از نیروهای سیاسی و نظامی اتحاد جماهیر شوروی در آزربایجان و شمال ایران در این دوره در عمل متعلق به دولت و ارتش جمهوری سوسیالیستی آزربایجان بودند. فارغ از بحث آزربایجان نام داشتن و یا نه‌داشتن شمال ارس و یا تغییر نام ملت تورک در قفقاز به آزربایجانی و ....، مردم دو سوی ارس (با هر نام ملی) و سرزمین‌های هر دو سوی آن (با هر نام جوغرافیایی)، دو قسمت از یک ملت واحد و نیاخاک واحد بودند و هستند. عین این مساله در ارتباط با شرق و جنوب آناتولی هم وجود دارد. این واقعیت، ماجرای حکومت ملی آزربایجان (و ورود قوای عوثمان‌لی در سال‌های جنگ جهانی اول به تورکایلی) را به نوعی به حضور و دخالت نیمه‌ای از یک ملت در نیمه‌ای دیگر از سرزمین خود (مانند ورود قوای ویتنام شمالی به ویتنام جنوبی، دخالت آلمان شرقی و غربی و یا کره‌ی شمالی و جنوبی در امور یک‌دیگر) تبدیل، و آن را از مقوله‌ی «اشغال کلاسیک» دور می‌کرد. این نیز بر مشروعیت حکومت ملی آزربایجان از منظر تاریخ ملی تورک و وجدان تاریخی ملت تورک می‌افزود، و هم‌زمان مشروعیت حاکمیت دولت ایران تحت کونترول ملت غالب فارس و فارس‌گرایان ضد تورک بر آزربایجان و دیگر نقاط تورکایلی را کاهش می‌داد. اساسا برای مردم تورک، ملت فارس بر خلاف تورکان قفقاز، در این دوره هم مانند همیشه یک «ملت دیگر» بود.
خطوط کلی کمپین کتابسوزی ٢٦ آذر
سوزانیدن کتابهای تورکی در آزربایجان به تاریخ ٢٥-٢٧ آذر سال ١٣٢٥ (١٦-١٨ دسامبر ١٩٤٦) و بعد از آن، پس از جشن کتاب‌سوزان پاک‌دینان، دومین نمونه‌ی کتابسوزی در تاریخ معاصر ایران است.
پس از فرار رهبران و فروپاشی حکومت ملی آزربایجان به ریاست پیشه‌وری، و ورود ارتش شاهنشاهی ایران به آزربایجان، به دستور مقامات رسمی دولتی و نظامی کتب درسی و غیر درسی و ادبی و سیاسی و نشریات و اوراق و اسناد و مکتوبات تورکی (اعلامیه، رساله، سند، اسکناس، قبض، عکس، پرچم، تابلو، نشان، لوح، ...)، از دفاتر ادارات، کتاب‌خانه‌ها، دانشگاه، مدارس، مغازه‌ها، خانه‌ها و کیف دانش‌اموزان جمعآوری و طی مراسم‌هائی توسط مامورین دولت ایران، افسران ارتش و دسته‌جات شبه‌نظامی فاشیستی مانند «سازمان فداکاران آزربایجان» به رهبری دیهیم[20] و گروه‌های شاه‌پرست فاناتیک دیگر، در چند نقطه‌ی شهر تبریز و برخی دیگر از شهرهای آزربایجان (خوی، مرند، اهر، میانه، ...)، به آتش کشیده شد. بنا به برخی ادعاها در طول این کمپین کتاب سوزی که پس از ٢٥-٢٧ آذر به مدت چندین هفته ادامه داشت، کتب خطی و متون دینی طبع شده به زبان تورکی و قرآن‌های تورکی هم سوزانیده شدند.
آمران، منابع الهام و دلایل کتابسوزی:
-آغاز مراسم سوزانیدن کتب تورکی دو روز بعد از ورود ارتش ایران به آزربایجان، سیستماتیک بودن این مراسم، تکرار آن در چند شهر و در چند روز، انعکاس گسترده‌ی آن در نشریات و جراید دولتی، تهیه‌ی فیلم از این مراسم توسط نهادهای دولتی، سخن‌رانی مقامات و افرادی مانند احمد شارق، دبیر كل سازمان پان‌ایرانیستی «فدائیان شاه و میهن» در جشن کتاب‌سوزان و ... نشان می‌دهد که فرمان این کتابسوزی از تهران صادر شده و توسط مقامات دولت ایران و سران ارتش شاهنشاهی، با وقوف و رضایت کامل و تحت نظارت و هدایت و مدیریت آن‌ها، همان‌هایی که از ٥ روز قبل ا ارتش به آزربایجان هجوم و به کشتار آغاز کرده بودند، انجام گرفته است.
-اخبار مراسم کتابسوزی اغلب (و شاید همه) در نشریات وابسته به دولت پهلوی و یا هم‌سو با آن منتشر شده است. در راس این نشریات، روزنامه‌ی «آتش» به مدیریت سید مهدی میر اشرافی قرار دارد. او افسر ارتش رضاشاهی، نماینده‌ی مجالس شورای ملی و سنا، بعدها از افراد دخیل در کودتای ٢٨ مرداد، عضو حزب رستاخیز و از دوستان روح‌الله خمینی بود.
-آمران کتابسوزی در تبریز، از کتاب‌سوزی‌های آن دوره الهام گرفته بودند:
-نخستین
منبع الهام، جشن کتاب‌سوزان کسروی تبریزی و پاک‌دینان که طرف‌دار بسیار در تبریز
داشت است. نام بردن از این فاجعه به صورت «جشن مقدس کتاب‌سوزان» در نشریه‌ی آتش
چاپ تهران، که ماخوذ از نام «جشن کتاب‌سوزان» پاک‌دین‌ها است، این تاثیرپذیری را اثبات
می‌کند.
-دومین
منبع الهام آمران و مجریان کتابسوزی مذکور، کتاب‌سوزی‌های نازی‌ها در آلمان بود. بسیاری
از پان‌ایرانیست‌های دوره‌ی رضاخانی مخصوصا پان‌ایرانیست‌های تبریزی شدیدا ضد تورک
مانند تقی‌زاده، ایرانشهر، ارانی و .... که خواستار ریشه‌کن کردن تورکی بودند، تربیت
یافته‌ی برلین هستند. سپهبد نادر باتمانقلیج هم که بعد از اشغال
آزربایجان به استانداری آن‌جا منصوب شد تمایلات آلمانی – نازیستی داشت و به همین
سبب دست‌گیر و مدتی در اراک بازداشت شده بود.
- می‌توان گفت که این کتابسوزی، از سوزاندن کتابهای تورکی توسط گل محمد مهمند ناسیونال فاشیست پشتون در تورکستان افغانستان، کشوری که پان‌ایرانیست‌ها و قومیت‌گرایان افراطی فارس آن را جزئی از ایران بزرگ و ایرانشهر می‌دانند هم الهام گرفته بود.
کتابسوزی سال ١٩٤٦، به عنوان یک جنایت جنگی و مرحله‌ای از سیاست نسل‌کشی زبانی و ملی ملت تورک در ایران
-علی رغم ادعاهای جدید مبنی بر کومونیستی بودن کتابهای سوزانیده شده، این کتب و نشریات و اسناد و مکتوبات نه به خاطر مضمون و محتویات کتاب‌ها و اوراق، بلکه بدان سبب که به زبان تورکی بودند احراق و امحاء شدند. در اخبار مطبوعات فارسی آن دوره هم صراحتا ذکر شده که «کتابهای کلاسیکی» یعنی کتابهای ادبیات کلاسیک تورک سوزانده شدند. اساسا این امر مسبوق به سابقه بود و دولت ایران پس از کودتای رضاخان در سال ١٩٢١ و مخصوصا تاسیس سلطنت پهلوی، انتشار هر گونه کتب و نشریات تورکی فارغ از محتوای آن‌ها و ورودشان به کشور را ممنوع کرده بود و هر آنچه منتشر و یا وارد می‌شد را مصادره و توقیف کرده از بین می‌برد. بنابراین در نظر دولت ایران، مجرمانه بودن این کتب را مضمون آن‌ها تعیین نه‌می‌کرد، بلکه تورکی بودن زبانشان تعیین می‌کرد. علاوه بر آن حکومت ملی آزربایجان، با مصلحت‌گرائی و به منظور برنیانگیختن احساسات مذهبی، اصولا از انتشار متون صریحا کومونیستی اجتناب می‌کرد[21].
-کتابسوزی سال ١٩٤٦ صرفاً خشم مرکزگرایان و دولت ایران نسبت به یک حرکت یک‌طرفه‌ی خودمختاری و هراس از تجزیه‌ی کشور و ... نه‌بود، بلکه ریشه در نفرت قومی و نژادپرستی ایرانی و کینه‌ی عمیق قومیت‌گرایی فارس و ملیت‌گرایی ایرانی نسب به زبان تورکی داشت. این اقدام اوج سمبولیک سلسله اقدامات نژادپرستانه و سیاست‌های استعماری دولت و ارتش ایران و جامعه‌ی فارس اسیر قومیت‌گرایی افراطی فارسی برای ریشه‌کن کردن زبان تورکی از آزربایجان و تحمیل زبان فارسی بر آن که در سال‌های مشروطیت آغاز شده بود، فارس‌سازی ملت تورک ساکن در ایران و امحاء وی، و مرحله‌ای از سیاست راهبردی حاکمیت سردار سپه و دولت پهلوی موسوم به «سیاست نسل‌کشی زبانی و ملی ملت تورک در ایران» بود که تا به امروز با تعمیم و تشدید و تعمیق ادامه دارد.
-کتابسوزی ٢٦ آذر را می‌باید در بستر جنایات جنگی وقوع یافته در حین و پس از اشغال آزربایجان توسط ارتش شاهنشاهی رژیم پهلوی و در ادامه‌ی کشتار جمعی انتقام‌جویانه‌ی ۲۱ آذر هم بررسی نمود. برخی از صاحب‌نظران این قتل عام را که در حین آن هزاران تن تورک در آزربایجان به قتل رسیدند، یک «نسل‌کشی» سیستماتیک می‌دانند. آنچه قطعی است آن که پس از اشغال آزربایجان؛ دولت ایران، ارتش، دسته‌جات مسلح شاه‌پرست و اشرار و اوباش پان‌ایرانیست و گروه‌هایی از مردم مرتکب چندین «جنایت علیه بشریت» (جنایت بر علیه مردم غیر نظامی، سیاست امحاء، مجبور کردن به مهاجرت و آواره‌گی، شکنجه، تجاوز به عنف، ...) و «جنایات جنگی» متعدد (هجوم هدف‌مند به غیر نظامیان، تاراج و یغما و غارت، تخریب و ویران نمودن خانه و محل کسب، اعدام‌های بدون محاکمه‌ی عادلانه، ...) شده‌اند. انجام مراسم دولتی سوزانیدن کتب تورکی هم یکی از این جنایات جنگی و جنایت علیه بشریت بود.
آیا سوزاندن کتب تورکی، مراسمی خودجوش بود؟
- دولت و مطبوعات فارس در تهران، اشتراک مردم و کودکان در مراسم کتاب‌سوزان را به صورت حرکت‌هائی خودجوش و داوطلبانه و آغاز شده قبل از ورود ارتش عرضه کرده‌اند. حال آن که طبق گزارشات مطبوعات وقت که تاکنون منتشر شده‌اند، کمپین سوزانیدن کتابهای تورکی در ٢٥ آذر – ١٦ دسامبر، یعنی اقلا دو روز بعد از ورود ارتش ایران به تبریز، و تحت نظر مقامات دولتی و نظامی ایران (و با امر و مدیریت آن‌ها) آغاز شده است.
- عده‌ای از مردم و مدیران مدارس به سبب و ترس و وحشت از انتقام‌جوئی ارتش اشغال‌گر و دسته‌جات لجام گسیخته‌ی شاه‌پرست و کشته شدن به دست آن‌ها جبرا؛ عده‌ای دیگر به سبب هیجان‌زده‌گی در روزهای آشوب سقوط حکومت ملی و بعد از ورود ارتش شاهنشاهی به شهرها، شماری نیز ماجراجویانه در مراسم‌های کتابسوزی حاضر شده‌اند.
- تعدادی از مردم آسیمیله شده در اثر سیاست فارس‌سازی شدیدی که در ٢٥ سال قبل از آن توسط دولت رضا شاه اعمال می‌شد، داوطلبانه در کتاب‌سوزی‌ها شرکت کرده‌اند. مخصوصا در تبریز که در دوره‌ی مشروطیت و جنگ جهانی اول تحت سلطه‌ی مشروطه‌طلبان و دموکرات‌های آزربایجان بسیاری از نخبه‌گان آن فاقد شعور ملی (مانقورتیزه) بودند. چنانچه در فیلمی که از مراسم کتابسوزی در میدان ساعت تبریز موجود است، علاوه بر کودکان تعدادی از مردان بالغ نیز با دست زدن ابراز شعف و احساسات می‌کنند.
-بعضی از شاهدان عینی مراسم آتش زدن کتب تورکی، در خاطرات خود تاکید کرده‌اند که کودکان مدارس با فریب، تشویق و تطمیع و تهدید از سوی برخی مدیران مدارس به مراسم کتاب سوزان برده می‌شدند.
-ادعا شده که مردم، معلمین و کودکان تورک مقاومت‌هائی در مقابل این کتابسوزی از خود نشان داده‌اند (محتاج به مستند شدن هستند). این ادعاها در صورت صحت، احتمال غیر خودجوش بودن مراسم کتابسوزی را تقویت می‌کنند.
-بنا به بعضی خاطرات، سوزانیدن کتب تورکی توسط مقامات دولتی، ارتشیان و پان‌ایرانیست‌ها پس از این حوادث نیز به طور پیوسته و طی دوره‌های زمانی منظم، به هر دو صورت علنی و پنهانی ادامه یافته است.
- تا سال‌ها بعد از آن رویداد، پیدا شدن کتابی تورکی در خانه‌ها و یا کتاب‌فروشی‌ها، منجر به گرفتاری و تعقیب و آزار و تحمل مصائب بسیار برای صاحبانشان از سوی ساواک، پلیس امنیتی و مخفی رژیم پهلوی و دیگر نهادها می‌گردید. این امر بیشتر موید واقعیت دشمنی رژیم پهلوی با تورکی مکتوب، و از طرف دیگر استقبال مردم تورک از کتب تورکی است، نه نفرت او از زبان تورکی در حد برگزاری مراسم کتابسوزی.
- شرکت داوطلبانه‌ی مردم در مراسم کتابسوزی، حتی آغاز خودجوش این مراسم توسط مردم تورک حقانیت و مشروعیتی به این جنایت نه‌می‌دهد، مانند شرکت بعضی از مردم در مراسم سنگ‌سارها و اعدام‌ها در ملاء عام در دوره‌ی جمهوری اسلامی که به این مجازات‌های ضد بشری حقانیت و مشروعیت نه‌می‌دهد. این امر هم‌چنان نه‌می‌تواند نقش مقامات دولتی و ارتشی ایرانی در این جنایت جنگی که تحت حاکمیت و نظارت و مدیریت آن‌ها انجام گرفته را مخفی و آن‌ها را تبرئه کند.
اسناد و منابع کتاب سوزی دسامبر ١٩٤٦
روشن نمودن دقیق ابعاد فاجعهی کتابسوزی دسامبر ١٩٤٦، طراحان و عاملان آن، تعداد و نوع کتاب‌ها و مکتوبات تورکی منهدم شده، شهرهائی که کتابسوزی در آن‌ها انجام گرفته و موارد دیگر سوزانیدن کتابهای تورکی که پیش از آن و در سال‌های آتی در دوره‌ی پهلوی به وقوع پیوسته، .... صرفاً با دست‌یابی به اسناد و منابع مربوطه ممکن است. اما این امر به دلایل آتی فعلا و به ساده‌گی امکان‌پذیر نیست.
اسناد مربوط به فاجعهی کتابسوزی دسامبر ١٩٤٦ را می‌توان به چهار قسمت تقسیم کرد:
١-آرشیوهای دولتی و ارتش ایران: بی شک در آرشیوهای ارتش ایران (ستاد ارتش، ژاندارمری سابق، ...) و وزارت‌خانه‌ها و ادارات دولتی دخیل در اشغال و فاجعهی کتابسوزی (وزارت‌خانه‌های جنگ، کشور، آموزش و پرورش، فرهنگ، اوقاف، اداره‌ی موزه‌ها، ...)، اسناد و عکسهای بی شماری از این جنایت فرهنگی و فاجعهی تمدن‌ستیز وجود دارد، مخصوصا با توجه به این که دولت و ارتش ایران به منظور ایجاد رعب و وحشت در میان مردم، خبرنگاران و عکاس‌ها را در مراسم کتابسوزی حاضر می‌کردند. با این‌همه اسناد و عکسهای مزبور، به سبب کلاسه شدن آن‌ها به صورت محرمانه و ممنوعیت دست‌یابی آزادانه‌ی محققین به آن‌ها، و غفلت آزربایجان‌گرایان (در ادامه‌ی مقاله) تاکنون غیر قابل دسترس مانده‌اند.
٢-گزارشات مطبوعات فارس: ارتش و مقامات رسمی ایران به منظور انعکاس گسترده‌ی اخبار کتابسوزی در مطبوعات و روزنامه‌ها با هدف اشاعه‌ی رعب و وحشت در میان مردم تورک (در ادامه‌ی مقاله)، مراسم سوزاندن کتابهای تورکی را در ملاء عام برگزار و خبرنگاران و مخبرین جراید را برای حضور در آن‌ها دعوت می‌کردند. تاکنون گزارشات و اخبار و عکسهای چاپ شده در باره‌ی مراسم سوزاندن کتابهای تورکی در مطبوعات دوره‌ی مذکور در نتیجه‌ی غفلت آزربایجان‌گرایان (در ادامه‌ی مقاله) جمعآوری و بازنشر نه‌شده است (در این مقاله چند مورد موجود در اینترنت و بعضی کتب به‌کار رفته است).
٣- گزارشات و خاطرات شاهدان عینی: خاطرات شاهدان عینی منبع ذی‌قیمتی در باره‌ی فاجعهی کتابسوزی است. اما تاکنون تلاشی جدی برای تدوین خاطرات نوشته نه‌شده و جمعآوری خاطرات نوشته شده، و نشر سیستماتیک و علمی آن‌ها انجام نه‌شده است. با فوت شاهدان عینی، تدوین خاطرات نوشته نه‌شده بعد از این غیر ممکن‌تر می‌شود. هر چند احتمال یافتن گزارشات و خاطرات نوشته شده‌ی پراکنده در کتب و دست‌نویس‌های مختلف در آینده وجود دارد. (در این مقاله چند خاطره‌ی قبلا موجود از کتبی که در موضوعات دیگری تالیف شده‌اند را نقل کرده‌ام).
٤-منابع، آرشیوهای دولتی و اخبار و گزارشات مطبوعات خارجی: به احتمال بسیار زیاد اسناد و گزارشات و عکس‌هایی از فاجعهی کتابسوزی و عموما کشت و کشتارهای انجام گرفته بعد از اشغال آزربایجان در آرشیوهای دولتی و نظامی و مطبوعات و تالیفات محققین و شاهدان عینی آمریکایی که حامی اصلی حرکات ارتش ایران در آزربایجان بود و روسیه و جمهوری آزربایجان و تورکیه و .... موجود است. هیچ‌کدام از این اسناد و گزارشات و عکس‌ها هم تا به امروز یافته و منتشر نه‌شده است.
٥-فیلم کوتاه ١٤ ثانیه‌ای از مراسم سوزاندن کتابهای تورکی در میدان ساعت تبریز. این فیلم که اخیرا از طرف فرقه‌ی دموکرات آزربایجان در اینترنت پخش گردیده و در این نوشته نیز لینک بازنشر آن را داده‌ام[22]، ظاهرا توسط خود دولت (ارتش ؟) ایران تهیه شده است. به احتمال بسیار زیاد در آرشیوهای ارتش ایران و وزارت‌خانه‌های مربوطه و ... هم این فیلم به صورت بلندتر و کامل‌تر و هم فیلم‌های دیگری از مراسم سوزانیدن کتابهای تورکی موجود است.
«جشن مقدس کتاب‌سوزان» کتب تورکی در تبریز
در شهر تبریز، کتابسوزی در چندین نقطه از جمله میدان ساعت (شهرداری) تبریز، دانش‌سرای این شهر، در بعضی از مدارس مانند فردوسی انجام شد. بنا به گزارشات شاهدان عینی: «کودکان و دانشآموزان دبستانی را مجبور می‌کردند جهت کسب اجازه برای ادامه‌ی تحصیل، با تشکیل صف‌های متعدد منتهی به تل‌های آتش، کتابهای درسی تورکی خود و مخصوصا کتاب درسی "آنادیلی" (زبان مادری) را "زنده باد شاه" گویان و با دست خود در آتش بیاندازند. بعضی از مدیران مدارس با دادن شیرینی به کودکان آن‌ها را به انداختن کتب تورکی در آتش تطمیع و ترغیب می‌کردند. کتابسوزی تبریز مقیاس آن چنان وسیعی داشت که پس از هر مراسم، ستون‌های غلیظ دود ناشی از سوزانیدن کتب و مکتوبات تورکی برای مدت‌ها از همه جای این شهر بزرگ قابل رویت بود».
نمونه‌هائی از مراسم کتابسوزی در شهرهای آزربایجان بنا به گزارشات مطبوعات
گزارش روزنامه‌ی اطلاعات از کتابسوزی در دبیرستان فردوسی تبریز:
"تلگراف نماینده‌ی مخصوص ما از تبریز: کتاب‌هائی که به زبان تورکی بود سوخته شد. اطلاعات ساعت ٩-٢٧-٩-٢٥. تابلوها عوض می‌شوند. بازار با یک چراغانی مفصل گشایش یافت. دیروز در دبیرستان فردوسی دانشآموزان و مردم تبریز از سرهنگ زنگنه قهرمان رضائیه سپاس‌گزاری کردند و احساسات پرشوری ابراز داشتند. دیروز در مقابل شهرداری کتابهای تورکی را مردم سوزاندند".(روزنامه‌ی اطلاعات، تاریخ ١٣٢٥، ٩، ٢٧)
گزارش روزنامه‌ی آتش از کتابسوزی در میدان شهرداری تبریز:
"امروز ساعت ١١ و نیم قبل از ظهر از طرف دانشآموزان و دانشجویان شهر تبریز در میدان مقابل شهرداری جشنی با حضور عدهی بسیاری از اهالی شهر و مخبرین مطبوعات پایتخت و افسران ارتش و مامورین دولت برپا گردیده و قبلا در وسط میدان آتش بزرگی افروخته بودند و مقدار زیادی کتب کلاسیکی تورکی را که فرقه‌ی ننگین دموکرات چاپ کرده و به زور می‌خواستند به کودکان تدریس نمایند در میان کف زدن و هورای حضار و فریادهای "زنده باد اعلی‌حضرت شاهنشاه محبوب ما" و "پاینده باد جناب اشرف قوام السلطنه" و "محو باد دشمنان آزربایجان" و "نابود باد خائنین ایران"، تمام کتاب‌ها را در آتش ریختند و سپس عکسهای سران خیانت‌کار و مزدور فرقه‌ی ننگین دموکرات‌های قلابی را آتش زدند. آن‌گاه چند نفر از مخبرین جرائد نطق‌هائی ایراد و از جمله آقای احمد شارق اشعاری خواندند و جشن دانشجویان تبریز ساعت یک بعد از ظهر در میان احساسات اهالی پایان یافت" (روزنامه‌ی آتش، تاریخ چهارشنبه ٢٧ آذر ١٣٢٥) [احمد شارق، دبیر كل سازمان پان‌ایرانیستی «فدائیان شاه و میهن» بود. مئهران باهارلی].
روزنامه‌ی آتش - تلگراف فرستاده‌ی مخصوص ما به تبریز
آتش- تهران- هنوز هزاران نفر از اهالی تبریز در برابر عمارت ساعت مجتمع و فریاد زنده باد و هورای آنان در تمام شهر طنین‌انداز است. امروز در بعضی مدارس «جشن مقدس کتاب‌سوزان» برپا بود. یعنی کلیه‌ی کتب کلاسیک (و سایر ؟) نشریات متجاسرین را آتش زدند. امروز یکی از سخن‌گویان دولتی رسما اظهار داشت .... رسما به فرهنگ به‌نویسید هر چه زودتر کتب فارسی و معلم به تبریز به‌فرستند. (روزنامه‌ی آتش، ١٦دسامبر ١٩٤٦، شماره‌ی ٥٥، صفحه سوم)
انعکاس کتابسوزی در مطبوعات وقت تورکیه:
فاجعهی کتابسوزی در آزربایجان در روزنامه‌های وقت تورکیه نیز، علی رغم آن که این دولت در آن مقطع متفق دولت ایران - پهلوی بود و علاوتا به حکومت ملی آزربایجان به سبب تاسیس شدن توسط شوروی استالینی و وابسته‌گی به آن، سمپاتی نشان نه‌می‌داد، منعکس شد. روزنامه‌ی اطلاعات چاپ تهران در تاریخ ١٣٢٥-١٣-١١ ترجمه‌ی فارسی بخشی از یک مقاله‌ی روزنامه‌ی جمهوریت چاپ آنکارا در این باره را با تیتر "روزنامه‌ی جمهوریت برای تورک‌های بدبخت آزربایجان دل‌سوزی می‌کند" آورده و سپس در سرمقاله‌ی خود به آن جواب داد. مقاله‌ی روزنامه‌ی جمهوریت به سوزانیدن کتب درسی تورکی اشاره اما آن را به صورت شایعه ارزیابی کرده بود.
مطلب روزنامه‌ی جمهوریت تورکیه به ترجمه‌ی روزنامه اطلاعات:
"...امروز دموکرات‌های آزربایجان به روس‌ها پناهنده شده‌اند و قوای تهران به تبریز وارد شده. اگر شایعات پرشدن جاده‌های تبریز از اجساد مرده‌گان طرف‌داران خودمختاری و یا آتش زدن کتابهای درسی را اثر تبلیغات دانسته و کنار به‌گذاریم، نه‌می‌توانیم دو موضوع حقیقی را از نظر دور داریم. یکی از این‌ها مشغول و سرگرم بودن دادگاه‌های زمان جنگ است به صدور احکام به اعدام. و دیگری تورکی صحبت نه‌کردن رادیوی تبریز که از تاسیسات طرف‌داران خودمختاری بود. متعاقب این‌ها دیگر چه خبرهائی خواهد رسید؟ آیا زبان تورکی از مدارس، محاکم و دوایر دولتی نیز طرد خواهد شد؟ معلمین مدارس که می‌گویند شماره‌ی آن‌ها به دو هزار نفر خواهند رسید و به تورکی تدریس می‌نمایند به دادگاه زمان جنگ کشیده می‌شوند؟ فارسی شدن تدریسات، بسته شدن چاپ‌خانه‌ها و روزنامه‌ها راست خواهد بود؟ به نشر روزنامه‌های ملیون به زبان تورکی اجازه داده خواهد شد؟ به تمامی اصلاحات سوسیال اکونومیک داغ (مهر) بولشویزم زده شده و حاکمیت خان‌خانی که تفاوتی با اشتراکی‌های بولشویکی نه‌دارند دو مرتبه برقرار می‌شود تا به بدخواهی دشمن تورک میدان داده شده، و برای خالی کردن آزربایجان از آزربایجانی‌ها آن‌ها را به صورت قافله به جنوب کوچ خواهند داد؟. یعنی تورک‌های بدبخت آزربایجان را که پس از فتوحات عرب، ایران را که فانی شده بود و به صورت دولت درآورده و قرن‌ها آن را اداره نمودند اکنون از بدبختی سرخ خلاص شده و به دست حکومت خود به طرف فلاکت تازه‌ای سوق داده خواهند شد؟ دریافت خبری که همه‌ی این‌ها را به‌رساند تصور نه‌می‌رود" (مطالب روزنامه‌ی جمهوریت(
اعتراف روزنامه‌ی اطلاعات به سوزاندن کتابهای تورکی در جوابیه به روزنامه‌ی جمهوریت:
در جوابیه‌ی روزنامه‌ی اطلاعات به مقاله‌ی روزنامه‌ی جمهوریت چاپ تورکیه، نویسنده ضمن اعتراف به تحقق کمپین کتابسوزی در شهرهای آزربایجان به توجیه و دفاع از آن می‌پردازد. "سوزاندن کتابهای درسی تورکی که نویسنده (روزنامه‌ی جمهوریت) آن را بدین نحو تحریف و تعبیر کرده، خود یکی از دلایل بارز علاقه‌ی مردم آزربایجان به زبان پارسی است. زیرا دانشآموزان و خود همان معلمینی که نویسنده از آن‌ها یاد کرده خودشان با دست خود، حتی قبل از این که نیروی دولت ایران وارد شهرهای آزربایجان گردد این کار را کردند. برای این که نه معلمین و نه دانشآموزان از تدریس زبان تورکی که بدان‌ها از طرف پیشه‌وری تحمیل شده بود رضایت نه‌داشتند و نه‌دارند. و آن دو هزار معلم که نویسنده بدان اشاره کرده همان معلمینی هستند که سالیان دراز به زبان پارسی تدریس کرده‌اند و اصولا زبان پارسی را از تورکی مانند مردم روشن‌فکر آزربایجان بهتر می‌دانند و به همین دلیل مردم با سواد آزربایجان از روزنامه‌ی پارسی هم بهتر از روزنامه‌ی تورکی استفاده می‌کنند و اگر چندی هم روزنامه‌ی تورک‌زبان در آزربایجان انتشار یافت انتشار این روزنامه‌ها هیچ‌گونه ارتباطی به تمایلات مردم آزربایجان نه‌داشته و نه‌دارد" (روزنامه‌ی اطلاعات، تاریخ ١٣٢٥-١٣-١١)
مراسم کتابسوزی در شهرهای آزربایجان درخاطرات شاهدان عینی
خاطره‌ی اسد بهرنگی - مراسم کتاب‌سوزان در مدرسه‌ی ٢١ آذر تبریز:
"یک هفته از ٢١ آذر گذشت، رفتیم مدرسه. دیدم نام مدرسه را که ٢١ آذر مدرسه‌سی بود دوباره ١٥ بهمن کرده‌اند. مدیر جدیدی آمده بود. بچه‌ها می‌گفتند آقای رفعتی [مدیر قبلی] را گرفته‌اند. مدیر مدرسه در جلوی صف به فارسی گفت: بچه‌ها پیشه‌وری فرار کرد، متجاسرین شکست خوردند و غائله تمام شد، پیشه‌وری رفت و زبانش را هم با خود برد! اکنون با هم می‌رویم تا مانده‌ی آثارش را نابود کنیم. به صف شدیم و از کوچه‌ی تنگ، که به کوچه‌ی میرزا حسین واعظ مشهور بود، گذشتیم. توی میدان گذر لیلاوا، آتش شعله می‌کشید. بچه‌های دیگر مدارس هم آمده بودند. یک یک کتاب‌ها[ی تورکی] را انداختیم تو آتش. مدیر جدیدمان به هر بچه‌ای که کتابش را تو شعله می‌انداخت، یک شیرینی می‌داد. مدیران مدارس مواظب بودند که کسی کتابش را پنهان نه‌کند. حتما آن را بیندازد تو آتش، من هم کتاب‌هایم را انداختم تو آتش. آن روز بعد از مراسم "کتاب‌سوزان" مدرسه را تعطیل کردند. گفتند بروید خانه‌تان، فردا بیایید. پدر تو خانه ناراحت بود می‌گفت: آخر کتاب چه تقصیری داشت. ... پدر می‌گفت: روزنامه‌ای زبان ما را به مسخره گرفته، زبان تورکی را زبان پیشه‌وری و زبان هم‌سایه نام نهاده، آخر زبان چه ربطی به پیشه‌وری داشت، به هم‌سایه داشت، مگر نسل به نسل با این زبان حرف نه‌زده‌ایم؟. مادر گفت: این‌ها خیال کرده‌اند که تو ایران، حتی تو دنیا فقط یک زبان هست. اگر به فرانسه هم به‌روند آن جا هم، تابلوها را به مسخره خواهند گرفت. پدر خندید و گفت: خانم مثل همیشه باز هم گل گفتی، حرف حساب زدی" (برادرم صمد بهرنگی، روایت زندگی و مرگ او. اسد بهرنگی. نشر بهرنگی. تبریز ١٣٧٨، صفحه ٦١)
خاطره‌ی دوکتر احمد ساعی - کتابسوزی در خوی:
"تحصیلات ابتدائی را در مدرسه‌ای ٣ کلاسه در کوچه‌ی شهربانی که اسمش یادم نیست شروع کردم. کلاس اول دبستان ما با جریان فرقه‌ی دموکرات مصادف شد. کتاب‌هایمان به زبان تورکی بود و معلم دیکته را هم به زبان تورکی می‌گفت. فکر می‌کنم آذرماه ١٣٢٥ بود که یک روز آقای مهدی‌زاده مدیر مدرسه به ما اعلام کرد همه‌ی کتاب‌هایمان را به مدرسه بیاوریم. تل بزرگی از کتاب‌ها جمع شد و همه را آتش زدند. در دنیای بچه‌گی، هم از آتش‌بازی خوش‌حال بودیم و هم فکر می‌کردیم که دیگر مشق نه‌خواهیم نوشت!" (مصاحبه با دکتر احمد ساعی، مجله‌ی خوی نگار، دوره‌ی سوم، شماره ٦، اسفند ١٣٩١)
خاطره‌ی پروفسور محمود آخوندی - کتابسوزی در اهر:
"جشن کتابسوزی. خوب به یاد دارم زمانی که سربازان حکومتی وارد شهرستان اهر می‌شدند، دانش آموزان را دعوت کرده بودند تا از آنان استقبال کنند. و در خواست کرده بودند که هر دانش‌آموزی کتابهای درسی خود را به همراه بیاورد و در آن راه‌پیمائی بسوزاند. این "جشن کتابسوزی" به خاطر آن بود که از آن کتاب‌ها اثری باقی نه‌ماند ... من آن کتابهای درسی را دوست داشتم و حاضر نه‌بودم آن‌ها را از دست به‌دهم. در راه‌پیمائی شرکت نه‌کردم تا کتاب‌هایم را آتش نه‌زنم. آن کتاب‌ها هنوز هم در قفسه‌های کتاب‌خانه‌ی من به یادگار باقی مانده است. هر وقت فرصتی می‌یابم آن‌ها را باز می‌کنم و با خواندنشان اشک‌های حسرت از دیده‌گانم جاری می‌شود (دکتر محمود آخوندی. نیم قرن در دادگستری، داستان یک زنده‌گی. ص ١٠٦)
خاطره‌ی رضا براهنی - سوزانیدن کتابهای تورکی در میدان ساعت تبریز:
"من روز فاجعه را خوب به یاد دارم. بچه‌ی کوچکی بودم. ما را کتاب به دست از مدرسه بردند، به گمانم به میدان ساعت. و همان جا کتاب‌هایی را که به زبان مادری مردم شهر [تورکی] بود آتش زدند. آن موقع ما بچه بودیم نه‌می‌فهمیدیم. فقط یادم هست معلمی به نام امیرخیزی آهسته گریه می‌کرد. حادثه‌ی آن روز هرگز از یادم نه‌می‌رود" (نقل به مضمون از نوشته‌ی وی در فیس‌بوک)
«وقتی که ما را مجبور کردند کتابهای درسی را که به زبان مادریمان بود به‌بریم در میدان شهرداری به شعله‌های آتش به‌سپاریم، شعله‌هایی که بلند می‌شد، به پاهای مردانی می‌رسید که بالا سرمان به دار آویخته شده بودند». (صورت مسئله آذربایجان؟ حل مساله آذربایجان؟)
نوت: روایت براهنی، علی رغم مبالغه و اغراق‌گویی ادبی در آن (شعله‌هایی که بلند می‌شد، به پاهای مردانی می‌رسید که بالا سرمان به دار آویخته شده بودند)، به مثابه‌ی خاطره‌ی یک شاهد عینی از سوزاندن کتب تورکی سندیت دارد.
روایت محمدعلی فرزانه از کتاب‌سوزی‌ها در تبریز:
"بعد از این لشگرکشی هزارها نفر به دست اوباشان و فرصت‌طلبان بدون محاکمه در ملاء عام تیرباران شدند. ده‌ها هزار نفر به اتهام همکاری با فرقه‌ی دموکرات و به عنوان متجاسر به نواحی جنوب ایران تبعید گروهی شدند. انبوه کثیری در دادگاه‌های فرمایشی به جزای اعدام و مجازات‌های سنگین محکوم شدند ... در تبریز هفته‌ها چوبه‌های دار برافراشته بود و هر روز صبح جسد بی‌جان چندین قربانی بر سر دار تکان می‌خوردند و زیر پای این قربانیان کتابهای درسی به زبان تورکی آزربایجانی را که معارف ملی تدوین و نشر کرده بود، به آتش می‌کشیدند" (گذشت زمان. خاطرات استاد محمدعلی فرزانه، ص ٢١٩-٢٢٠)
نوت: فرزانه در نوشته‌ای ذکر کرده که او علی رغم داشتن حافظه‌ی قوی، به خاطر نه‌می‌آورد که آیا شخصا از دور و یا نزدیک صحنه‌ی سوزانیدن کتاب‌ها را دیده است و یا نه. زیرا در آن روزها او هم مانند بسیاری دیگر در یک بحران عمیق روحی و معنوی بود. بنابراین، گفته‌های او را می‌باید به عنوان روایت قبول کرد نه مشاهدات عینی. فرزانه اضافه می‌کند این حادثه تاثیر بسیار عمیقی بر روح او گذاشت و باعث شد که تصمیم به‌گیرد روزی کتابهای درسی تورکی دوره‌ی حکومت ملی آزربایجان را عینا و در تیراژ وسیع بازنشر کند. او در سال ١٩٧٨ موفق به تحقق این آرزوی خود شد و این کتاب‌ها را در تیراژهای پنج هزار و ده هزار عددی دو بار توسط انتشارات فرزانه در تهران به چاپ رسانید[23].
کتابسوزی در میانه - به روایت سعید سید صدری:
"در شهر میانه پس از استقرار ارتش در روز ٢١ آذر ١٣٢٤ فقط به فاصله‌ی چند روز همه‌ی کتابهای تورکی جمعآوری می‌شوند. شاهدان عینی می‌گویند مردم از ترس ارتش و خان‌ها کتاب‌ها را جمعآوری می‌کردند و به فرمان‌داری تحویل می‌دادند. تا آن که همان ماه همه‌ی کتاب‌ها را در (یوخاری چهارراه) چهارراه بالا جمع نموده و به آتش می‌کشند ..." (سید صدری، سعید. مروری بر حوادث فرقه‌ی دموکرات آزربایجان و حکومت پیشه‌وری در میانه. انتشارات اعظم. تبریز، ص ١٢١)
آتش زدن مطبعه‌ی جودت در شهر اردبیل:
در جریان کتابسوزی آزربایجان، چاپ‌خانه‌های تورک نیز مورد حمله قرار گرفته، تخریب و به آتش کشیده شدند. به عنوان نمونه مطبعه‌ی جودت در شهر اردبیل که دارای ماشین‌های چاپ مودرن بود، توسط ارتش و اوباش شاه‌پرست غارت و به آتش کشیده شد. روزنامه‌ی آتش در این باره چنین میگوید: "... عده‌ای به شهربانی هجوم آورده پاسبان مزبور را (که از طرف دموکرات‌ها دم درب ایستاده بود) با چند تن دیگر مقتول، و ساری اسماعیل و اوستاد ولی سلمانی نیز در همان روز به قتل می‌رسند. و سپس مطبعه‌ی جودت را آتش می‌زنند و در هفت فرسخی شهباز نام را دست‌گیر و به قتل می‌رسانند" (آتش – جمعه ٧ دی ١٣٢٥ شماره ٦٣).
روزنامه‌ی اطلاعات همان حادثه را چنین گزارش کرده است: "امروز صبح مردم دسته دسته برای مجازات خائنین و وطن‌فروشان از خانه‌های خود با یک دنیا احساسات وطن‌پرستانه بیرون می‌شدند. آذربادگان فرمان‌دار قلابی اردبیل، پوررسولی رئیس شهربانی برای حفظ انتظامات با همراهی چند نفر پولیس‌های خائن که تازه به درجه‌ی افسری و گروه‌بانی رسیده بودند، در دست هر یکی یک قبضه‌ی توفنگ و تاپانچا در خیابان مشغول انتظامات بودند که غفلتا سیل جمعیت به کومیته‌ی ولایتی و مطبعه و تجارت‌خانه‌ی جودت و کومیته‌ی شهری و خانه‌های محمد نوید، اسمعیل و چند نفر از خائنین ریختند و شش نفر از خائنین را که در نتیجه‌ی جستجوی فراوان به دست آوردند کشتند (اطلاعات، روز جمعه ٧ آذر ١٣٢٥)
سولماز سومالی، مقاومت در مقابل کتابسوزی:
بنا به بعضی منابع آزربایجانی، در میان مردم روایت‌هایی به نقل از شاهدان عینی دائر بر مخالفت مردم با سوزانیدن کتب تورکی وجود دارد: «عده‌ای از مردم و کودکان تورک به مخالفت و مقاومت با آن [سوزاندن کتب تورکی] برخاسته و مجازات شده‌اند؛ کودکانی از انداختن کتب درسی خود به آتش امتناع کرده و به این سبب مضروب شده و در کف دستانشان آتش گذاشته شده است؛ عده‌ای از اهالی در شهرهای تبریز، اورمیه [اورمو]، زنجان و اردبیل با تحویل کتابهای تورکی خود مخالفت کرده‌اند و به همراه اعضای خانواده‌هایشان به آتش کشیده شده‌اند، چند معلم معترض به این کتابسوزی دولتی زنده زنده در آتش افکنده شده‌اند ...». این روایات در صورت وجود، فارغ از درجه‌ی صحت و سقم و تاریخی و مستند بودن‌شان، نشان می‌دهند واقعه‌ی سوزاندن کتب تورکی توسط مامورین دولتی و ارتش ایران، در وجدان عمومی مردم تورک، اقلا بعدها اقدامی ننگین و محکوم؛ و سکوت در برابر آن رفتاری شرم‌آور و مذموم تلقی شده است.
بنا به منابع آزربایجانی فوق‌الذکر یک خانم معلم به نام «سولماز سومالی» (صومالی)، از افرادی است که به سوزانیدن کتب تورکی اعتراض کرده و بدین سبب کشته شده است. بعضی از مولفین آزربایجانی سولماز سومالی را به ژاندارک، شخصیت تاریخی و قهرمان مردمی فرانسوی که در سال ١٤٣١ به دستور دادگاه انگیزاسیون در پاریس سوزانیده شد تشبیه کرده‌اند. اسناد و شواهد دال بر شخصیت تاریخی بودن سولماز سومالی، و تائید کننده‌ی ادعای قتل او به سبب اعتراضش به مراسم کتابسوزی تاکنون منتشر نه‌شده است. با این‌همه در جریان اشغال آزربایجان، علاوه بر به آتش کشانیدن موسسات و ساختمان‌ها و خانه‌ها، مواردی از سوزانیدن زنده زنده‌ی افراد در آتش (محمد حسین علامه در مرند، ابراهیم و پسرش مشهدی در اهر، ...) توسط اوباش و گروه‌های فاشیستی هم وجود دارد. (اغلب کشتارها و اعدام‌های خیابانی به صورت لینچ کردن، تکه پاره کردن قربانیان، کوبیدن سنگ بر جمجمه‌ها و بریدن سر بود).
روایت کشته شدن خانم معلم «سولماز سومالی» (صومالی) به سبب اعتراض به سوزانیدن کتب تورکی:
«سولماز سومالی معلم کتاب درسی آنادیلی (زبان مادری) در دبستان‌های تبریز بود که در روز کتابسوزی برای نجات کتابهای تورکی به میان آتش پرید. به دنبال آن مامورین دولت و نظامیان بر سر و رویش نفت پاشیده و او را هم آتش زدند. پیش‌تر شوهر سولماز سومالی که از دهات اردبیل بود، در آن شهر به دست مامورین افتاده و به همراه چند "قتله"ی دیگر اعدام شده بود (قتله، عنوان تورک‌های هواخواه حکومت ملی آزربایجان بود که طبق فتاوای سید یونس اردبیلی و میرزا علی اکبر مجتهد اردبیلی و دیگر روحانیون شیعی تورک‌ستیز و پان‌ایرانیست، مهدور الدم و مستوجب قتل اعلام شده بودند). پدر سولماز سومالی از افراد صومالی قاسم بود که در زمان رضا شاه به دست نیروهای دولتی کشته شده بود. سولماز سومالی بعد از قتل پدرش به آزربایجان شوروی مهاجرت کرده و در زمان حکومت ملی بعد از آمدن به تبریز به تدریس در دبستان‌ها مشغول شده بود».
بخش سوم: ارزیابی‌ها و حواشی
وحشت دولت ایران و قومیت‌گرایان فارس از تورکی مکتوب و رسمیت زبان تورکی
با توجه به آسیمیلاسیون کامل فرهنگی و مذهبی مردم تورک در فرهنگ و مذهب فارسی، زبان تورکی به یگانه مولفه‌ی هویت ملی ملت تورک ساکن در ایران تبدیل شده است. با تغییر زبان مردم تورک به فارسی، در ایران نه هویت ملی تورک باقی خواهد ماند و نه ملت تورک. از طرف دیگر در عصر مودرنیته تبدیل زبان تورکی به زبان نوشتاری همه‌گانی مردم تورک، شرط لازم برای ادامه‌ی حیات این مردم است. این امر می‌تواند با روش‌هائی مانند رسمیت دادن دوباره به زبان تورکی در مقیاس کشوری؛ کاربرد گسترده و توده‌ای زبان تورکی در تمام عرصه‌های شخصی، اجتماعی، علمی و هنری و دینی و ...؛ تبدیل زبان تورکی به زبان تعلیم و تعلم و تحصیل در نظام آموزشی در همه‌ی مقاطع، تاسیس رسانه‌های سراسری به زبان تورکی،... تحقق یابد.
به سبب وقوف بر این دو واقعیت، از دوره‌ی مشروطیت بدین سو، که هویت ملی ایرانی و دولت مودرن ایران بر دو اساس هویت و زبان فارسی، و دشمنی با هویت، فرهنگ و زبان تورکی بنیاد گذاشته شد، قومیت‌گرایان فارس و ایدئولوژی رسمی دولتی در ایران، از تورکی مکتوب بیم‌ناکند و از آن وحشت می‌کنند. زیرا تورکی مکتوب یعنی تضمین شدن ادامه‌ی حیات زبان تورکی و نتیجتا بقاء و توسعه‌ی هویت ملی تورک در ایران. قومیت‌گرایان فارس و دولت ایران برای جلوگیری از تشکل و یا نابود ساختن سنت تورکی‌نویسی و توده‌ای و همه‌گانی و تثبیت شدن آن به هر تدبیر و عملی، هر چند غیر اخلاقی و غیر انسانی و زیان‌مند به توسعه و آینده‌ی کشور، متوسل شده و می‌شوند.
از دیدگاه دولت ایران و ناسیونالیسم فارسی - ایرانی، بزرگ‌ترین گناه و جرم «حکومت ملی آزربایجان» در سال ١٩٤٥ و قبل از آن «دولت تورک اتحاد» به صدارت رهبر ملی تورک جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی - مجدالسلطنه در سال ١٩١٨، اعطای رسمیت دوباره به زبان تورکی، تبدیل زبان تورکی (هر چند تحت نام زبان آزربایجانی) به زبان مکتوب و نوشتاری مردم تورک و زبان تعلیم و تعلم در نظام آموزشی، و همه‌گانی و توده‌ای کردن سنت تورکی‌نویسی بود. این، و نه جداسری، جوهر کینه و نفرت رژیم پهلوی و ناسیونالیسم فارسی - ایرانی از «دولت تورک اتحاد» -١٩١٨ و «حکومت ملی آزربایجان» -١٩٤٥، دو پدیده با ماهیت کاملا متفاوت است. بر خلاف این دو، حرکت شیخ محمد خیابانی - آزادی ستان، نه تنها منفور دولت ایران و قومیت‌گرایان فارس نیست، بلکه محبوب ایشان است. زیرا علی رغم جداسرای،یک حرکت فارس‌گرا و مخالف با زبان تورکی بود. ایضا حرکت جنگل به رهبری میرزا کوچک خان، علی رغم تاسیس جمهوری مستقل و بسته‌گی به اتحاد اسلام عوثمان‌لی و بولشویک‌ها، به سبب بِلا موضوع بودن رسمیت تورکی در آن، در نظر دولت ایران و ناسیونالیسم ایرانی، حرکتی مثبت تلقی می‌شود.
اقدام باقیروف برای رسمیت زبان تورکی
ماجرای فرقه‌ی دموکرات آزربایجان – حکومت ملی آزربایجان زائیده‌ی خودآگاهی ملی تورک در میان تورک‌ها و ادامه‌ی مجادله‌ی ملی تورک – تورک میللی موجادیله‌سی آغاز شده در اواخر قرن نوزده و اوائل قرن بیستم برای احقاق حقوق ملی ملت تورک ساکن در ایران نه‌بود، بلکه یک حرکت سیاسی ساخته‌ی روسیه بود. این حرکت به منظور کسب حمایت مردمی و مشروعیت سیاسی، با بعضی از خواست‌های ملی مردم تورک موافقت نمود، اما به واقع از مساله‌ی ملی تورک سوء استفاده‌ی ابزاری کرد. اغلب رهبران ایرانی حکومت ملی آزربایجان معتقد به هویت ملی ایرانی ایجاد شده در دوره‌ی مشروطیت با زبان ملی فارسی بودند. آن‌ها نه به عنوان یک تورک و با انگیزه‌های ملی تورک و به عنوان نفر مجادله‌ی ملی تورک، بلکه به عنوان نفر جنبش چپ ملت ایران و به دلیل تعلق به بولشویسم و تبعیت از شوروی استالینی و پر‌چم‌داری آزربایجان برای نجات ملت ایران و .... به ماجرای حکومت ملی آزربایجان کشانیده شده بودند.
بررسی نوشته‌جات و فعالیت‌های سیاسی پیشه‌وری در طول حیات سیاسی‌اش تا قبل از ماجرای فرقه‌ی دموکرات آزربایجان تائید می‌کند که او در این مدت اهمیتی به زبان تورکی و سرنوشت و مسائل آن، حقوق ملی ملت تورک و سرزمین تورکایلی نه‌داده، همچنین مخالفتی با سیاست نسل‌کشی زبانی و ملی تورک توسط دولت مشروطه و سردار سپه و بعدها رضا شاه نه‌کرده بود. بالعکس، پیشه‌وری تا قبول مقام صدارت حکومت ملی آزربایجان، دارای تمایلات باستان‌گرایانه‌ی ایرانی، مخالف فدرالیسم ملی و زبانی، مدافع نظام متمرکز یونانیتار، تائید کننده‌ی سرکوب جنبش اعراب عربستان ایران توسط رضا شاه، بیگانه با مجادله‌ی ملی تورک برای احقاق حقوق ملی .... بود. پیشه‌وری در سال‌های جنگ جهانی اول و در دوره‌ی جمهوری سرخ گیلان مواضع ضد تورک داشت و در متابعت از تفکرات و نظرات آواتیس سلطان‌زاده‌ی ارمنی، بر علیه تورکی‌نویسی موضع گرفته و مانع از مطرح شدن مساله‌ی زبان تورکی در اولین کونگره‌ی حزب کومونیست در ایران شده بود و بدین سبب از طرف حزب کومونیست آزربایجان و باقیروف تنبیه و توبیخ شده بود. او نه تنها ملیت خود را تورک نه‌می‌دانست، بلکه همان‌گونه که در مقام رهبر حکومت ملی آزربایجان علنا در یک سخن‌رانی بر زبان آورد «تورک‌ها را از قدیم دشمن ما» می‌دانست.
با این مقدمه آشکار است که رسمیت زبان تورکی و عموما دستاوردهای مثبت حکومت ملی آزربایجان در عرصه‌ی زبانی هیچ‌کدام نه‌می‌توانست اثر پیشه‌وری باشد. به واقع نیز این‌ها محصول میرجعفر باقیروف و دیگر رهبران قفقازی حکومت ملی آزربایجان بود که پیشه‌وری هم حسب الامر و مجبورا بدان‌ها گردن نهاد. به نام انصاف تاریخی باید اعتراف کرد که بعضی از اقدامات و مواضع و دیدگاه‌های میرجعفر باقیروف در ماجرای حکومت ملی آزربایجان، از جمله تمام مناطق تورک‌نشین شمال غرب ایران شامل همدان و اراک و قوم و تهران را سرزمین تورک دانستن یعنی تلقی او از وطن، رسمی کردن زبان تورکی (هر چند تحت نام آزربایجانی)، تاسیس نظام تحصیلی تورک، چاپ نشریات و پول تورک و .... از منظر تاریخ تورک اقداماتی «ملی» بود. البته این تثبیت، به معنی ملی بودن همه‌ی دیدگاه‌ها و مواضع و عمل‌کردهای باقیروف نیست. او یک استالینیست و مسئول و دخیل در رژیم ترور استالینیستی در آزربایجان شوروی بود. همچنین تبلیغ هویت ملی جعلی و استعماری «آزربایجانی» محصول مهندسی ملی توسط روسیه، نفی هویت ملی «تورک» در قفقاز و سپس صادر کردن این هویت ملی جعلی به ایران، مجبور ساختن رهبران ایرانی حکومت ملی آزربایجان به تبعیت از دستور استالین برای ترک مقاومت در برابر ارتش ایران به ملت تورک، ... از عمل‌کردهای ضد ملی و ضد تورک باقیروف است. (در مورد ضرورت مقاومت در برابر ارتش پهلوی، بر خلاف باقیروف، پیشه‌وری دارای «موضع ملی» بود).
دلائل علنی سوزانیدن کتابهای تورکی
در پاسخ به این سوال که چرا دولت و سران ارتش ایران اقدام به سوزانیدن کتب تورکی طی مراسمی با شرکت مامورین دولتی و افسران ارتش و در ملاء عام و سپس انعکاس این اخبار در مطبوعات و جراید کردند، احتمالات زیر را می‌توان مطرح نمود:
١-حجم کتب و اسناد و نشریات تورکی نشر شده در دوره‌ی حکومت ملی آزربایجان بسیار بیشتر از حد معمول در سابق بود. این طبیعی است زیرا این حجم محصول یک دولت (حکومت ملی آزربایجان) بود، نه یک مولف منفرد. نابود کردن این حجم انبوه از کتب و نشریات و مکتوبات و اسناد تورکی با روش‌های سابق توسط مامورین ادارات و یا پاسبان‌ها در کلانتری‌ها ممکن نه‌بود و یا زمان‌گیر بود.
٢- برای دولت و ارتش ایران انهدام عاجل و فیزیکی میراث مکتوب حکومت ملی آزربایجان در ملاء عام اهمیت تبلیغاتی و معنای سمبولیک در جنگ روانی بر علیه تورکیت داشت. زیرا به مردم تورک نشان می‌داد که حکومت ملی آزربایجان به طور قطعی از بین رفته، و زبان تورکی رفتنی است.
٣-کتابسوزی در ملاء عام (مانند اعدام‌ها در ملاء عام که توسط جمهوری اسلامی ایران انجام می‌شود) عملی بود برای ایجاد جو ترور و رعب و وحشت و هشدار به مردم تورک که عاقبت تورکی‌نویسی محو شدن با چوبه‌ی دار و سوختن در شعله‌ی آتش است. تا بدین طریق مردم تورک خود داوطلبانه از تورکی‌نویسی و کتب و نشریات تورکی اجتناب کنند.
٤-دولت پهلوی و پیش از آن حاکمیت سردار سپه پس از کودتای ١٩٢١ با هدف ریشه‌کن کردن تورکی از ایران و تورکایلی مخصوصا مهم‌ترین قسمت آن آزربایجان و مرکز آن تبریز، به مدت ٢٥ سال سیاست دولتی همه‌جانبه‌ی نسل‌کشی زبانی و ملی تورک را به اجرا گذارده و دوچار توهم موفقیت شده بود. اما اکنون پس از یک ربع قرن مشاهده می‌کرد نه تنها زبان تورکی ریشه‌کن نه‌شده بود، بلکه دوباره موقعیت زبان رسمی و دولتی و زبان آموزشی و رسانه‌ها و مکتوب را کسب کرده بود. به خصوص تحقق این امر در تبریز و آزربایجان شرقی که در دوره‌ی مشروطیت انگلیسی و بعدها در سال‌های جنگ جهانی اول کانون ناسیونالیسم ایرانی فارس‌گرا و ضد تورک بود، برای دولت ایران به شدت مایوس کننده و خشم‌انگیز بود. سوزاندن کتب تورکی در ملاء عام، تلاش دولت ناکام و مستاصل و عاجز ایران در امر فارس‌سازی برای معرفی خود به عنوان فاتح و پیروز در افکار عمومی، و تسکین خود بود.
پاک کردن میراث حکومت ملی آزربایجان از حافظه‌ی تاریخی ملت تورک
ارتش و مامورین دولت ایران پس از ورود به آزربایجان به پاک‌سازی و امحاء تمامی یادگارها و دست‌آوردها و میراث حکومت ملی آزربایجان در طول حیات یک‌ساله‌اش اقدام کرد. این یادگارها و دست‌آوردها و میراث را می‌توان به عرصه‌های زبانی، انسانی، مادی و سیاسی تقسیم نمود:
میراث زبانی: رسمی و دولتی نمودن زبان تورکی (با تغییر نام آن به آزربایجانی)، کاربرد تورکی به عنوان زبان تحصیلی و آموزش، همه‌گانی کردن تورکی مکتوب، کاربرد گسترده‌ی زبان تورکی در نشریات سراسری و محلی و رادیو، آزادسازی تعلیم و تعلم زبان‌های اقلیت‌های قومی-ملی ساکن در آزربایجان مانند کوردی و ارمنی و آسوری و ... رژیم پهلوی و ارتش شاهنشاهی پس از تسلط مجدد بر آزربایجان، به سرعت به پاک‌سازی و از بین بردن مهم‌ترین دست‌آورد حکومت ملی آزربایجان یعنی مکتوب و رسمی نمودن زبان تورکی آغاز و به منظور ریشه‌کن کردن تورکی مکتوب تدابیر آتی را اتخاذ کرد:
رسمیت زبان تورکی را لغو کرد، استفاده از زبان تورکی در ادارات و دوایر دولتی را ممنوع ساخت، تحصیل به زبان تورکی در مدارس را ممنوع و زبان ملتی دیگر یعنی زبان بیگانه‌ی فارسی را دوباره اجباری نمود، کتابهای درسی جدید را به فارسی تدوین و جای‌گزین کتب تورکی کرد، صدای رادیوی تبریز به زبان تورکی را خاموش ساخت، چاپ‌خانه‌های تورکی مهر و موم و یا غارت و به آتش کشیده شد، چاپ نشریات و روزنامه‌های تورک‌زبان را قدغن و ورود نشریات تورکی از جمهوری آزربایجان و تورکیه را ممنوع کرد، زبان تورکی را از محاکم طرد نمود، استفاده از زبان تورکی در ثبت و صدور اسناد تجاری، ملکی، اسناد ازدواج و قراردادها را ممنوع و شناس‌نامه‌های تورکی را باطل کرد. اسامی تورکی اشخاص را ممنوع کرد، تابلوهای ادارات که پیش از آن به زبان تورکی بود پایین آورده شد و مغازه‌ها مجبور به تغییر نام‌های تورکی خود شدند، هزاران معلم مدارس که به تورکی تدریس می‌نمودند از کار اخراج، تبعید و یا به دادگاه زمان جنگ کشیده شدند،....
میراث انسانی: میراث انسانی حکومت ملی آزربایجان عبارت بود از اعضای فرقه‌ی دموکرات؛ کادرهای حکومتی، مامورین دولت، نظامیان، معلمین، روشن‌فکران، نخبه‌گان و مهاجرین از آزربایجان شوروی که در حکومت ملی آزربایجان مصدر امور و یا حامی آن بودند؛ قسمتی از مردم عادی تورک و تورکایلی که آن برهه از تاریخ را به عینه دیده و تجربه کرده و بدان سمپاتی داشتند. رژیم پهلوی و ارتش شاهنشاهی میراث انسانی مذکور را به روش‌های آتی از آزربایجان تصفیه نمود:
-کشتار
و اعدام‌های خیابانی بدون محاکمه، با فتوای "قتله" توسط شلیک تیر، تیرباران،
به دار آویختن، ضرب و شتم، لینچ کردن، سر بریدن، آتش زدن، پرت کردن از بلندی، ...
(تعداد این‌گونه قتل‌ها تا ٢٠٠٠٠ نفر گزارش شده است)؛
-اعدام
توسط احکام دادگاه‌های زمان جنگ و صحرائی (بیش از ٢٥٠٠ نفر)؛
-محکومیت
به حبس‌های طویل‌المدت و ابد (بیش از ٨٠٠ نفر)؛
-تبعید
به همراه خانواده به شهرهای دوردست فارسستان (بیش از ٣٦٠٠٠ تن)؛
-منتقل
کردن فله‌ای کارمندان و مامورین دولت و معلمین زبان تورکی به خارج آزربایجان؛
-پناهنده
شدن سربازان، فداییان و اعضای فرقه‌ی دموکرات آزربایجان به شوروی و در نتیجه
خروجشان از کشور
-
فرار-عبور عدهی کثیری از مردم عادی تورک به سوی شمالی ارس که اصلا رابطه‌ای با
فرقه‌ی دموکرات آزربایجان نه‌داشتند، اما به دلیل ترس از انتقام‌جوئی و کشتار ارتش
و اشرار و دسته‌جات مسلح فاشیستی شاه‌پرست فرار کردند (جمعا حدود ٧٠٠٠٠ نفر).
-مهاجرت داوطلبانه‌ی ده‌ها هزار نفر از دهات و شهرهای آزربایجان برای نجات خود و خانواده‌شان از کشت و کشتار به دیگر شهرهای تورکایلی و ایران مخصوصا تهران.
میراث مادی: عبارت بود از یادگارهائی مانند دانشگاه تازه تاسیس شده‌ی آزربایجان، کتاب‌خانه‌ی مجلس، اورکستر ملى، فیلارمونى دولتى، تئاتر ملی، کتاب‌خانه‌ها، کولوب‌ها و مراکز فرهنگی گوناگون، مجسمه‌های مشاهیر تورک و آزربایجانی، تابلوها، الواح تقدیر، نشریات و کتب و اوراق و اسناد و اسکناس‌ها و .... چاپ شده و منقوش به زبان تورکی. این‌ها همه توسط ارتش شاهنشاهی و اوباش شاه‌پرست و دسته‌جات فاشیستی تخریب و غارت و به آتش کشیده شدند.
میراث سیاسی: عبارت بود از نهادسازی‌های جدید مانند دولت خودمختار آزربایجان دارای موسسات و سمبول‌های یک دولت مودرن و در راس آن‌ها هیئت دولت و نیروهای مسلح، حزب زنان، اتحادیه‌های صنفی، یتیم‌خانه‌ها، بیمارستان‌ها، ...؛ اصلاحات رادیکال در عرصه‌های اجتماعی، اقتصادی، کشاورزی، روستائی، صنعتی (روابط ارباب و رعیتی، تقسیم اراضی بین دهقانان، تاسیس کارخانه‌ها، مبارزه با بیکاری، ...). رژیم پهلوی به همه‌ی این موسسات و اصلاحات مارک بولشویزم و کومونیستی زد، به فسخ و معکوس کردن آن‌ها اقدام نمود، در اداره‌ی امور آزربایجان به بدخواهان و دشمنان تورک میدان و اختیار تام داد؛ فساد اداری، ظلم نیروهای انتظامی و نظامی و ... را دو مرتبه بر آزربایجان حاکم ساخت. و بدین ترتیب نیز توانست آزربایجان را در مدتی کوتاه دوباره به مستعمره‌ی فارسستان، وضعیتی که از سال‌های مشروطیت به بعد و در دوره‌ی سلطنت رضا شاه وجود داشت مبدل کند.
هدف رژیم پهلوی و ارتش شاهنشاهی از تصفیه و پاک‌سازی میراث زبانی و مادی و انسانی و سیاسی حکومت ملی آزربایجان، زدودن این برهه‌ی بالقوه الهام‌بخش تاریخ ملت تورک، به ویژه تجربه‌ی تاسیس دولت خودگردان، از حافظه‌ی تاریخی ملت تورک مقیم قسمت آزربایجانی تورکایلی بود. جشن کتاب‌سوزان دولت و آتش زدن کتاب‌ها و میراث مکتوب دوره‌ی حکومت ملی آزربایجان نیز تلاشی در همین استقامت بود تا هیچ نوشته و سند و نشانه‌‌ای، مخصوصا به زبان تورکی از زمان حکومت ملی و برای نسل‌های آینده‌ی ملت تورک که یادآور تجربه و سابقه‌ی رسمیت زبان تورکی و کاربرد دولتی و مکتوب زبان تورکی در عرصه‌های اجتماعی و هنری و تحصیلی و علمی و سیاسی و نظامی و رسانه‌ای و ... باشد باقی نه‌ماند.
آغاز دور سوم سیاست نسل‌کشی ملی و زبانی تورک در ایران
دولت ایران ماجرای حکومت ملی آزربایجان را فرصتی برای آغاز دور سوم سیاست نسل‌کشی ملی و زبانی تورک در ایران و تشدید و تعمیق و تعمیم آن به‌کار برد (دور اول: دوره‌ی مشروطیت، دور دوم: تاسیس سلطنت پهلوی – دوره‌ی رضاشاهی): به خودمختاری آزربایجان پایان داد، به منظور تسریع فارس‌سازی مردم تورک ساکن در آزربایجان، واحد سیاسی آزربایجان در تقسیمات اداری کشور را به چندین واحد کوچک‌تر تجزیه، نام آزربایجان را به جز دو مورد از همه‌ی آن‌ها حذف، ارتباط این واحدها را از یک‌دیگر قطع، و هر کدام را مستقیما به تهران وابسته کرد (در ادامه‌ی این سیاست توسط جمهوری اسلامی ایران، امروز تورکایلی بین ١٤ استان مستقیما وابسته به تهران تجزیه شده است، به عبارت دیگر نسبت به سال ١٣٢٥، روند فارس‌سازی ملت تورک در تورکایلی ١٤ برابر سریع‌تر شده است).
کتابسوزی ١٩٤٦ اولین بار نه‌بود که دولت ایران کتب تورکی را نابود می‌کرد
این ادعا که مراسم کتابسوزی به سبب خشم از یک حرکت جدایی‌طلبانه تحت حمایت خارجی انجام شده وارد نیست. اساسا به این سبب هیچ‌کدام از اقدامات و ممنوعیت‌های اعمال شده پس از حاکمیت مجدد دولت و ارتش ایران بر آزربایجان در سال ١٩٤٦، بی سابقه و جدید نه‌بود. قبل از آن تاریخ دولت ایران و ارتش پهلوی به مدت ٢٥ سال (به جز سال‌های اشغال شمال کشور توسط ارتش شوروری در جنگ جهانی دوم) تمام این اقدامات و ممنوعیت‌ها را به منظور فارس‌سازی ملت تورک و تورکایلی، تغییر دادن زبان او و ایجاد ملت تک‌زبانه‌ی ایران-فارس، نه تنها در آزربایجان بلکه در سراسر ایران با خشونت تمام اعمال کرده بود. ناسیونالیست‌های فارس و مشروطه‌طلبان و دموکرات‌های آزربایجان آزادی ستان و .... حتی در زمانی که قاجارهای تورک بر کشور ایران حکم می‌راندند زبان تورکی را ممنوع کرده بودند.
امحاء کتب تورکی نیز چیز جدیدی نه‌بود و سابقه داشت. در سال‌های پس از کودتای رضا خان سردار سپه و تمام دوره‌ی سلطنت پهلوی، کتب و نشریات و .... که به جرم تورکی بودن توقیف و مصادره می‌شدند، توسط دولت ایران و مقامات ارتشی و انتظامی، با روش‌هایی مانند به زباله‌دانی انداختن، تکه پاره کردن، خمیر کردن و سوزانیدن، نیست و نابود می‌شد. تنها امر جدید در دسامبر ١٩٤٦، احراق نشریات و کتابهای تورکی طی مراسمی در «ملاء عام» و با حضور خبرنگاران و به صورت «جشن مقدس کتاب‌سوزان» به منظور تروریزه کردن مردم تورک بود. بر خلاف گذشته، که کتب تورکی به طور منفرد و مخفیانه منهدم می‌شد.
آن‌هایی که هیزم جشن کتاب‌سوزان را آماده کرده بودند: مانقورت‌ها و گؤزقامان‌ها
سوزانیدن کتب تورکی در آزربایجان حلقه‌ای در سلسله اقدامات دولت ایران برای ریشه‌کن کردن تورکی از ایران و تورکایلی و آزربایجان و مولفه‌ای از سیاست نسل‌کشی زبانی و ملی تورک در ایران بود. اما برای تکمیل تصویر، می‌باید ذکر و تاکید شود که این سیاست به یک باره با تاسیس سلطنت پهلوی و توسط شخص رضا شاه ظاهر نه‌شده است. بلکه دهه‌ها پیش از آن هنگامی که رضا خان و سردار سپه‌ای وجود نه‌داشت عده‌ای از نخبه‌گان آزربایجان‌گرا مخصوصا از تبریز و شرق آن با به حاشیه راندن داوطلبانه‌ی زبان تورکی و ممنوع ساختن آن، حلقات این زنجیر را یک به یک چیده بودند. این‌ها هستند آغاز کننده‌گان واقعی جشن کتاب‌سوزان. دولت پهلوی و ارتش شاهنشاهی صرفاً ایده‌ها و اقدامات این گروه‌ها را تعمیم و تشدید و تعمیق و سیستماتیزه کرد و با جشن کتابسوزی به اوج رسانید:
-پارسی
سره‌نویسان تورک قبل از مشروطیت؛
-تبریزیان
منتشر کننده‌ی نخستین و مهم‌ترین مطبوعات فارسی‌زبان در داخل و خارج ایران مانند
اختر، حکمت، ایران نو، کاوه، ایرانشهر، پرچم، پیمان، ...؛
-انجمن‌های
معارف تهران-١٨٩٨ و تبریز-١٩٠٠ که پیش از مشروطیت داوطلبانه فارسی را زبان انحصاری
مدارس جدید در آزربایجان و دیگر مناطق تورک‌نشین اعلام، و تعلیم و تعلم به زبان
تورکی را ممنوع کردند؛
-مشروطه‌طلبان،
آزادی‌خواهان، دموکرات‌های آزربایجان، .... اغلب تبریزی که تحت نام تاسیس مدارس
ملی جدید، داوطلبانه به تاسیس شبکه‌ی مدارس فارس‌زبان در مناطق تورک‌نشین اقدام
کردند؛
-سیاسیون
و مقامات تورک که در دوره‌ی مشروطیت با کاربرد زبان فارسی در نوشتن قانون اساسی و
متمم آن و لایحه‌ی انتخابات انجمن‌های ایالتی و ولایتی آن را تبدیل به زبان رسمی
انحصاری کردند؛
-رهبران
حرکت مشروطیت، انجمن آزربایجان در تهران، انجمن ایالتی آزربایجان - انجمن غیبی
تبریز، فرقه‌ی دموکرات آزربایجان (خیابانی) - شاخه‌ی ایالتی فرقه‌ی دموکرات ایران،
دموکرات‌ها و آزادی‌خواهان اغلب تبریزی - اردبیلی که فارسی را زبان ملی خود اعلام
کردند؛
-رهبران
فرقه‌ی دموکرات آزربایجان (خیابانی) و آزادی ستان که در سال‌های جنگ جهانی اول
زبان تورکی را ممنوع ساختند؛
-سیاست‌مداران
و نظامیان مانند تقی‌زاده و فیوضات و کوپال و آیریم و ... که برای ریشه‌کن کردن
زبان تورکی و ممنوع ساختن آن در تکلم و مدارس و ادارات پس از کودتا به سردار سپه و
پس از تاسیس سلطنت پهلوی به رضاشاه انگیزه و پیشنهاد و خط و ایده و برنامه و طرح و
جسارت و روحیه دادند؛
-بعضی از نخبه‌گان تورک ایران‌گرا و پان‌ایرانیست، آزربایجان‌گرایان پان‌ایرانیست و آزربایجان‌گرایان استالینیست، که تخم نفرت از تورک یعنی خود را در میان گروه‌هایی از مردم تورک کاشته بودند. مانند تقی ارانی که تورک بودن را برای آزربایجانی‌ها ننگ و پیشه‌وری که تورک‌ها را دشمن اعلام کرده بودند. با این تبلیغات ضد تورک و شیطان‌سازی از تورک، طبیعی بود که عوام‌الناس شاه‌پرست تورک هم از زبان «تورک‌های ننگین و دشمن» اجتناب، و به سوزاندن کتب تورکی اقدام کند.
-
علاوه بر افراد و دسته‌جات فوق، اهل قلم و نویسنده‌گان غیر صادق، عوام‌فریب و
دودوزه باز که علی رغم وقوفشان بر ابعاد سیاست نسل‌کشی زبانی و ملی تورک در ایران و
شاهد عینی «جشن کتاب‌سوزان» بودن و شکایتشان از تحمیل و لیساندن فارسی به آن‌ها، تمام
آثارشان را حتی در غرب آزاد داوطلبانه و صرفاً به فارسی آفریدند، امثال ساعدی که مدام
به زبان فارسی اظهار شیفته‌گی کرده و آن را زبان ملی خود خواندند، و براهنی که فارسی را شیرین‌ترین زبان
دنیا نامیده و علی رغم آن که دارای تحصیلات عالی در تورکیه بود هرگز به تورکی نه‌نوشت
را هم باید شریک جرم کتابسوزی دانست.
-و نهایتا تاریخ‌نگاری آزربایجان‌گرا و حرکت ملی آزربایجان هم شریک جرم است، زیرا که افراد مذکور را به عنوان شخصیت‌های ملی و مفاخر آزربایجان معرفی و تقدیس کرده و می‌کند. در حالی که آن‌ها در تاریخ ملی تورک و ادبیات سیاسی تورک در مقولات مانقورت و گؤزقامان تصنیف می‌شوند.
سهم فرقه‌ی دموکرات آزربایجان در کتابسوزی ١٩٤٦
فرقه‌ی دموکرات آزربایجان از بطن مجادله‌ی ملی تورک برای احقاق حقوق ملی ملت تورک ساکن در ایران زائیده نه‌شده بود. تشکیلاتی بود که توسط روسیه‌ی استالینیستی، در راستای سیاست‌های دولت شوروی پس از جنگ جهانی دوم در منطقه ایجاد – بخیه شده بود. استالین رهبری این حرکت را به مقامات جمهوری آزربایجان و در راس آن‌ها باقیروف سپرده بود. باقیروف هم رهبری ایرانی این حرکت را از میان عناصر چپ و کومونیست وفادار به دولت شوروی که فاقد تمایلات تورک‌گرایانه و شعور ملی تورک بودند انتخاب، همچنین هویت ملی آزربایجانی روسیه ساخته و منقطع از تاریخ تورک را بر ایشان تحمیل کرده بود[24].
بدین دلایل بود که علی رغم ارتقاء موقعیت زبان تورکی پس از تغییر نام آن به آزربایجانی به زبان رسمی و دولتی به دستور باقیروف، حکومت ملی آزربایجان و رهبران ایرانی آن هیچ اقدامی برای برانگیختن شعور ملی و زبانی تورک و آگاهی دادن به مردم تورک در باره‌ی حقوق زبانی‌شان، تاریخ رسمی بودن زبان تورکی در دولت‌های تورک – موغول حاکم بر ایران، ضرورت رسمیت تورکی و تورکی‌نویسی از منظر حقوق بشر و ملت شونده‌گی و متمدن و معاصر شدن و ... نه‌کردند. آن‌ها در عوض، با ادبیات سطحی و شعاری و حماسی و گزافه‌گویی و رجزخوانی و .... شروع به تکرار جعلیات تاریخ‌نگاری آزربایجانی استالینیستی و تبلیغ شخصیت‌هایی تاریخی مانند بابک و گئومات و زرتشت و شاهان صفوی که ماشه‌ی کلیسای ارمنی و صلیبیان بودند به عنوان قهرمانان ملی، و ریشه‌ی مادی و آلبانی و .... آزربایجانیان کردند. در حالی‌که این‌ها یا تورک نه‌بودند و یا ضد تورک بودند، و در هر دو صورت ربطی به هویت ملی مودرن تورک و تاریخ ملی تورک نه‌داشتند و نه‌می‌توانستند توده‌ها و مردم تورک ساکن در ایران و تورکایلی، حتی قسمت ساکن در آزربایجان آن را به عنوان یک گروه ملی برانگیخته، متحد کنند.
-پایگاه حکومت ملی آزربایجان خط تبریز – اردبیل و اغلب رهبران آن از این منطقه بودند. منطقه‌ی تبریز اقلا در دو قرن گذشته کانون ناسیونالیسم ایرانی فارس‌محور[25]، و منطقه‌ی اردبیل حدود پنج قرن مهد شیعی‌گری فارسی ضد تورک، و هر دو مرکز تولید نخبه‌گان تورک متنفر از تورک بوده‌اند[26]. در در اواخر قرن نوزده و اوایل قرن بیستم اکثریت مردم این مناطق، علاوتا تحت تاثیر جنبش‌های ضد تورک و پان‌ایرانیستی مشروطیت و آزادی ستان و .... قرار داشته و همچنین در نتیجه‌ی ٢٥ سال سیاست فارس‌سازی در دوره‌ی حاکمیت سردار سپه - رضا شاه به درجه‌ی بسیار در هویت ملی ایرانی استحاله یافته و فارسی را زبان ملی خود می‌دانستند. سکوت و یا همگامی اغلب مردم این مناطق با حکومت ملی آزربایجان، نه با انگیزه‌های ملی تورک و شعور و آگاهی و یک موضع عاقلانه‌ی ملی، بلکه بیشتر ناشی از رفتار گرائیدن به صاحب قدرت و از حزب باد بودن (ارتش سرخ که آزربایجان را تحت اشغال داشت) بود که خود ناهنجاری دیگری ناشی از دژنراسیون اخلاقی و فرهنگی در قاطبه‌ی جامعه‌ی ایرانی به شمول ملت تورک است.
بنابراین کاملا قابل انتظار بود که با فروپاشی حکومت ملی آزربایجان این تودهی ناآگاه، حتی پیش از ورود ارتش شاهنشاهی و دسته‌جات مسلح فاشیستی شاه‌پرست و .... خود راسا و داوطلبانه به قتل عام و کشتار وحشیانه‌ی منسوبین به حکومت ملی آزربایجان به‌پردازد و یا در مراسم کتابسوزی شرکت کند. چنانچه کرد (کشتار قوای دموکرات‌ها توسط مردم در اورمو دلایل دیگری داشت، از جمله ناخشنودی مردم از صحنه‌گردانی روسیه و مسلح کردن و مسلط کردن ارمنی‌ها و آسوری‌ها و کوردها که ٢٥ سال قبل از آن صدها هزار تن از مردم ناحیه را قتل عام کرده بودند توسط حکومت ملی آزربایجان).
عدم موفقیت حکومت ملی آزربایجان به تقدیم خود به عنوان پدیده‌ای ملی برای تورکان، از این واقعیت هم روشن می‌شود که عملیات هجوم به آزربایجان و اشغال آن اساسا تحت فرماندهی سیاسی و نظامی مقامات و افرادی بود که خود تورک بودند: محمدرضا شاه پهلوی، سپهبد نادر باتمانقیلیج که بعد از اشغال تبریز به حکومت نظامی آن منصوب شد، سرهنگ پیاده‌ی ستاد میرحسین هاشمی (تبریزی) (داماد باقرخان) که فرماندهی لشکر ۳ تبریز و ستون مرکزی قوای حمله کننده به آزربایجان بود، سرهنگ نصرت‌الله بایندر فرماندهی ستون غربی، سرهنگ جان‌پولاد معاونت فرماندهی لشکر ستون مرکزی؛ و مرتضی‌قلی بیات – سهام السلطان (اراکی) استاندار آزربایجان در دوره‌ی حکومت ملی، ابراهیم حکیمی -حکیم‌الملک (تبریزی)، محمد ساعد مراغه‌ای و علی سهیلی (تبریزی) نخست وزیران ایران در زمان اشغال ایران قبل و یا بعد از قوام در سال‌های ماجرای حکومت ملی آزربایجان، سیدحسن تقی‌زاده (تبریزی) رئیس هیئت ایرانی در سازمان ملل ...
مناسبت جامعه‌ی فارس به کتابسوزی ١٩٤٦ در آزربایجان، و جنبش حذف
طبق اخبار و مقالاتی که در نشریات فارسی وقت منتشر شده است، بخش بزرگی از جامعه‌ی فارس، شامل نظامیان، مامورین دولت، روشن‌فکران، اهل قلم، خبرنگاران، روحانیون شیعی، پایتخت‌نشینان، توده‌های مردم حتی گروه‌های چپ در آن زمان، از سوزانیدن کتابهای تورکی در آزربایجان با خشنودی استقبال کرده‌اند. به گزارش روزنامه‌ی آتش، مخبرین مطبوعات و جرائد پایتخت به همراه افسران ارتش و مامورین دولت فعالانه در جشن کتابسوزی میدان شهرداری تبریز شرکت و با کف زدن و هورا و فریادهای «زنده باد اعلی‌حضرت شاهنشاه محبوب ما و نابود باد خائنین ایران» از سوزانیدن کتب تورکی تقدیر نموده، و چند تن از آنان نطق‌هائی ایراد و اشعاری در ستایش این اقدام خوانده‌اند .... (روزنامه‌ی آتش، تاریخ چهارشنبه ٢٧ آذر ١٣٢٥). همچنین ده‌ها مطلب و مقاله و تحلیل در مطبوعات وقت فارسی در دفاع از و توجیه سوزانیدن کتب تورکی منتشر شده است. پاسخ روزنامه‌ی اطلاعات تهران در تاریخ ١٣٢٥-١٣-١١ به روزنامه‌ی جمهوریت تورکیه یکی از آن‌هاست.
از دسامبر ١٩٤٦ تاکنون، جامعه‌ی روشن‌فکری و نخبه‌گان فرهنگی فارس هرگز بابت جنایت کتابسوزی ١٩٤٦ از ملت تورک عذرخواهی و طلب عفو نه‌کرده‌اند. حتی می‌توان گفت در این رابطه یک «جنبش حذف» وجود دارد. منظور از «جنبش حذف»، بایکوت و سکوت و سانسور کتابسوزی سال ١٩٤٦، و دیگر جنایات انجام شده حین و پس از سقوط حکومت ملی و اشغال آزربایجان توسط جامعه و مدیای فارسی به منظور زدودن این صفحه‌ی تاریک از پرونده‌ی مدیریتی ملت فارس در تاریخ معاصر ایران است. نخبه‌گان فارس که همیشه از کتاب‌سوزان واقعی و یا فرضی عرب‌ها در ایران انتقاد می‌نمایند، هرگز اشاره‌ای به کتاب‌سوزان واقعی شاهنشاهی در آزربایجان نه‌می‌کنند. گروه‌های چپ و مخصوصا حزب تودهی ایران که رابطه‌ی اورگانیک با دولت اتحاد شوروی و فرقه‌ی دموکرات آزربایجان داشت، تاکنون در باره‌ی این فاجعه سخنی نه‌گفته‌اند. انجمن‌های صنفی کتاب‌داران و کارمندان کتاب‌خانه‌ها و روشن‌فکران و ادبا و اهل قلم، انجمن قلم ایران، انجمن قلم ایران در تبعید، کانون نویسنده‌گان ایران[27]، صنف خبرنگاران فارس و ... هیچ کدام نه در آن هنگام و نه تا به امروز اعتراضی به سوزانیدن کتابهای تورکی توسط نیروهای دولتی و ارتش ایران در آزربایجان نه‌کرده‌اند.
نشر اثری مانند این مونوگرافی، و «روز کتابهای سوزانیده شده» (یاندیریلمیش کیتاب‌لار گونو) و یا «روز هدیه‌ی کتاب تورکی» (تورک کیتابی سونما گونو) نامیدن سال‌روز کتاب‌سوزانی توسط دولت و ارتش ایران و دادن کتاب‌هایی به زبان تورکی همراه شاخه‌های گل میخک سرخ به عنوان هدیه به دوستان و آشنایان در این روز، نشان می‌دهد که «جنبش حذف» نه‌توانسته است کتابسوزی سال ١٩٤٦ و کتب و اسناد تورکی که در آن مراسم در آتش نفرت و نژادپرستی و فرهنگ‌ستیزی سوزانیده شدند را کاملا و برای همیشه از خاطره‌ی ملت تورک پاک کند.
خطی از جنبش حذف کتابسوزی در آزربایجان را نفی و انکار می‌کند: "این واقعه اتفاق نیافتاده است، زیرا سندی در باره‌ی آن وجود ندارد. اگر هم چیزی سوزانده شده، کتابهای درسی و جزوات ایدئولوژیکی بوده که در طول دوران فرقه چاپ شده بود. اساسا تورک‌ها در تمام طول تاریخشان نه ادبیاتی داشتند و نه اثر علمی بجای گذاشتند که کسی بخواهد آن‌ها را بسوزاند". عده‌ای از افراطیون پان‌ایرانیست در دوره‌ی جمهوری اسلامی خود تورکان را متهم به کتابسوزی نموده‌اند. از جمله: -مقاله‌ی جشن کتاب‌سوزان فرقه‌ی دموکرات در تبریز در شماره‌ی ٢١٠ نشریه‌ی میثاق؛ -مقاله‌ای به همان نام به قلم یلدا رنجبر خراسانی در روزنامه‌ی جام جم، پنجشنبه، دوم دی ١٣٨٩؛ -ادعاهای سایت آذری‌ها در باره‌ی کتاب‌سوزان توسط فرقه‌ی دموکرات آزربایجان؛ -خبر جعلی پیمان پاک‌مهر و چند تن پان‌ایرانیست دیگر مانند جلیل دوست‌خواه، نورالدین غروی (مقاله‌ی گلستان در آتش) در باره‌ی سوزانیدن کتابهای فارسی در آزربایجان در سال‌های اخیر،... حتی یک پان‌ایرانیست تورک‌هراس با نام «کاوه فرخ» (متولد آتن - یونان) در نوشته‌ای مدعی شده که راقم این سطور، مئهران باهارلی، اقدام به سوزاندن کتابهای فارسی کرده‌ام ....
اصرار جامعه‌ی فارس و نخبه‌گانش در انکار و تکذیب حقایق و ادامه‌ی جنبش حذف در ارتباط با کتابسوزی سال ١٩٤٦ توسط ارتش و دولت ایران، حمل بر نژادپرستی نهادینه، تورک‌هراسی، توسعه‌نیافته‌گی مدنی و سیاسی ایشان می‌گردد و موجب گسترش رنجیده‌گی‌ها و تشدید واگرائی‌ها بین دو ملت تورک و فارس، و به مرور زمان بین دولت‌های آزربایجان و تورکیه و دیگر دولت‌های تورکیک با دولت ایران شده و در نهایت به ایجاد گسست‌های غیر قابل ترمیم و خصومت‌ها بین آن‌ها منجر خواهد شد. با توجه به افشاء و انتشار فزاینده‌ی اسناد مربوط به کتابسوزی ١٩٤٦، گسترش وسایل ارتباط جمعی و ظهور روند توده‌ای و فزاینده‌ی هویت‌طلبی در میان طبقات و لایه‌های گوناگون مردم تورک ساکن در ایران، عاقلانه آن است که ملت فارس و نخبه‌گانش نیز با تاریخ خویش جسورانه روبه‌رو شده، نقش منفی خود در فاجعهی کتابسوزی ٢٦ آذر ١٣٢٥ و سپس تحریف آن را صادقانه پذیرفته، با اظهار ندامت و پوزش‌خواهی بالغانه از آنچه تاکنون کرده‌اند، برای اصلاح و تلافی آن پاک‌دلانه به‌کوشند.
تاریخ‌نگاری آزربایجانی و غفلت آزربایجان‌گرایانه
در مورد فاجعهی کتابسوزی، و کلا کشتارهای جمعی و دیگر جنایات انجام گرفته شده در حین و پس از اشغال آزربایجان توسط ارتش شاهنشاهی در سال ١٩٤٦، در میان مردمان ایران و جهان یک ناآگاهی عمیق و بی خبری گسترده و لاقیدی عمومی وجود دارد. اگر امروز جهان به واقعیت فاجعهی هولوکاست معترف است و در قبال قربانیان آن به احترام سرخم می‌کند، بدین سبب است که نام یک یک بیش از ٥ میلیون قربانی این فاجعه را، علاوه بر آرشیوها و موزه‌ها، حتی در اینترنت نیز می‌تواند به‌بیند. بی‌شک در صورت آشکار کردن فاجعهی کتابسوزی و جزئیات و وهامت و ابعاد جنایات انجام یافته در حین آن و قرار دادنشان در معرض افکار عمومی داخلی و خارجی، امکان بی‌تفاوت ماندن وجدان آگاه جهانیان و قسمت اعظم ملت فارس در مقابل آن‌ها غیر محتمل می‌بود.
مسئول درجه اول این وضعیت، فرقه‌ی دموکرات آزربایجان ساخته‌ی روسیه‌ی استالینی است که در دوره‌ی مهاجرت بیش از پیش به آلت دست حزب کومونیست روسیه و حزب تودهی ایران تبدیل شد و به خدمت سیاست‌های ضد تورک این دو در آمد. (هر چند رهبران ایرانی این فرقه از اول هم معتقد به هویت ملی ایرانی ایجاد شده در دوره‌ی مشروطیت، فاقد شعور ملی تورک، فاقد حساسیت به سرنوشت زبان تورکی و سیاست نسل‌کشی زبانی تورکی- ریشه‌کن کردن زبان تورکی از ایران توسط دولت پهلوی، و مجری و مطیع سیاست‌های دولت شوروی در ایران بودند). بدین سبب است که این تشکیلات در هفتاد سال گذشته حتی شعر صمد وورقون و مقاله‌ی بالاش آذراوغلو از اعضای فرقه و دیگر آثار معدود در مورد فاجعهی کتابسوزی که در آزربایجان شوروی منتشر شده‌اند را، برای آگاهی مخاطب ایرانی و ملت تورک ساکن در ایران بازنشر نه‌کرده است. (فرقه ی دموکرات آزربایجان در عوض، با ترک ادعاهای خود مبنی بر نماینده‌گی ملت آزربایجان، به حزب تودهی ایران ملحق شد، خود را مبدل به تشکیلات مهاجرین ایرانی در شوروی مبدل و اقدام به تاسیس کلاس‌های زبان فارسی برای مهاجرین در شوروی کرد).
یکی دیگر از شواهد عدم وجود شعور ملی تورک و عدم وجود حساسیت به زبان تورکی در میان رهبران ایرانی فرقه‌ی دموکرات آزربایجان، تاریخ‌نگاری ضد تورک این فرقه است. در این تاریخ‌نگاری جریانات و شخصیت‌هایی که بر ضد زبان تورکی بوده‌اند و یا به ممنوع کردن آن برخاسته‌اند و در نتیجه خود از بسترسازان فاجعهی کتابسوزی بودند (در ادامه‌ی مقاله)، به عنوان جریانات و شخصیت‌های ملی تقدیر و تقدیس می‌گردند. اما جریانات و شخصیت‌هایی که به دفاع از زبان تورکی پرداخته‌اند سانسور و شیطان‌سازی می‌شوند و منفور هستند. به عنوان نمونه تاریخ‌نگاری فرقه‌ی دموکرات آزربایجان - حکومت ملی آزربایجان، حرکت ایران‌گرا و ضد تورک «آزادی ستان» و بانی آن «فرقه‌ی دموکرات آزربایجان (خیابانی) شعبه‌ی ایالتی فرقه‌ی دموکرات ایران» را یک حرکت ملی می‌شناسد، اما از «دولت تورک اتحاد» و رهبر آن جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی - مجدالسلطنه متنفر است. زیرا آزادی ستان، فارسی را زبان ملی خود اعلام و «فرقه‌ی دموکرات آزربایجان شعبه‌ی ایالتی فرقه‌ی دموکرات ایران» زبان تورکی را ممنوع کرده بود. اما «دولت تورک اتحاد» زبان تورکی را برای نخستین بار در ایران و تورکایلی و آزربایجان زبان رسمی ساخته و جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی - مجدالسلطنه به هویت ملی تورک اعتقاد داشت.
سبب دیگر ناآگاهی و بی خبری و لاقیدی عمومی نسبت به فاجعهی کتابسوزی، تسلط طیف نخبه‌گان و روشن‌فکران، محققین و فعالین سیاسی آزربایجان‌گرا و تشکیلات آزربایجانی تا سال‌های اخیر بر سپهر سیاسی آزربایجان مخصوصا در تبریز است. این افراد نوعا فاقد شعور ملی تورک و ناآگاه از تاریخ معاصر تورک، و اسیر بدآموزی‌های تاریخ‌نگاری آزربایجانی ضد تورک هستند. آزربایجان‌گرایان در طول شصت سال گذشته هیچ کار قابل ملاحظه‌ی علمی برای آگاه ساختن مردم تورک و افکار عمومی جهانی و شکستن بایکوت فارسی – جنبش حذف در باره‌ی این فاجعه و مستندسازی آن، انجام نه‌داده‌اند[28]؛ حتی یک اثر آکادمیک و یا مقاله‌ی تحقیقی در خور در باره‌ی ابعاد و جزئیات این فاجعه، عاملین و علل و عوامل دخیل در انجام آن و جایگاهش در سیاست راهبری دولت ایران «نسل‌کشی زبانی و ملی تورک در ایران» تالیف نه‌نموده‌اند؛ لیست کامل هزاران تن مقتول حین اشغال آزربایجان توسط ارتش شاهشنشاهی ایران و حوادث بعد از آن را تهیه نه‌کرده‌اند؛ هیچ تلاشی برای دست‌یابی و افشاء و انتشار اسناد رسمی آرشیوهای دولت و ارتش ایران در این باره انجام نه‌داده‌اند، هیچ اقدامی برای شناخته شدن آن و دادخواهی نزد مجامع و نهادهای بین‌المللی حقوق بشری و جنایات جنگی و .... نه‌کرده‌اند، و نهایتا هیچ روایت ملی – تورک از آن را ارائه نه‌نموده‌اند. (نوشته‌ی حاضر، اولین مونوگرافی تالیف شده در این موضوع، که در ضمن روایتی تورک از آن را می‌دهد، است). عامل نهایی، عدم وجود طیف نخبه‌گان و روشن‌فکران و محققین مستقل و متعهد و باشهامت و فعالین سیاسی معتقد به هویت ملی تورک و تشکیلات ملی تورک در این مدت که به‌توانند روایتی تورک و علمی از آن حوادث را عرضه کنند است.
ادامه‌ی جشن کتاب‌سوزان توسط دولت ایران
پس از کتابسوزی سال ١٩٤٦ در آزربایجان، دولت ایران با اخذ و اجرای تدابیر متعدد اداری و فرهنگی، (سوادآموزی، سپاه دانش، پیکار با بی‌سوادی، مدارس عشایری، نهضت سوادآموزی، طرح بسنده‌گی و ...)، سیاست راهبردی ریشه‌کن کردن زبان تورکی و فارس‌سازی سیستماتیک ملت تورک در تورکایلی و کل ایران را ادامه داده است. حتی با صرف‌نظر از لغو رسمیت قبلا موجود زبان تورکی در ایران در مقیاس سراسری، و ممنوعیت تعلیم و تعلم و نظام تحصیلی قبلا موجود تورکی در ایران و .... تدابیر اداری و فرهنگی مذکور به تنهایی نشان می‌دهند که کتاب‌سوزان تورکی در ایران هم‌چنان ادامه دارد.
مخفی نگاه‌داشتن واقعیت کاربرد تورکی به عنوان زبان رسمی، دولتی، دیوانی، مکتوب، مطبوعاتی، تحصیلی، علمی، هنری،... در گذشته و در طول تاریخ تورک ایران و ممانعت از آگاهی جامعه‌ی تورک بر این واقعیت هم می‌باید ادامه‌ی کتابسوزی تلقی شود. در این استقامت:
-
کتاب‌ها و نشریه‌های تورکی و غیر تورکی دوره‌ی حکومت ملی آزربایجان در کتاب‌خانه‌ها
یافت نمی‌شوند و یا از انظار مخفی نگاه داشته می‌شوند.
-در
کتاب‌خانه‌های ایران، حتی در شهرها و روستاهای تورکایلی و دیگر مناطق تورک‌نشین، قسمت
مطبوعات و کتابهای تورکی وجود ندارد
-
لیست کامل، دقیق و صحیح نشریات تورکی، و تورکی-فارسی در ایران منتشر نمی‌شود
-کتب،
نشریات و مطبوعات تورکی قدیمی، دیجیتالیزه و در محیط مجازی قرار داده نمی‌شوند
-
به جز موارد نادر، از دست‌یابی اهل فن و محققین و علاقه‌مندان و عموم به اسناد و
کتب و نشریات و مطبوعات تورکی قدیمی جلوگیری و ممانعت به عمل می‌آید،
-
کتاب‌خانه‌های ایران مانند کتاب‌خانه‌ی ملی مرکزی دانشگاه‌تهران، در صورت در دسترس
قرار دادن مطبوعات و کتب تورکی قدیمی، محققین را به دادن تعهد کتبی مبنی بر عدم
نشر آن‌ها مجبور می‌کنند
-برخی
کتب و نشریات و مطبوعات تورکی قدیمی، عامدا مفقود شده و یا مفقود شده اعلام شده‌اند،
مانند تمام نشریات تورکی کتاب‌خانه‌ی تربیت تبریز که گویا به هنگام انتقال آن‌ها
به کتاب‌خانه‌ی ملی-مرکزی تبریز در راه بین ساختمان قدیمی و جدید گم شده‌اند
-محققین و مورخین فارس دولتی و غیر دولتی، به منظور حذف عنصر تورک از تاریخ و جوغرافیای ایران در آثار و تحقیقات خود میراث مکتوب به زبان تورکی و در این میان اسناد و منشات و کتب تورکی باقی‌مانده از دولت‌های تورک – موغول حاکم بر ایران را بالکل نادیده گرفته و سانسور می‌کنند، آن‌ها را نقل و بازنشر نمی‌کنند.
انعکاس به آتش کشیدن کتابهای تورکی در آثار صمد وورقون و جواد هئیت
دو شخصیت نقش ویژه‌ای در آگاه کردن افکار عمومی و افشاء جنایت کتاب‌سوزانی رژیم پهلوی داشته‌اند[29]. یکی از آن‌ها صمد وورقون (١٩٥٦-١٩٠٦) از شعرای جهموری آزربایجان بود که منظومه‌ای بنام «یاندیریلان کیتاب‌لار» در باره‌ی کتابسوزی ٢٦ آذر سروده و آن را در سال ١٩٥٢ به عنوان اعتراض در کونگره‌ی صلح جهانی پاریس خطاب به جامعه‌ی جهانی خواند[30]. این شعر یک اثر ادبی تهییجی و شعاری مطابق با آزربایجان‌گرایی استالینیستی وقت است.
شخصیت دوم، تورکولوژیست و تورکیست تبریزی دوکتور جواد هئیت (١٩٢٥ - ٢٠١٤) است که به هنگام برگزاری کونگره‌ی صلح جهانی پاریس در آن شهر دانشجو بود. او پس از انقلاب اسلامی ایران با درج یک مقاله در مجله‌ی «وارلیق» - و با نقل اصل تورکی و ترجمه‌ی فارسی منظومه‌ی مذکور صمد وورقون در آن - سپس گنجاندن این مقاله در کتاب «سیری در تاریخ زبان و لهجه‌های تورکی»[31] فاجعهی کتابسوزی آزربایجان را برای نخستین بار در مقیاس گسترده به افکار عمومی ایرانیان معرفی و یادآوری و محکوم کرد. (دوکتور هئیت در نشر خود، بند آخر شعر صمد وورقون را که در آن از برافراشته شدن پرچم سرخ کومونیستی صحبت می‌شود، حذف کرده بود). دوکتور جواد هئیت در نوشته‌ی خود تهران را آمر و نماینده‌گان دولت مرکزی را مجری کتابسوزی می‌داند و از سکوت مطبوعات داخلی و سازمان‌های فرهنگی و دولت‌های خارجی شکایت می‌کند:
«... آرتش شاهنشاهی بعد از مختصر زد و خورد در قافلان‌کوه [قافلانتی به معنی دارای پلنگ] وارد تبریز شد. اغلب رهبران فرقه به آن سوی مرز فرار کردند. و بقیه‌ی اعضای فرقه و کسانی که کوچک‌ترین همکاری با رژیم پیشه‌وری کرده بودند گرفتار آمدند و از دم تیغ گذشتند. هزاران آزربایجانی به قتل رسیدند و عدهی زیادی هم زندانی و تبعید شدند. نماینده‌گان دولت مرکزی به دستور تهران کتابهای درسی مدارس را جمع کردند و آتش زدند. از آن پس مطبوعات و انتشارات تورکی قدغن و رادیو و مدارس منحصرا فارسی شد. در همین ایام تمام سازمان‌های حزب توده در تهران دایر بود. روزنامه‌های آن هم به فارسی منتشر می‌شد. ولی همه‌ی مطبوعات توده‌ای و غیر توده‌ای در برابر این اقدامات ساکت بودند. در کتابهای سوزانده شده از نظر محتوا هیچ‌گونه مطلب مخالف مذهب و احساسات وطنی و ایران‌خواهی دیده نه‌می‌شد ... در آن زمان هیچ دولت و سازمانی به این کشتار و کتابسوزی اعتراضی نه‌کرد. حتی سازمان‌های فرهنگی جهان هم ساکت ماندند. مردم آزربایجان که از همه طرف (چپ و راست) ضربه خورده بودند می‌سوختند و جز ساختن چاره‌ای نه‌داشتند. از شعرای آزربایجان شمالی، صمد وورغون در سال ١٣٢٦ در باره‌ی کتابهای سوخته (یاندیریلان کیتاب‌لار) منظومه‌ای سرود و آن را در کونگره‌ی صلح جهانی پاریس (١٩٥٢) ضمن نطقی به عنوان پروتست (اعتراض‌نامه) خواند. از نظر اهمیت تاریخی ابیاتی از آن منظومه نقل می‌گردد:»
یاندیریلان کیتاب‌لار ١٩٤٧
صمد وورقون
ایران ایرتجاع‌چی‌لاری آزه‌ربایجان [تورک] دیلی‌نده اولان کیتاب‌لاری وحشی‌جه‌سی‌نه یاندیریرلار.
جلّاد! سه‌نین قالاق قالاق یاندیردیغین کیتاب‌لار
مین کمالین شؤهرتی‌دیر، مین اوره‌یین آرزی‌سی
بیز کؤچه‌ریک بو دونیادان، اون‌لار قالیر یادیگار
هر ورقه نقش اولونموش نئچه اینسان دویقوسو
مین کمالین شؤهرتی‌دیر، مین اوره‌یین آرزی‌سی
یاندیردیغین او کیتاب‌لار آلاولانیر. یاخشی باخ!
او آلاولار شؤعله چه‌کیپ شفق سالیر ظولمته
شاعیرله‌رین نجیب روحو مزاری‌ندان قالخاراق
آلقیش دیییر عشقی بؤیوک، بیر قهرمان میلّته
او آلاولار شؤعله چه‌کیپ شفق سالیر ظولمته
جلّاد! مه‌نیم دیلیم‌ده‌دیر بایاتی‌لار، قوشمالار
دئ! اونلاری هئچ دویدو مو سه‌نین او داش اوره‌یین؟
هر گرایلی پرده‌سی‌نده مین آنانین قلبی وار
هر شیکسته‌م اولادی‌دیر بیر موقدّس دیله‌یین
دئ! اونلاری هئچ دویدو مو سه‌نین او داش اوره‌ین؟
سؤیله! سه‌ن می خور باخیرسان مه‌نیم شعر دیلیمه؟
قوجا شرقین شؤهرتی‌دیر فوضولی‌نین غزلی!
سه‌ن می "تورکِ خر" دیییرسه‌ن اولوسوما، ائلیمه؟
داهی‌له‌ره سوت وئرمیش‌دیر آزه‌ربایجان گؤزه‌لی
قوجا شرقین شهره‌تی‌دیر فوضولی‌نین غزلی!
جلّاد! یانیپ اود اولسا دا، کوله دؤنمه‌ز آرزی‌لار،
طبیعتین آنا قلبی قول دوغمامیش اینسانی!
هر اوره‌یین اؤز دونیاسی بیر سعادت آرزی‌لار
قان‌لار ایله یازیلمیش‌دیر هر آزادلیق دستانی
طبیعتین آنا قلبی قول دوغمامیش اینسانی!
ازل باش‌دان دوشمانیم‌دیر اوزو موردار قاران‌لیق
هر توپراغین اؤز عشقی وار، هر میلّتین اؤز آدی
کاییناتا ده‌ییشمه‌ره‌م شؤهرتیمی بیر آن‌لیق
مه‌نه‌م اودلار اؤلکه‌سی‌نین گونه‌ش دون‌لو اولادی!
هر توپراغین اؤز عشقی وار، هر میلّتین اؤز آدی!
نه‌دیر او دار آغاج‌لاری؟ دئ! کیم‌له‌ردیر آسیلان؟
اویونجاق می گه‌لیر سه‌نه وطنیمین حاق سه‌سی؟
دایان! دایان! اویاق گه‌زیر هر اوره‌ک‌ده بیر آسلان
بوغازین‌دان یاپیشاجاق اونون قادیر پنجه‌سی
اویونجاق می گه‌لیر سه‌نه وطنیمین حاق سه‌سی؟
جلّاد! سه‌ن می، دئ! قیریرسان فدایی‌له‌ر نسلی‌نی؟
میلّتیمین صاف قانی‌دیر قورت کیمی ایچدییین قان!
زامان گه‌لیر، مه‌ن دویورام اونون آیاق سه‌سی‌نی
شهیدله‌رین قیام روحو یاپیشاجاق یاخان‌دان
میلّتیمین صاف قانی‌دیر قورت کیمی ایچدییین قان!
بیر ورق‌له تاریخ‌له‌ری، اوتان مه‌نیم قارشیم‌دا!
آنام تومروس که‌سمه‌دی می کیخسرونون باشی‌نی؟
کوراوغلونون، ستارخان‌ین چه‌له‌نگی وار باشیم‌دا
نسیل‌له‌ریم قویمایاجاق داش اوستونده داشی‌نی
آنام تومروس که‌سمه‌دی می کیخوسرونون باشی‌نی؟
سور آتی‌نی، دؤرد نالا چاپ! میدان سه‌نین‌دیر .... آنجاق
مه‌ن گؤروره‌م آل گییینیپ گه‌له‌ن باهار فصلی‌نی....
قوجا شرقین گونه‌شی‌دیر یاراندیغیم بو توپراق
مه‌ن یئتیردیم آل بایراق‌لی اینقیلاب‌لار نسلی‌نی
مه‌ن گؤروره‌م آل گییینیپ گه‌له‌ن باهار فصلی‌نی!
٢٠ یانوار ١٩٤٧
ترجمه‌ی فارسی (از مئهران باهارلی):
کتابهای سوزانیده شده
صمد وورقون
مرتجعین ایران، کتابهای آزربایجانی [تورکی] را با وحشیت به آتش کشیدند
جلاد کتاب‌هایی که تل تل می‌سوزانی
آوازه‌ی هزار کمال و آرزوی
هزار دل است.
ما از این دنیا کوچ می‌کنیم و آن‌ها یادگار می‌مانند
در هر ورقش احساس انسان‌های بسیاری نقش بسته است
آوازه‌ی هزار کمال و آرزوی هزار دل است
کتاب‌هایی که می‌سوزانی شعله می‌کشند، خوب نگاه کن!
آن شعله‌ها تاریکی را روشن می‌سازند
ارواح نجیب شعرا از قبرها برمی‌خیزند
و به ملت قهرمانی که عشق بزرگی دارد آفرین می‌گویند
آن شعله‌ها تاریکی را روشن می‌سازند
جلاد بایاتی‌ها و قوشماها در زبان من است
به‌گو دل سنگت آن‌ها را هیچ احساس کرده است؟
در پرده‌ی هر گرایلی قلب هزار مادر نهفته است
هر شکسته‌ام فرزند آرزوی مقدسی است
به‌گو دل سنگت آن‌ها را هیچ احساس کرده است؟
به‌گو، آیا تو به زبان شعر من با حقارت می‌نگری؟
غزل فضولی آوازه‌ی شرق پیر است
آیا تو به مردم و ملت من تورکِ
خر می‌گویی؟
زیبای آزربایجان به داهی‌ها شیر داده است
غزل فضولی آوازه‌ی شرق پیر است
جلاد آرزوها اگر آتش به‌گیرند، باز هم خاکستر نه‌می‌شوند
قلب مادرانه‌ی طبیعت انسان را بنده نه‌زاده است
دنیای هر دلی در آرزوی سعادتی است
داستان هر آزادی را با خون‌ها نوشته‌اند
قلب مادرانه‌ی طبیعت انسان را بنده نه‌زاده است.
تاریکی زشت‌رو از روز ازل دشمن من است
هر خاکی عشق خویش و هر ملتی نام خود را دارد
شهرت خودم را حتی برای یک لحظه با کاینات عوض نه‌می‌کنم
منم فرزند آفتاب‌پوش دیار آتش‌ها
هر خاکی عشق خویش و هر ملتی نام خود را دارد
آن چوبه‌های دار چیست، به‌گو چه کسانی را به آن‌ها آویخته‌اند؟
آیا صدای حق وطنم را بازیچه پنداشته‌ای؟
به‌ایست! به‌ایست! در هر دلی یک شیر آگاه در حرکت است
که پنجه‌ی توانایش گلویت را خواهد فشرد
آیا صدای حق وطنم را بازیچه پنداشته‌ای؟
جلاد بگو، آیا تو نسل فدائیان را کشتار می‌کنی؟
خونی که مانند گرگ می‌خوری، خون پاک ملت من است
زمان فرا می‌رسد، من صدای پایش را می‌شنوم
روح قیام شهیدان گلویت را خواهد فشرد
خونی که مانند گرگ می‌خوری، خون پاک ملت من است
تاریخ را ورق به‌زن و از من شرم کن
مگر مادرم تومروس سر کیخسرو را نه‌برید؟
تاج گل کوراوغلو و ستارخان بر سر من است
نسل‌هایم نه‌خواهد گذاشت سنگت بر روی سنگ باقی بماند
مگر مادرم تومروس سر کیخسرو را نه‌برید؟
اسبت را به‌ران، چهارنعل به‌تاز، میدان مال توست ... اما
من فصل بهار سرخ‌پوش را که می‌آید می‌بینم
این سرزمینی که من در آن آفریده شده‌ام، خورشید شرق پیر است
من نسل انقلاب‌های با پرچم سرخ را تربیت کردم
من فصل بهار سرخ‌پوش را که می‌آید می‌بینم
YANDIRILAN KİTABLAR
Semed Vurqun
İran irticaçıları Azerbaycan dilinde [Türkce]
olan kitabları vehşicesine yandırırlar
Cellad! Senin qalaq qalaq yandırdığın
kitablar
Min kamalın şöhretidir, min üreyin arzısı…
Biz köçerik bu dünyadan, onlar qalır
yadigar,
Her vereğe neqş
olmuş néçe insan duyqusu
Min kamalın şöhretidir, min üreyin arzısı…
Yandırdığın o kitablar alavlanır…
Yaxşı bax!
O alavlar şö’le çekip şefeq salır zülmete…
Şâirlerin necib rûhu mezarından
qalxaraq,
Alqış diyir éşqi böyük, bir qahraman
millete,
O alavlar şö’le çekip şefeq salır zülmete…
Cellad! Menim dilimdedir Bayatılar,
Qoşmalar,
Dé! onları héç duydu mu senin o daş üreyin?
Her Geraylı perdesinde min ananın qelbi
var…
Her Şikestem évladıdır bir müqeddes
dileyin,
Dé! onları héç duydu mu senin o daş üreyin?
Söyle! Sen mi xor baxırsan menim şé’r
dilime?
Qoca Şerq’in şöhretidir Fuzûli’nin qezeli.
Sen mi “Türk-é xer” diyirsen ulusuma, élime?
Dâhilere süt vérmişdir Azerbaycan gözeli…
Qoca Şérq’in şöhretidir Fuzûli’nin qezeli.
Cellad! Yanıp od olsa da, küle dönmez
arzılar,
Tebîetin ana qelbi qul doğmamış
insanı.
Her üreyin öz dünyası bir saadet arzılar,
Qanlar ile yazılmışdır her azadlıq
dastanı…
Tebietin ana qelbi qul doğmamış insanı.
Ezel başdan düşmanımdır üzü murdar
qaranlıq…
Her toprağın öz éşqi var, her milletin
öz adı.
Kâinâta deyişmerem şöhretimi bir anlıq,
Menem Odlar Ölkesi’nin güneş donlu évladı.
Her toprağın öz éşqi var, her milletin öz adı.
Nedir o dar acağları, dé kimlerdir
asılan?
Oyuncaq mı gelir sene vetenimin haqq sesi?
Dayan! Dayan! Oyaq gezir her ürekde
bir aslan
Boğazından yapışacaq onun qâdir pencesi,
Oyuncaq mı gelir sene vetenimin haqq sesi?
Cellad! Sen mi, dé! qırırsan Fedâiler
neslini?
Milletimin saf qanıdır qurd kimi
içdiyin qan.
Zaman gelir… Men duyuram onun ayaq sesini,
Şehidlerin qiyam ruhu yapışacaq yaxandan.
Milletimin saf qanıdır qurd kimi içdiyin qan.
Bir vereqle târixleri, utan menim
qarşımda,
Anam Tomris kesmedi mi Kéyxosrov’un
başını?
Koroğlu’nun, Settarxan’ın çelengi var
başımda.
Nesillerim qoymayacaq daş üstünde
daşını,
Anam Tomris kesmedi mi Kéyxosrov’un başını?
Sür atını, dörtnala çap! Méydan senindir…
Ancaq;
Men görürem al giyinip gelen bahar feslini…
Qoca Şerq’in güneşidir yarandığım bu
topraq,
Men yétirdim al bayraqlı inqilablar neslini,
Men görürem al giyinib gelen bahar feslini…
گئرچه‌یه هو!!!!
مراسم رسمی سوزانیدن کتابهای تورکی در شهرهای تورکایلی توسط دولت ایران و نیروهای مسلح آن، دسامبر ١٩٤٦
İran Devleti ile Silahlı Güçleri tarafından Türkili kentlerinde “Türkçe Kitapları Yakma Kutsal Törenleri”, Aralık Ayı 1946
“Sacred Ceremonies of Burning Turkish Books” by the Iranian State and its
Armed Forces in the cities of Turkili, December 1946
«جشن مقدس کتاب‌سوزان» آذر سال ١٣٢٥ (دسامبر ١٩٤٦) در آزربایجان توسط دولت پهلوی -
ارتش ایران
فيلم قصير من "الاحتفالات المقدسة
لحرق الكتب التركية " من قبل الحكومة الإيرانية وقواتها المسلحة في مدن ترك‌إيلي
، ديسمبر 1946
برخی از منابع:
- حکومت ملی آزربایجان، مروری
بر رویدادهای سال‌های ١٣٢٤-١٣٢٥ آزربایجان و نسل‌کشی ٢١ آذر. مؤلف: حسین علیزاده (باریش
مرندلی) نشر به صورت الکترونیکی آذرماه ١٣٢٩ مصادف با نوامبر ٢٠١٣، باز نشر همراه
با اضافات: آبان ماه ١٣٩٣ مصادف با نوامبر ٢٠١٤. لینک دانلود مستقیم این کتاب:
http://s5.picofile.com/file/8155510242/21Azer_SOYQIRIM_Son_final.pdf.html
- روزنامه‌ی
اطلاعات، تاریخ‌های ١٣٢٥، ٩، ٢٧ و ١٣٢٥-١٣-١١ و روز جمعه ٧ آذر ١٣٢٥
- روزنامه‌ی
آتش، تاریخ‌های چهارشنبه ٢٧ آذر ١٣٢٥ و جمعه ٧ دی ١٣٢٥ شماره ٦٣
- بهرنگی، اسد. برادرم صمد بهرنگی، روایت
زندگی و مرگ او. نشر بهرنگی. تبریز ١٣٧٨، صفحه ٦١
- گذشت زمان.
خاطرات استاد محمدعلی فرزانه، ص ٢١٩-٢٢٠
- مصاحبه با دوکتور
احمد ساعی، مجله‌ی خوی نگار، دوره‌ی سوم، شماره‌ی ٦، اسفند ١٣٩١
- آخوندی اصل، دوکتور محمود. نیم قرن در
دادگستری، داستان یک زنده‌گی. میترا طوسی (ویراستار)، نشر وزارت فرهنگ و ارشاد
اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، ص ١٠٦
- سید صدری،
سعید. مروری بر حوادث فرقه‌ی دموکرات آزربایجان و حکومت پیشه‌وری در میانه.
انتشارات اعظم. تبریز، ص ١٢١
- سیری در تاریخ
زبان و لهجه‌های تورکی، دوکتور جواد هئیت، چاپ سوم، نشر پلیکان، تهران، ١٣٨٠، صص
٢٦٩-٢٦٥
- ماجرای کتاب‌سوزی‌های کسروی از زبان خودش
http://www.taranom-e-akhar.blogfa.com/post-6.aspx
- مجله‌ی
پرچم، سال یکم، شماره‌ی یکم، نیمهٔ یکم فروردین ۱۳۲۲. برای دانلود شماره‌های پرچم:
http://www.iran-archive.com/start/1426
Rebecca
Knuth. Burning Books and Leveling Libraries: Extremist Violence and Cultural
Destruction
Rebecca
Knuth. Libricide: The Regime-Sponsored
Destruction of Books and Libraries in the Twentieth Century
Lorraine
Boissoneault. A Brief History of Book Burning, From the Printing Press to
Internet Archives
- کتابسوزی، ویکی‌پدیا،
دانش‌نامه‌ی آزاد
-Stuart Macintyre, Juan Maiguashca, Attila
Pok, The Oxford History of Historical Writing: Volume 4: 1800-1945 2011, Oxford
University Press
- به آتش کشیدن کتاب‌هاى
تورکى به دست ارتش شاهنشاهى،22 آذر 1325 میدان دانش‌سراى
تبریز، ییرمى بیر آذر وئبلاگى- وبلاگ بیست و یک آذر، 21 Azer- Yirmibir Azer
- فیض الهی وحید، دوکتور حسین. سولماز صومالی
http://www.rezahamraz.com/fa/index.php?option=com_content&task=view&id=1336&Itemid=2
- صیامی، رضا. کتابهای سوخته!.
http://www.miyanali.com/RS205/33
PEHLEVİ DEVLETİ - İRAN ORDUSU TARAFINDAN AZERBAYCAN'DA YAPILAN "TÜRKÇE KİTAPLARI YAKMA KUTSAL TÖRENLERİ" ARALIK-1946
“Holy Celebrations of Turkish Book Burning" by the Pahlavi Government - Iranian Army in Azerbaijan, December 1946
[1] A scroll written by the Hebrew prophet Jeremiah
(burnt by King Jehoiakim): About 600 BC, Jeremiah of Anathoth wrote that
the King of Babylon would destroy the land of Judah. As recounted in Jeremiah
36, Jeremiah's scroll was read before Jehoiakim, King of Judah, in the presence
of important officials; King Jehoiakim destroyed the scroll in a fire, and then
sought to have Jeremiah arrested.
[2] In 168 BC the Seleucid monarch Antiochus IV ordered
Jewish 'Books of the Law' found in Jerusalem to be 'rent in pieces' and burned
[13] – part of the series of persecutions which precipitated the revolt of the
Maccabees.
[3] Suppression of Maya and destruction of Maya texts: After hearing of Roman Catholic Maya who continued to
practice idol worship, Landa ordered an Inquisition in Mani, ending with a
ceremony called auto de fé. During the ceremony on July 12, 1562, a disputed
number of Maya codices (according to Landa, 27 books) and approximately 5,000
Maya cult images were burned.
[4] مغزشویی شاه اسماعیل
جوان توسط راهبان ارمنی در کلیسای جزیره‌ی آختامار – اقتمر در دریاچه‌ی وان
[5] شاه عباس اول به لحاظ تباری نیمه تورک (از طرف
پدری) و نیمه مازنی (از طرف مادری)، و یکی از ضد تورک‌ترین شاهان خاندان صفوی،
بلکه تاریخ است. وی شاه یک کریتپتو مسیحی منسوب به کلیسای گریگوری ارمنی، و ماشه‌ی
داوطلب دولت‌های استعمارگر و صلیبی اوروپایی بود و در خوش خدمتی به آن‌ها هیچ
فرصتی را از دست نه‌می‌داد. او که امتیازات و اختیارات بی شمار و فوق‌العاده‌ای به
مسیحیان اتباع خود مخصوصا ارمنی‌ها و مسیحیان اوروپایی قائل شده بود، از هیچ ظلم و
بی عدالتی و ستم بر مسلمانان، و ضربه زدن از پشت به امپراتوری عوثمان‌لی، تورک‌ها
و مسلمانان دریغ نه‌می‌کرد. شاه عباس اول شخصی سادیست بود و در سال‌های حاکمیت خود
مرتکب جنایات و خون‌ریزی‌های وحشیانه‌ی بسیاری، از جمله چند نسل‌کُشی شده است: «نسل‌کُشی
سنّی‌ها» (تورک، تاجیک، ...)، «نسل‌کُشی تورکمان‌ها» (قاراقویون‌لوها، آغ‌قویون‌لوها،
...)، «نسل‌کُشی قیزیل‌باش‌ها» (تورکمانان آناتولیایی بر مذهب غالی علوی که موسس
دولت تورک قیزیل‌باش بودند)، «نسل‌کُشی گروه‌های مسلمان هترودوکس دیگر» مانند
نقطویان و منسوبین به طریقت‌های صوفی، «نسل‌کُشی یهودی‌ها-موسوی‌ها»، .... دلیل آن
که شاه عباس اول در دو تاریخ‌نگاری ایرانی و آزربایجانی با عنوان «کبیر» یاد می‌شود، تورک‌ستیزی،
عوثمان‌لی‌ستیزی و مسلمان‌ستیزی او است. عینا به همین دلایل، در ادبیات سیاسی و
تاریخی تورک به عنوان «شاه عباس حقیر» داده شده است.
شاه عباس «حقیر»، تورک‌ستیزترین شاه خاندان صفوی
[6] میرزا آقا خان کرمانی
و منظومه‌ی اتحاد اسلام او در مقاله‌ی تورکی سید توفیق همدانی
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/10/blog-post_19.html
ترور ناصرالدین شاه قاجار توسط تروریست‌های بابی-ازلی، و قهرمان‌سازی
از تروریست قاتل او توسط قومیت‌گرایی فارس-دولت ایران
https://sozumuz1.blogspot.com/2021/05/blog-post_5.html
شعر میرزا حسن خان خبیرالملک تبریزی در مدح سلطان عبدالحمید و ماجرای
اعدام او، میرزا آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی
[8] Nazi book burnings
[9] سوزانیدن کتب تورکی در
تورکستان جنوبی- افغانستان توسط ناسیونال فاشیسم پشتون
[10] گاه‌شمار حوادث مهم تاریخ تورکان افغانستان یا تورکستان جنوبی بعد
از اشغال این منطقه توسط قبیله‌سالاران
[11] وضعیت تورک‌های ساکن در افغانستان و ایران از جهات بسیار به هم
شباهت دارد: هر دو در معرض سیاست‌های ضد تورک دولت‌های مرکزیشان قرار دارند، هر دو
به سرعت در حال دری‌زبان و فارس‌زبان شدن هستند، نخبه‌گان هر دو گروه به درجه‌ی
مهمی فاقد شعور ملی تورک بوده، آسیمیله شده‌اند؛ خود را افغانستانی و ایرانی
دانسته و در گفتمان کشوری ایران و افغانستان پاسیویزه شده‌اند، .... بنا به بعضی
از ناظران بی طرف: «طریق استخلاص تورک‌های ساکن در افغانستان و ایران نیز یکی
است: تلاش برای بیداری ملی مردم خود؛ آفریدن نسلی از نخبه‌گان دارای شعور ملی
تورک؛ به روز کردن گفتمان سیاسی‌شان (حمایت از جدایی مطلق دین از دولت و لائیسیسم،
دفاع از حقوق اقلیت‌های دینی و ملی، حقوق زنان، مخالفت با دولت شرعی و دین دولتی،
مبارزه با تروریسم و تروریسم اسلام‌گرا، ....)، جلب حمایت‌های خارجی و بین‌المللی
حتی‌المقدور گسترده و متنوع (تورکیه، اوزبکیستان، عربستان، اسرائیل، روسیه، چین،
ایالات متحده آمریکا، اتحادیه‌ی اوروپا، بریتانیا، سازمان‌های بین‌المللی حقوق
بشری و ...)؛ تبدیل شدن به یک قدرت سیاسی؛ منتظر ماندن به تضعیف دولت مرکزی به هر
علت (جنگ داخلی، اشغال خارجی، تحریم‌های جهانی، نارضایتی داخلی، ...)؛ تشکل و
سازمان‌یابی سریع به محض ضعیف شدن دولت مرکزی؛ تاسیس و اعلان یک طرفه و غافل‌گیرانه‌ی
دولت ملی خویش دربرگیرنده‌ی همه‌ی اراضی تورک‌نشین کشور؛ و مجبور ساختن دولت مرکزی
ضعیف و جامعه‌ی جهانی غافل‌گیر شده به قبول این واقعیت میدانی جدید. تورک‌های
افغانستان و ایران باید به‌دانند که دولت‌های مرکزیشان و فارس‌ها و پشتون‌ها هرگز
داوطلبانه حقوق ملی آن‌ها را به رسمیت نه‌خواهند شناخت و با آن‌ها معامله‌ی شهروند
دارای حقوق برابر و حتی یک انسان معمولی نه‌خواهند کرد. تورک‌های ایران و
افغانستان نه‌باید انرژی و وقت خود را با مخاطب قرار دادن جامعه‌ی فارس و پشتون
تلف کنند. باید تمام تبلیغات و فعالیت‌های فرهنگی و سیاسی تورک‌های افغانستان و
ایران صرفا معطوف و متمرکز به آگاه ساختن مردم خود و جلب حمایت خارجی حداکثری
باشد، نه راضی ساختن پشتون‌ها و فارس‌ها و دولت مرکزی به شناختن حقوقشان، خیالی که
هرگز – اقلا در آینده‌ی نزدیک - به تحقق نه‌خواهد پیوست».
[12] توردیقل میمنگی. «ماموریت محمد گل مهمند در راه تحقق آرمان‌های نا
تمام امیر عبدالرحمان خان در شمال هندوکش». قسمت سوم. نشر نخست: 15 نوامبر 2010.
[13] Çekmen > Çekpen > Cepken: çuhadan yapılmış,
gömlek üstüne giyilen, üzeri işlemeli, kolları uzun ve yırtmaçlı, yakasız ve
boyu belden yukarda kalan üst giysisi.
چپن-چه‌په‌ن-
چه‌پگه‌ن-چه‌پکه‌ن-چه‌کمه‌ن: چوخادان یاپیلمیش، کؤینه‌ک اوستونه گیییله‌ن، اوزه‌ری
ایش‌له‌مه‌لی قول‌لاری اوزون و ییرتماج‌لی، یاخاسیز و بویو بئل‌ده‌ن یوخاری‌دا
قالان اوست گییسی، ردا، قبا، روبدؤشامبر، ...
[14] از مقاله‌ی «یکم دی ماه و داستانش»، پرچم، سال یکم، شماره‌ی یکم،
نیمه‌ی یکم فروردین ١٣٢٢، و چند نوشته‌ی دیگر کسروی در این باره
[15] «تورک-از-خود-متنفر» - «تورک‌ده‌ن اییره‌نه‌ن
تورک»- «تیت» (Türkden İyrenen Türk, TİT, Self-Hating
Turk) مفهومی مانند «یهودی-از-خود-متنفر»
(Self-Hating Jew)
در روان‌شناسی اجتماعی بوده و به معنی آن تورکی است که به دلایلی (سندروم
استوکهولم، خودکم‌بینی ناشی از پسیکودینامیک‌های کودکان آزاردیده، خود انگ زنی،
سرکوب درونی شده، شعور کاذب، و ...) دارای افکار و تمایلات تورک‌هراسانه و تورک‌ستیزانه
است. اغلب نخبه‌گان تورک پان‌ایرانیست و فارس‌گرای ظهور کرده در قرون ١٩ و ٢٠ که
منکر هویت تورک شده‌اند را می‌توان در این دسته مطالعه کرد: تورکان دارای افکار
نژادپرستانه‌ی آریاپرستی؛ آخوندوف، تقی‌زاده، شفق، ارانی، کسروی، ارژنگی، فیوضات،
ایرانشهر، نوبری، حریری، ناصح ناطق؛ رهبران تورک ضد تورک مشروطیت و آزادی‌ستان،
تورکانی که فارسی را زبان ملی خود عنوان می‌کنند، آن‌هایی که با نام ملی ملت خود
تورک دشمنی می‌ورزند، آن‌هایی که برای فرار از نام و تاریخ و نژاد گویا پست و
فرومایه‌ی تورک و بلندپایه شدن، خود را به اصرار آزری و آزربایجانی نامیده و به
زرتشت و ماد و آریائیان و پارس‌ها .... وصل می‌کنند، آزربایجان‌گرایان استالینیست،
.... از نمونه‌های سمبولیک معاصر «تورک–از–خود–متنفر»، جواد طباطبائی، گونتای جوانشیر
– گه‌‌نج آلپ، علیرضا اصغرزاده و ... را می توان نام برد.
[16] کسروی در آثارش همه جا
با آب و تاب به تقدیس خشونت و ستایش و توجیه و دفاع از اعمال تروریستی بابیان و
ازلیان ضد قاجار مانند «عباس آقا صراف تبریزی» و مشروطه‌طلبان افراطی که مقامات
دولتی و مخالفان سیاسی و حتی یاران دگراندیش خود را به قتل می‌رسانیدند، و یا آدم‌کشان
حرفه‌ای مانند «حیدرخان عموغلو» که تروریسم سرخ بولشویکی را به ایران داخل کرده و
نقش مهمی در منحرف نمودن و ناکام گردانیدن روند مسالمت‌آمیز و رفورمیستی آزادی‌خواهی
و مودرنتیه‌ی قاجاری در ایران داشته‌اند می‌پردازد؛ و از این آدم‌کشان و تروریست‌ها
و دشمنان آزادی، به عنوان آزادی‌خواه قهرمان‌سازی می‌کند. کسروی - مانند همه‌ی
مشروطه‌خواهان و آزربایجان‌گرایان دیگر، از یپرم خان و دیگر تروریست‌ها و آدم‌کشان و فدائیان ارمنی دوره‌ی
مشروطه هم، قهرمانان افسانه‌ای آفریده است.
کسروی تروریست‌پرور، دورویی و دغل کاری ناسیونالیسم ایرانی و آزربایجانی
[17] چهار قسمت از کتاب «سرزمین‌های شگفت و مردم مهربان» به ملت تورک
ساکن در ایران مربوط است: قسمت ٤- مربوط به آزربایجان در فصل اول (کومونیسم در
جنوب مرزهای شوروی)، قسمت‌های ٢١، ٢٢ و ٢٣ مربوط به تورک‌های جنوب ایران و اتحادیه‌ی
طوائف قشقایی در فصل دوم (طوائف ایران). متن کامل انگلیسی قسمت ٤ مربوط به
آزربایجان را برای اولین بار در وبلاگ ٢١ آزر
در سال ٢٠٠٣ منتشر کردم.
William Orville Douglas.
Strange Lands and Friendly People. 1951
[18] متن اصلی پاراگراف ذکر شده در این مقاله به انگلیسی
When the Persian Army returned to Azerbaijan it came with a roar.
Soldiers ran riot, looting and plundering, taking what they wanted. The Russian
Army had been on its best behavior. The Persian Army—the army of
emancipation—was a savage army of occupation. It left a brutal mark on
the people. The beards of peasants were burned, their wives and daughters
raped. Houses were plundered; livestock was stolen. The Army was out of
control. Its mission had been liberation; but it preyed on the civilians,
leaving death and destruction behind.
[19] از منظر تاریخ ملی تورک و وجدان تاریخی ملت تورک
ساکن در ایران، تا زمانی که دولت ایران وجود ملت تورک در ایران، اعطای دوباره‌ی موقعیت
زبان رسمی به زبان تورکی در مقیاس کشوری، تاسیس دوباره‌ی نظام تحصیلی تورک در همه‌ی
مقاطع، و اداره‌ی مناطق تورک‌نشین توسط خود تورک‌ها را قانونا و حقوقا و به طور
رسمی قبول نه‌کرده است، فاقد «مشروعیت ملی» خواهد بود. از طرف دیگر، هر قدرتی حتی
خارجی که این موارد و حقوق را به رسمیت به‌شناسد دارای «مشروعیت ملی» خواهد بود.
[20] سازمان‌یابی شبه نظامیان حامی شاه در ایران، سازمان‌های فداییان
شاه (١٣٣٦-١٣٢٠). میلاد حیدری، کریم سلیمانی دهکردی. دانشگاه شهید بهشتی،
١٥-٢-١٣٩٨
سازمان
کوک جمعیت فداکاران آذربایجان براساس اسناد نو یافته "گارد شاهنشاهی" کریم سلیمانی دهکردی، مطالعات تاریخ فرهنگی؛
پژوهش‌نامه‌ی انجمن ایرانی تاریخ سال دوم، شماره‌ی پنجم، پاییز 1389 ، صص 115 -142
[21] پیشه‌وری یک ربع قرن قبل در ماجرای نهضت گیلان، در پیروی از
آواتیس سلطان‌زاده‌ی ارمنی، رفتارهای بسیار رادیکال، چپ‌گرایانه، اسلام‌ستیزانه و
تورک‌ستیزانه داشت. این رفتارها و کودتای کومونیستی بر علیه کوچک خان که پیشه‌وری هم
در میان رهبران آن قرار داشت از عوامل سقوط جمهوری گیلان بود. اما در ماجرای حکومت
ملی آزربایجان، پیشه‌وری که توسط مقامات شوروی مخصوصا جمهوری آزربایجان و باقیروف تنبیه
شده بود و در متابعت از سیاست جدید استالین در استفاده از مذهب بر علیه نازیسم، و
شاید درس آموخته از خطاهایش در ماجرای نهضت گیلان، از تبلیغات ضد دینی خودداری می‌کرد.
او همچنین در اثر اجبار مقامات آزربایجان شوروی از دشمنی قبلی‌اش با زبان تورکی و
مخالفتش با رسمی شدن دوباره‌ی آن دست برداشته بود. هر چند پیشه‌وری تا به آخر، علی
رغم تظاهر به باور به ملت آزربایجان، معتقد به ملت ایران باقی ماند ...
[22]https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=pfbid0Fjd5xE8gcDiPdzCWzu7FPFEvBSL9GoGXhSND2mS79At5UqXtddXkLZuLWF4qLSTWl&id=100016259447627
[23] «یادداشتیم گوج‌لو اولدوغو حال‌دا، بیلمیردیم کیتاب‌لارین
یاندیریلما صحنه‌سی‌نی اوزاق‌دان – یاخین‌دان گؤرموشه‌م یوخسا یوخ. او گون‌له‌ر مه‌ن
ده بیر چوخ‌لاری کیمی ده‌رین بیر روحی و معنوی بحران گئچیریردیم. لاکین ایسته‌ر
گؤرموش و یا گؤرمه‌میش اولسام، بو فاجعه مه‌ن‌ده سیلینمه‌ز بیر روحی ایز سالمیش و
بئله بیر آرزی‌نین عؤمور دیله‌یی اولدوغونا یئر آچمیش‌دیر. اؤز اؤزلویوم‌ده بئله
قرارا گه‌لمیشدیم کی ساغلیق اولسا و حیات وفا قیلسا، بیر گون‌ده‌ن مین گونه بو
کیتاب‌لاری یئنی‌ده‌ن هم ده اولدوق‌جا بؤیوک تیراژلا و اون‌لارین مندرجه‌سی‌نه هئچ
جور اهل آپارمادان چاپ ائدیم. اوغورلار اولسون کی بو دیله‌ک ١٩٧٨نجی ایل
اینقیلابی‌ندان سونرا دوغرولدو و مه‌ن نسخه‌له‌ری‌نین اه‌له گه‌تیرمه‌سی چوخ دا
آسان اولمایان بو کیتاب‌لاری بیر بیری‌نین آردی‌نجا هر بیری اون مین، بئش مین
تیراژی‌ندا و بیرینجی و ایکینجی کیتابی ایکی دفعه، فرزانه انتشاراتی‌ندا چاپ
ائدیلمه‌سی‌نه [موفق اولدوم]. به‌سله‌نیله‌ن تاریخی قایغی هر کیتابین اوست قابیغی‌ندا
یازیلمیش سؤزله‌ر ایله داها دا آیدین‌لاشیردی: بیر چوخ ایل‌له‌ر بوندان اوّل آنا دیلیمیزی [تورک‌جه‌نی] (اوشاق‌لارا)
اؤیره‌تمه‌ک ایچون آزه‌ربایجان ملی معارف طرفی‌نده‌ن درس کیتاب‌لاری سیراسی‌ندا
نشر ائدیلمیش بو کیتاب، اون‌دا اولان بیر پارا فنی نقصان‌لارلا بئله، دیلیمیزی
خلقه و هامی‌دان آرتیق آزه‌ربایجان [تورک] اوشاق‌لاری‌نا درس وئرمه‌ک اوغروندا
گؤتورولموش بؤیوک و شرف‌لی آددیم‌دیر».
[24] تبلیغ نام‌ها و مفاهیم
پان‌ایرانیستی آذری، آذرستان و آذرآبادی توسط حکومت ملی آزربایجان
https://sozumuz1.blogspot.com/2020/05/blog-post_19.html
عمل‌کرد
حکومت ملی آزربایجان در فروپاشاندن هویت ملی تورک و تودهی تورک در ایران
http://sozumuz1.blogspot.com/2022/12/blog-post_28.html
دلائل
عدم استقبال ملت تورک از حکومت ملی آزربایجان به عنوان یک پدیده‌ی ملی که هر
تورک خود را اخلاقا به حمایت از آن موظف حس کند
[25] تبریز مرکز جنبش ملیت‌گرایی
ایرانی بوده است
[26] تبریز از دهه‌ها پیش
از آن توسط نخبه‌گان مانقورت، به کانون ناسیونالیسم ایرانی فارس‌محور و ضد تورک،
پارسی سره‌نویسی، باستان‌گرایی آریایی، نهضتهای نشر نشریات فارسی زبان در داخل و
خارج کشور و تاسیس مدارس فارس در مناطق تورک‌نشین و .... تبدیل شده بود. به واقع
نخبه‌گان تبریزی (-اردبیلی) نه تنها عامل اصلی در ماجرای مشروطیت انگلیسی ضد
تورک، و اشغال پایتخت دولت قاجار توسط قوای تروریست مشروطه‌طلب، مجاهدین و ازلی‌ها،
داشناکهای ارمنی، بختیاریهای متفق انگلستان، و در سال‌های جنگ جهانی اول عامل
سرکوب نیروهای ملی سیاسی خواهان فدرالیسم و پارتیزان‌های تورک .... بودند، بلکه
عامل اصلی در ساقط کردن سلسله‌ی تورک قاجار و پایان دادن به حاکمیت سیاسی تورک بر
ایران، همچنین طراحی و آغاز سیاست نسل‌کشی زبان و ملت تورک در ایران به دوره‌ی
سردار سپه-رضاخان هستند.
تبعید سه رهبر فرقه‌ی دموکرات آزربایجان (خیابانی، نوبری، بادام‌چی)
به دلیل تبلیغات انگلیس پرستانه و فعالیت‌های ضد تورک‌شان
[27] نام‌های انجمن قلم ایران
و کانون نویسنده‌گان ایران، .... نام‌هایی غلط هستند. این‌ها به سبب آن که قلم
فارس و فارسی‌نویس هستند باید «انجمن قلم فارس» و «کانون نویسنده‌گان فارس» نامیده
شوند.
[28] تثبیت‌های فوق مربوط به سال ٢٠٠٣ است که این مقاله برای نخستین
بار منتشر شد. پس از آن چند اثر حاوی مطالب و اسنادی در این موضوع تالیف شده است.
در میان این آثار، کتاب اینترنتی «حکومت ملی آزربایجان، مروری بر رویدادهای سال‌های
١٣٢٤-١٣٢٥ آزربایجان و نسل‌کشی ٢١ آذر»، تالیف حسین علیزاده (باریش مرندلی)، قابل
توجه است. در این کتاب که به موضوع نسل‌کشی سال ١٣٢٥ و جنایات جنگی انجام گرفته
توسط ارتش، مامورین دولتی ایران و دسته‌جات شاه‌پرست در آزربایجان پرداخته،
اطلاعات و اسنادی در باره‌ی کمپین سوزاندن کتب تورکی در تبریز و چند شهر دیگر
آزربایجان نیز عرضه شده است. این تحقیق، گامی قابل تقدیر در راه پر کردن خلاء
موجود در عرصه‌ی مستند نمودن جنایات جنگی سال ١٣٢٥ در آزربایجان است. با این‌همه
این کتاب از دیدگاه آزربایجان‌گرایی و تاریخ‌نگاری آزربایجان‌گرایانه، و نه تاریخ‌نگاری
تورک و علمی تالیف شده و در نتیجه یک «روایت آزربایجانی» در تقابل با «روایت
ایرانی» است، و نه یک «روایت تورک». به عنوان نمونه در این کتاب هم مانند تمام
روایات آزربایجانی:
١-
مفهوم نژادپرستانه و استعماری ضد تورک «ملت آزربایجان» به‌کار رفته است. در حالی که
در ایران ملتی به اسم آزربایجانی وجود خارجی نه‌دارد. ملت ما «تورک» نام دارد و
محدود به آزربایجان نیست
٢-منطقه‌ی
آزربایجان به عنوان وطن تقدیم شده است. حال آن که وطن تورک در شمال غرب ایران و یا
«تورکایلی» منطقه‌ای به وسعت دو برابر آزربایجان است.
٣-
حرکت انگلیسی و ضد تورک مشروطیت که یک حرکت ملی ایرانی و فارس‌محور با هدف ایجاد
دولت-ملت ایران با زبان ملی فارسی بود، با وارونه‌سازی به عنوان حرکت ملی
آزربایجانی‌ها، ایضا جنبش فارس‌گرا و ضد تورک و پان‌ایرانیستی آزادی ستان به
عنوان یک حرکت ملی تقدیم شده است
٤-
از «جنبش ملی تورک» و هیچ شخصیت و جریان و حرکت و تشکیلات ملی تورک موجود در اواخر
قرن نوزده و ربع اول قرن بیستم و در راس آن‌ها «دولت تورک اتحاد» و رهبر ملی تورک
جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی - مجدالسلطنه ذکری نه‌شده است
٥-
ماهیت حکومت ملی آزربایجان که محصول توسعه‌طلبی دولت شوروی تحت رهبری استالین بود
و نه ادامه‌ی مجادله‌ی ملی تورک برای احقاق حقوق ملی ملت تورک، و ایران‌گرایی
رهبران ایرانی حکومت ملی آزربایجان و فقدان شعور ملی تورک آن‌ها و دشمنی‌شان با
نام ملی و هویت ملی تورک، تبلیغ هویت جعلی آزری، حاکم کردن اشقیا و تروریست‌های
آسوری و کورد و ارمنی بر غرب آزربایجان و .... توسط آن‌ها، قلب و تحریف و سانسور شده
است.
[29] در این باره مقاله‌ای از «بالاش آبی‌زاده آذراوغلو»
با نام «یاندیریلمیش کیتاب‌لار» در مجله‌ی «آزه‌ربایجان معلمی» چاپ باکو، ٢٤
فئورال ١٩٨٢ منتشر شده است. دست‌یابی به این مقاله ممکن نشد. اما جمله‌ای از آن که
دارای زبانی حماسی و شاعرانه و شعاری مطابق با طرز رایج در جمهوری آزربایجان است و
در نشریه‌ی تریبون، دفتر چهارم، زمستان ١٩٩٩، ٤جی سایی، قیش نقل شده، نشان می‌دهد
این مقاله یک مقاله‌ی تحقیقی و تحلیلی در مستندسازی و واکاوی ابعاد سیاسی و حقوقی
و حقوق بشری و علل و تاثیرات و عواقب این فاجعه نیست: «بیر خالقین تفکّر
دونیاسی‌نین یادگارلاری اودلاندی. آلاولارین دیل‌له‌ری کیتاب‌لاری ورق‌له‌دیک‌جه
نئچه نئچه داهی‌نین، متفکّرین و صنعت باهادیرلاری‌نین شکلی سانکی تونقالین آراسی‌ندا
بوی‌لانیپ، بو جلّادلارا غضب و نفرت‌له باخیردی. آرابیر گوج‌له‌نه‌ن نسیم یانیپ
قالمیش ورق‌له‌ری تونقالین اوزه‌ری‌نه قالدیریر، یاخین‌داکی آغاج‌لارین چیلپاق
بوداق‌لاری‌نا یاپیشدیریپ غریبه بیر منظره یارادیردی.... »
[30] ذکر این اقدام مثبت صمد وورقون به معنی دفاع از تمام مواضع و
تفکرات او نیست. وی یک استالینیست بود و علاوه بر ترور شخصیتی که شخصا بر علیه
شخصیت‌های ملی تورک مانند محمدامین رسول‌زاده انجام داده و عموما حمایت از سرکوب و
کشتار روشن‌فکران و اهل قلم مستقل و تورک‌گرا توسط رژیم استالینی، با تبلیغ نام و
هویت ملی استعمار و استالین ساخته‌ی «آزربایجانی» به جای نام و هویت ملی «تورک»،
خود به نوعی دخیل در نسل‌کشی زبانی و ملی ملت تورک در قفقاز جنوبی بود. در عنوان
این منظومه نیز وورقون به جای «تورکی»، نام ضد تورک و جعلی و بی معنی «زبان آزربایجان»
را بکار برده است.
[31] سیری در تاریخ زبان و لهجه‌های تورکی، دوکتور جواد هئیت، چاپ سوم،
نشر پلیکان، تهران، ١٣٨٠، صص ٢٦٩-٢٦٥
تحقیق بسیار جالب و کاملی است استاد
ReplyDeleteچوخ گوزه بیر اراشدیرمادی اللرینیزه و قلمینیزه ساغلیق اوستاد
سیزه ده اوخویوپ ده یه رله ندیردییینیز اوچون تشکور ائدیره م
Deleteعکس جعلی گذاشتید. 10 may 1993 کتابسوزی در برلین به دست نازیست ها را جای آذربایجان پخش میکنید. از بس بی شرفید. گوگل کنید و رو سیاه بشین.
ReplyDeleteآن عکس جعلی نیست، مربوط به کتابسوزی در برلین به دست نازیهاست. عکسهای مربوط به سوزانیدن کتابهای تورکی توسط دولت ایران و ارتش ایران را قبل از آن عکس می توانید ببینید
Delete