نامه‌ي تورکي صفي‌شاه اول صفوي (١٦٤٢-
١٦٢٨) به امپراتور اتريش و پادشاه مجارستان فرديناند دوم (١٦١٩-١٦٣٧)
مئهران باهارلي
صفي‌شاه اول صفوي در حوالي سال ١٦٣٠ نامه‌اي تورکي خطاب به فرديناند
دوم پادشاه مجارستان – امپراتور اتريش نوشته و فرستاده است. اين نامه به لحاظ
مضمون چندان اهميتي ندارد، چرا که يک نامه‌ي فرماليته معارفه است. در اين نامه صفي‌شاه
اول با زباني بسيار مطنطن به تخت نشستن خود
و خواست‌اش را براي ادامه روابط دوستانه با فرديناند دوم پادشاه مجارستان – امپراتور اتريش اعلام کرده
و اظهار اميدواري مي‌کند که پادشاه مجارستان- امپراتور اتريش نيز سياستي مشابه در
پيش گيرد.
اهميت اين نامه در زبان تورکي است که براي نوشتن آن بکار رفته است. زبان تورکي در امپراتوري تورکي-آزربايجاني صفوي علاوه بر آنکه در داخل قلمروي
اين دولت به همراه فارسي، به عنوان يک زبان دولتي و ديواني بکار مي‌رفت، زبان ديپلماسي
خارجي آن نيز بود. دکتر فتکه لايوش مجاري (Fekete Lajos, 1891-1969) که براي اولين بار متن
اين نامه را منتشر کرده در اين باره چنين مي‌گويد: "اين نامه‌ها[ي تورکي شاهان صفوي] دليل بر آن است که زبان تورکي براي
ايرانيان زبان ديپلماسي و مخابرات رسمي در عرصه‌ي بين المللي بود... نبايد فراموش کرد
که بين تاريخ نگارش نامه‌ي شاه حسين صفوي [١٦٩٥] و تاسيس بالفعل خاندان قاجاري در ايران
(١٧٢١)، تنها چند سال فاصله است. صعود يک خاندان تورک بر تخت سلطنت ايران و ريشه دوانيدنش
در يک کشور بيگانه، امري تصادفي نيست. اين امر تنها مي‌توانست بر بنيان وجود نفوذ تورک
قبل از آن متحقق شود. دليل وجود اين نفوذ را هم نامه‌هاي شاهان ايران خود بدست مي‌دهند...
نامه‌هاي مورد بحث شاهان ايران، نشانگر نفوذ تورک بر مدنيت ايران بوده و با اين وصف
از منظر تورک‌گرائي منابع تاريخي بسيار ارزشمندي‌اند...".
زبان تورکي‌اي که در اين نامه بکار رفته، زبان تورکي محاوره‌اي و يا
ادبي آن دوره نبود، بلکه زباني بود مطنطن،
مغلق و پرتصنع که صرفاً در نامه‌نگاري با سلاطين و پادشاهان و براي فصاحت‌فروشي
بکار مي‌رفت.
در زير متن نامه‌ي مذکور را با حفظ رسم الخط اصلي آورده‌ام (صرفاً کلمات
و پسوندهاي تورکي را با الفباي مدرن فونتيک تورکي نوشتم).
"صفي شاه
طرفينده‌ن ايکينجي فرديناندا گؤنده‌ريلميش اولان تورکجه نامه‌نين صوره‌تيدير:
معزّالبدّوله و العظمه و الاقبال"
چازار پادشاه حضرتله‌رينه:
عاليجنابِ والانساب، متعالي‌ايابِ سلطنت
و جلالت‌انتساب، شوکت و عظمت‌قبابِ محبّت و مودّت‌اطوار، خسروِ رفيع‌قدرِ عالي‌تبار،
معدلت ديارينين آراينده‌سي و فرمانرواليق ممالکينين زيبنده‌سي، ....پادشاهلارينين شهرياري،....نامدارلارينين
نامداري، نمسه ولايتينين پادشاهي، فرنگيّه طايفه‌سينين سرورِ خورشيد‌کلاهي!
تحرير و بياندان افزون مراتبِ محبّت و دوستلوق
و تقريرِ لساندان بيرون مراسمِ اتّحاد و آشناليق القاء و اظهاريندان سونرا، مرفوعِ رايِ
خورشيدِ ضياء و مشهودِ ضميرِ منيرِ قمرِ اعتلاء اولدور کيم، هميشه آباء و اجدادِ عظامِ
جنّت‌مکانيميز و طبقهٔ مسيحيّه پادشاهلارينين مابينينده، خصوص اول پادشاهِ والاجاه
ايله‌ن، طريقهٔ محبّت و دوستلوق و رابطهٔ الفت و يگانه‌ليک مرعي و مسلوک و ابوابِ خصوصيّت
و آشناليق مفتوح اولوپ، طرَفِينده‌ن سخندان ائلچيله‌ر محبّت‌انگيز نامه‌له‌ر ايله‌ن
متواتر آمد و شد ائده‌رله‌ر ايدي.
شيمدي کي مقتضاء قضاء و تقديراتِ آسمانيده‌ن،
جنّت‌مکانِ فردوس‌آشيان بابام عليه الرّحمه حضرتله‌رينين واقعهٔ حايله‌سي سانح اولوپ،
بو جهانِ فانيده‌ن سرايِ باقي‌يه ارتحال ائتدي، توفيقاتِ الاهيده‌ن سريرِ فلک‌رفعتِ
شاهي و اورنگِ گردون‌رتبتِ شهنشاهي، ذاتِ معدلت‌صفتِ همايونوم ايله زيب و زينت بولوپ،
ساحتِ ايران‌زمين، کي خلاصهٔ عرصهٔ عالم و تختگاهِ کيان و جمدير، نسيمِ اقباليم ايله
نزهت و طراوت بولدو، همان قاعده بلکي آندان زياده اول حضرتِ رفيع‌منزلت ايله‌ن طريقهٔ
محبّت و دوستلوق و اتّحاد و يگانه‌ليک منظور قيليپ، مقتضايِ رافتِ جبلّي، سيزده‌ن همواره
قراردادِ خاطرِ عاطر و مکنونِ ضميرِ منيرِ صداقت‌مآثريميز اولدور کيم، بو سلسلهٔ عاليّه‌نين
دوستلاري و خيرخواهلاري ايله‌ن الفت و اتّحاد مقاميندا اولوپ، مابينيميزده رسمِ خصوصيّت
مرعي و طريقِ مغايرت مسلوب اولا!
اونا بناءً اظهارِ دوستلوق و باديِ آشناليق
اوچون بو نامهٔ محبّت‌نشان جانبِ عاليله‌رينه مرقومِ قلمِ اتّحاد اولدو. "بحمدالله
و المنّه" احوالِ خيرمآليميز احبّاء و دوستلار و بو دودمانِ عاليشانين نيکخواهلاري
مقصد و مدّعاسينجا خير و خوبلوق ايله گذراندير و اصلاً بير امر کي ذرّه قده‌رينجه موجبِ
اکراهِ خاطرِ اوليايِ دولتيميز اولا واقع دئييلدير.
ترصّد و ترقّب مکارمِ عاليله‌رينده‌ن اولدور
کيم، اول طرفده‌ن داخي جنّت‌مکانِ فردوس‌آشيان بابام زمانِ شريفينده‌ن زياده، طريقهٔ
محبّت مسلوک اولوپ، صداقت‌نشان مکتوبلار و "فصيح البيان" ائلچيله‌ر ارساليندان
خالي اولماييپ، هميشه محرّکِ سلسلهٔ وداد و فاتحِ ابوابِ اتّحاد اولالار و هر گونه
رجوعلاري بو دياردا وار ايسه، يگانه‌ليک اوزه‌رينده‌ن اعلام ائده‌له‌ر، کي توجّهِ همايونوموز
اونون حصولونا مبزول اولا و اصلاً مغايرت و بيگانه‌ليک تجويز ائتمه‌يه‌له‌ر.
چون غرض اظهارِ محبّت و دوستلوق ايدي، زياده
اطناب اولونمادي. سلطنت و کامرانليق اياّمِ منهجِ رضايِ سبحاني بيرله مقرون و عاقيبتله‌ري
خئيره مشحون اولا!
مهر پشت نامه:
حسبي الله
هست از خان غلام شاه صفي ١٠٣٨
با علي جانب هر که نه نکوست
هر که گو باش، ندارم من دوست
هر که چون خاک نيست بر در او
گر فرشته است خاک بر سر او
Birinci Sefişah Sefevi’nin
(1628-1642) terefinden 1630 uncu ilde Avusturiya imparatoru ve Macaristan
qıralı İkinci Ferdinand’a gönderilen Türkce mektub
Müizz ül-bi-l dövle ve-l ezeme ve
iqbal, Çazar pâdişahları hezretlerine:
Âli cenab-i vâla nisab, müteali
eyab-i seltenet ve celalet intisab, şövket ve ezemet qibab-i mehebbet etvar,
xosrov-i refi’ qedr-i âli tebar, me’delet diyârının ârâyendesi ve fermanrevalıq
memâlikinin zéybendesi, .... pâdişahlarının şehriyarı, .... nâmdarlarının
nâmdarı, Nemse vilayetinin pâdişahı, Ferengiyye tâyifesinin server-i xorşid
külahı!
Tehrir ve beyandan efzun
merâtib-i mehebbet ve dostluq ve teqrir-i lisandan birun merasim-i ittihad ve
âşinalıq ilqa ve izharından sonra, merfü’-i re’y-i xorşid ziya ve meşhud-i
zemir-i münir-i qemer é’tila oldur kim, hemişe âba ve ecdâd-i izam-i cennet
mekanımız ve tebeqe-yi Mesihiyye pâdişahlarının mâbéyninde, xusus ol pâdişah-i vâlâcah
ilen, teriqe-yi mehebbet ve dostluq ve râbite-yi ülfet ve yégânelik mer’i ve
mesluk ve ebvab-i xususiyyet ve dostluq meftuh olub, tereféynden süxendan
élçiler mehebbetengiz nâmeler ilen mütevatir âmed ve şüd éderler idi.
Şimdi ki müqteza-yi qeza ve
teqrirat-i âsümaniden cennet mekan, firdövs âşiyan Baba’m eléyh er-rehme
hezretlerinin vâqie-yi hâilesi sanih olub, bu câhan-i fâniden sâray-i bâqiye
irtihal étdi, tovfiqat-i ilâhiden serir-i felek rif’et-i şâhi ve övreng-i
gerdun rütbet-i şehenşâhi zât-i me’dilet sifet-i humayunum ile zéyb ve zinet
bulub, sâhet-i İran zenim, ki xülase-yi erse-yi âlem ve textgâh-i Kiyan ve
Cem’dir, nesim-i iqbalım ile nüzhet ve teravet buldu, heman qâ’ide belke andan
ziyâde ol hezret-i refi’ menzilet ilen teriqe-yi mehebbet ve dostluq ve ittihad
ve yégânelik menzur qılıb, müqteza-yi re’fet-i cibilli, sizden hemvare
qerardâd-i xâtir-i âtir ve meknun-i zemir-i münir-i sedaqet measirimiz oldur
kim, bu silsile-yi âliyenin dostlar ve xéyrxahları ilen ülfet ve ittihad
meqamında olub, mâbéynimizde resmi xususiyyet mer’i ve teriq-i muğayiret meslub
ola!
Ona binaen, izhâr-i dostluq ve
bâdi-yi âşinalıq üçün bu nâme-yi mehebbet nişan cânib-i âlilerine merqum-i
qelem-i ittihad oldu. Bi hemdüllah ve l-minne ehval-i xéyr mealımız ehibba ve
dostlar ve dûdman-i âlişanın nikxahları meqsed ve müddeasınca xéyr ve xubluq
ile güzerandır ve esla bir emr ki zerre qederince mövcib-i ikrâh-i xâtir-i
övliya-yi dövletimiz ola vâqi déyildir.
Teressüd ve tereqqüb mekârim-i
âlilerinden oldur kim, ol terefden daxi cennet mekan, firdövs âşiyan Baba’m
zaman-i şerifinden ziyade, teriqe-yi mehebbet mesluk olub, sedâqet nişan
mektublar ve fesih el-beyan élçiler irsâlından xâli olmayıb, hemişe müherrik-i
silsile-yi vidad ve fâtih-i ebvab-i ittihad olalar. Ve her güne rücu’ları bu
diyarda var ise, yégânelik üzerinden é’lâm édeler, ki teveccüh-i humayunumuz
onun husuluna mebzul ola ve esla muğayiret ve bigânelik tecviz étmeyeler.
Çün qerez izhâr-i mehebbet ve
dostluq idi, ziyâde itnab olunmadı. Seltenet ve kamrevanlıq, eyyâm-i menhic-i
riza-yi sübhani birle, meqrun ve aqibetleri xéyre meşhun ola!
منابع:
١-آرشيو وين اتريش که اصل نامه در آن (و کپي
آن در آرشيو ايتاليائي) نگاهداري مي‌شود
Avusturyanın Viyana arşivi
Haus -, Hof – Und
Staatsarchiv, Turcia, Urkunden cca. 1630.
ASV, Senato, Secreta,
Deliberazioni Costantinopoli, filza 26 (13 May 1634)
2-Dr. Fekete Layoş (Fekete
Lajos (1891-1969), İran Şahlarının İki Türkçe Mektubu,
Türkiyat Mecmuasi, Cilt 5, 1936, 247-269
٣-حميد دباغي، نامه‌هاي تورکي شاهان صفوي
٤-تورخان گنجه‌اي، زبان تورکي در دربار صفويه در
اصفهان، تريبون، ٤جي سايي، قيش، دفتر چهارم، زمستان ١٩٩٩
٥-هئيت، دکتر جواد. سيري در تاريخ زبان و لهجه‌هاي
تورکي، چاپ سوم، نشر پليکان، تهران، ١٣٨٠
6-Cihat Aydoğmuşoğlu, Safevî Çağına
Ait Üç Türkçe Mektup Ve Değerlendirilmesi
No comments:
Post a Comment