روسیه و سیاست تاتاریزه کردن ملت تورک ما نمونه‌ی اوبلاست قارس

روسیه و سیاست تاتاریزه کردن ملت تورک ما نمونه‌ی اوبلاست قارس

 

مئهران باهارلی

١-«سیاست تاتاریزه کردن» و یا تجزیه‌ی قومی - ملی‌ی گروه‌های ملی و ایجاد خرده‌هویت‌های ملی و قومک‌های جدید متعدد از آن‌ها، یکی از شناخته شده‌ترین سیاست‌های استعماری‌ی روسیه‌ی تزاری و بعدها اتحاد شوروی است که بر بسیاری از ملل تحت سلطه‌اش و به ویژه ملل تورکیک که همواره آن‌ها را خطر و تهدیدی برای خود می‌دانست اعمال کرده است.

آنچه در رابطه با مهندسی‌ی قومی‌ی استعماری‌ی ملت‌های تورکیک در دوره‌ی حاکمیت تزاری و سپس در حد اعلای خود در دوره‌ی استالین به ظهور رسید دو سیاست بود:

-نخست سیاست تاتاریزه کردن، یعنی تکه پارچه نمودن یک ملت تورکیک به چندین ملت و قوم جدید. مانند آفریدن اقوام و ملتک‌های متعدد از ملت واحد تاتار، و یا نمونه‌ی تجزیه‌ی ملت تورک ساکن در ایلچه‌ی قارس که موضوع این مقاله است.

-دوم سیاست آفرینش ملل جدید بر اساس جوغرافیا. دو نمونه‌ی کلاسیک این سیاست، آفرینش ملل آزربایجانی و مولدوون در شوروی است[1].

روسیه - شوروی سیاست تاتاریزه کردن را در قفقاز و پس از اشغال کردن مناطق مجاور آن در شرق تورکیه نیز به اجرا گذارد و به ایجاد چندین هویت ملی و قومک جدید از ملت تورک ما در آن مناطق با نام‌های «تاتار قفقازی»، «آزربایجانی»، «آزری»، «مسخت»، «قاراپاپاق» و ... دست زد. تلاش برای تقسیم و تجزیه‌ی گروه اتنیکی‌ی واحد تورک و ایجاد هویت‌های قومی‌ی جدید مزبور تدبیری در راستای مهندسی‌ی هویت ملی، سیاست استعماری‌ی تفرقه بیانداز و حکومت کن، و تورک‌زدائی و تورک‌ستیزی توسط روسیه - شوروی پس از اشغال منطقه بود. این سیاست با ایجاد غیریت و واگرائی و رقابت و خصومت در میان توده‌ی واحد تورک و نتیجتا تضعیف سیاسی و جمعیت‌شناسانه‌ی وی، همچنین در صدد اکثریت جلوه دادن ارمنیان و در نتیجه ایجاد واقعیت‌های میدانی‌ی جدید و زمینه برای الحاق این منطقه‌ی تورک‌نشین به قلمروی دولت ارمنستان بود.

٢-در زیر سیاست تاتاریزه کردن توده‌ی تورک ساکن در اوبلاست قارس را بر اساس دو آمار دولت روسیه‌ی تزاری در باره‌ی ترکیب قومی‌ی جمعیت این ناحیه بررسی کرده‌ام. اوبلاست قارس، نام واحد اداری‌ی منطقه‌ای مطابق با استان‌های قارس، آرداهان و بخشی از استان ارزروم در تقسیمات کشوری فعلی در شمال شرق تورکیه است که بین سال‌های ١٨٧٨-١٩١٧ تحت اشغال روسیه‌ی تزاری بود. این بررسی نشان می‌دهد که در دوره‌ی اشغال، مردم تورک ما در این گوشه از وطن خود در معرض سیاست استعماری‌ی تاتاریزه کردن و یا مهندسی‌ی قومی و تجزیه‌ی ملی قرار گرفته است.

پس از اشغال و الحاق این ناحیه توسط روسیه، دو حرکت دموگرافیک قومی‌ی هم‌زمان در آن به وقوع پیوست:

-نخست خروج بخش بزرگی از تورک‌ها از منطقه، ناشی از تبعید و دیپورت شدن جبری‌ی تورک‌ها توسط روسیه، مهاجرت داوطلبانه‌ی تورک‌ها به دیگر نواحی‌ی تورکیه که تحت اشغال روسیه نبود؛

-دوم ورود و اسکان مسیحیان ارمنی، یونانی، روسی، ... در منطقه، شامل نظامیان، ماموران دولتی، گروه‌های میسیونری - شبه نظامی‌ی مسیحی که در صف روسیه بر علیه تورکیه جنگیده بودند، ....

در تحت اشغال روس‌ها و با تشکیل اوبلاست (فرمانداری‌ی نظامی‌ی روس)، منطقه‌ی مزبور از سوی حاکمیت روسیه‌ی تزاری هم در معرض سیاست‌های تورک‌زدائی و پاک‌سازی‌ی قومی‌ی شدید قرار گرفت. در ظرف سه سال، تنها در ناحیه‌ی قارس ١٢٠ هزار تن از مسلمانان - عمدتاً تورک - به آناتولی رانده شدند. در سال ١٨٥٥، مالکیت افراد بر زمین غیر قانونی اعلام شد، تمام اراضی منطقه مصادره و به تملک تزار روسیه در آمد. تا سال ١٩١٥ اهالی‌ی تورک منطقه از سوی حکومت روسیه به شدت مورد تضییق و سرکوب قرار گرفت. سیاست روس‌سازی در پیش گرفته شد. مسجدها و مدرسه‌ها و رشدیه‌ها تعطیل و ورود مطبوعات از عثمانلی - تورکیه ممنوع گردید. از صاحب مسلک شدن تورک‌ها جلوگیری شد. در تمام سرشماری‌های انجام گرفته توسط مقامات روس، تورک‌های منطقه – به منظور کم نشان دادن جمعیت آن‌ها و زیاد نشان دادن ارمنیان - به صورت گروه‌های جداگانه‌ی قومی‌ی «تورک»، «قاراپاپاق»، «تورکمان»، «تاتار» (آزربایجانی)، «ایرانی» (تورک‌های مهاجر از ایران) نشان داده شد.

آمار سال ١٨٩٢ ترکیب اتنیک اوبلاست قارس (Kars Oblast, Карсская Область):

طبق دائره المعارف بروکهاوس روسی در سال ١٨٩٢جمعیت اوبلاست قارس ٢٠٠٨٦٨ نفر بود. در آن سال مقامات روسیه ترکیب قومی و مذهبی‌ی جمعیت اوبلاست قارس را به ترتیب زیر گزارش کرده‌اند:

تورک‌ها (شامل تعدادی از آجارها): ٢٤٪

ارمنی‌ها: ٢١،٥٪

کوردها: ١٥٪ (شامل مسلمانان سنی و تعدادی یزیدی)

قاراپاپاق‌ها: ١٤٪ (سنی و بعضی شیعه)

قاراپاپاق‌های علوی: ٥٪ (با عنوان تورکمان‌ها ذکر شده‌اند)

یونانی‌های قفقاز: ١٣،٥٪ (و یا یونانی‌های پونتیک شرقی از گورجستان و نواحی شمال شرق آناتولی، مسیحی‌ی اورتودوکس)

روس‌ها: ٧٪ (اکثرا منسوب به فرقه‌های مولوکان، دوخوبور، پریقونی...)

 

ترکیب مذهبی‌ی اهالی نیز چنین گزارش شد:

مسیحیان اورتودوکس: ١٤٪

فرقه‌های اورتودوکس: ٥٪ (مولوکان‌ها، دوخوبورها، پریقونی‌ها ...)

کلیسای آپوستولیک ارمنی: ٢١٪

کلیساهای مسیحی‌ی دیگر: ٠،٧٥٪

مسلمانان: ٥٣٪، شامل سنی: ٤٦٪، شیعه: ٧٪

علوی‌ها: ٥٪ (با نام علی اللهی گزارش شده است)

یزیدی: ١،٢٥٪

در نگاه نخست به این آمار، تورک‌ها و ارمنی‌ها با تفاوت دو و نیم درصد به ترتیب اولین و دومین گروه قومی‌ی اوبلاست قارس به نظر می‌رسند. اما با نگاهی دقیق‌تر معلوم می‌شود مقامات روسی، یک گروه اتنیک تورک واحد در منطقه را به صورت سه گروه مجزای «تورک»، «قاراپاپاق» و «تورکمان» («قاراپاپاق علوی») نشان داده و هر کدام را جداگانه ذکر کرده‌اند. این در حالی است که به عنوان مثال گروه‌های یونانی با ریشه‌ی جوغرافیائی‌ی مختلف (گورجستان، پونتیک، شمال شرق آناتولی) را تحت یک نام واحد «یونانی»؛ و یا گروه‌های کورد معتقد به مذهب سنّی از دین اسلام و دین کاملا جدای یزیدی را یک‌جا زیر تیتر واحد «کورد» آورده، اما یک گروه واحد «تورک» را، به منظور کاهش درصد جمعیتی‌ی آن، بر اساس مذهب (علوی) و طایفه (قاراپاپاق) تجزیه و تقسیم کرده‌اند.

با این وصف در تاریخ مزبور درصد واقعی‌ی جعمیت «تورک» در اوبلاست قارس ٤٣٪ - شامل تورک ٢٤٪ + قاراپاپاق ١٤٪ (سنی و شیعه) + تورکمان علی اللهی ٥٪ (قاراپاپاق علوی) - یعنی دقیقا دو برابر درصد جمعیت ارمنی‌ها در آن تاریخ که ٢١،٥٪ است می‌باشد

ترکیب ملی‌ی واقعی اوبلاست قارس- ١٨٩٢

تورک: ٤٣٪

ارمنی: ٢١،٥٪

کورد: ١٥٪

یونانی‌ی قفقاز: ١٣،٥٪

روس: ٧٪

آمار سال ١٨٩٧ اوبلاست قارس: سرشماری‌ی امپراتوری‌ی روسیه در سال ١٨٩٧ جمعیت اوبلاست قارس را ٢٩٠٦٥٤ نفر نشان می‌دهد. با توجه به این واقعیت که در سال ١٨٩٢ جمعیت اوبلاست ٢٠٠٦٨٨ نفر بود، ٩٠٠٠٠ نفر اضافی، قاعدتا مربوط به مهاجرین ارمنی و اسلاوی است که حاکمیت روسیه در راستای سیاست تورک‌زدائی در طی‌ی ٥ سال وارد منطقه کرد و در آن جای داد.

ترکیب قومی‌ی اهالی در سرشماری‌ی ١٨٩٧ روسیه، اوبلاست قارس: جمعا ٣١٣٤٨٢

ارمنی: (٧٣٤٠٦ نفر) ٢٣،٤٢٪

تورک: (٦٣٥٤٧ نفر) ٢٠،٢٧٪

یونانی‌ی قفقاز: (٥٦٥٩٣ نفر) ١١،٢٪

کورد: (٤٢٩٦٨ نفر) ١٤،٨٪

قاراپاپاق: (٢٩٨٧٩ نفر) ٩،٥٣٪

روس: (٢٢٣٢٧ نفر) ٧،٧٪

تورکمان (قاراپاپاق علوی): (٨٤٤٢ نفر) ٢،٩٪

اوکرایینی: (٥٢٧٩ نفر) ١،٨٪

لهستانی: (٣٢٤٣ نفر) ١،١٪

تاتارها (آزربایجانی): (٢٣٤٧ نفر) ٠،٧٥٪

یهودی (شامل ییدیش): ١١٣٨ نفر

لیتوانی‌ها: ٨٩٢ نفر

آسوری (کلدانی): ٥٨٥ نفر

ایرانی: ٥٦٨ نفر

گورجی: ٥٤٣ نفر

اوستین: ٥٢٠ نفر

استونیائی: ٤٥٥ نفر

لزگین: ٤٤٨ نفر

آلمان: ٤٣٠ نفر

بلاروس‌ها: ٢٥٠ نفر

باشقیرها: ٢٠٧ نفر

قومیک‌ها: ٢١ نفر

چوواش‌ها: ٧ نفر

قاراچای‌ها: ٦ نفر

طبق این سرشماری، ظاهرا ارمنی‌ها با ٢٣،٤٢٪ اکثریت نسبی و تورک‌ها با ٢٠،٢٧ ٪ دومین گروه قومی‌ی جمعیت را تشکیل می‌دهند. اما با تدقیق آمار معلوم می‌شود که مقامات روس، این بار هم اتنیک واحد تورک را بر اساس جوغرافیا، طایفه و مذهب تجزیه کرده و به صورت پنج گروه قومی‌ی متفاوت نشان داده‌اند: «تورک»، «قاراپاپاق»، «تورکمان»، «تاتار» (آزربایجانی)، «ایرانی» (تورک‌های مهاجر از ایران). بنابراین درصد جمعیتی‌ی واقعی‌ی اتنیک تورک در منطقه در مقطع زمانی‌ی مذکور در مجموع ١٠٤٧٨٣ نفر ویا ٣٣،٤٣٪ - تورک ٢٠،٢٧٪ + قاراپاپاق ٩،٥٣٪ + تورکمان ٢،٩ ٪ + آزربایجانی ٠،٧٥٪ + ایرانی ٠،١٨٪ - است. به عبارت دیگر پس از دو دهه مهندسی‌ی قومی و دیپورت و اخراج کردن بومیان تورک و اسکان مهاجرین جدید ارمنی و مسیحی، در سال ١٨٩٧ هنوز در اوبلاست قارس، تورک‌ها اکثریت نسبی‌ی جمعیت را تشکیل می‌دادند.

ترکیب ملی‌ی واقعی اوبلاست قارس- ١٨٩٧

تورک: ٣٣،٤٣٪

ارمنی: ٢٣،٤٢٪

یونانی‌ی قفقاز: ١١،٢٪

کورد: ١٤،٨٪

روس: ٧،٧٪

اوکرایینی: ١،٨٪

لهستانی: ١،١٪

دیگر تورکیک‌ها: ٠،٨٪

لازم به یادآوری است در اینجا صحبت از گروهای تورکیکی که هر کدام به طور طبیعی و در سیر تاریخ خود را با یک نام اتنیکی‌ی متفاوت می‌خواندند، زبان یک‌دیگر را متقابلا درک نمی‌کردند، در مناطق جوغرافیائی‌ی منفصل و دور از هم می‌زیستند و یا داوطلبانه از مقامات رسمی خواهان نامیده شدن با نام‌های قومی‌ی متفاوت شده بودند نیست. بلکه صحبت از یک توده‌ی واحد تورک است که در یک منطقه‌ی اشغالی‌ی بسیار کوچک، به طور به هم پیوسته و متراکم می‌زیست، همه به یک زبان و کمابیش و به یک لهجه‌ی واحد سخن می‌گفت، همه خود را تورک می‌خواند و کوچک‌ترین تمایل و یا نیتی برای تغییر هویت و نام ملی‌ی خود از تورک به چیز دیگری را نداشت.

برای مطالعه‌ی بیشتر:

روسیه و سیاست تاتاریزه کردن ملت تورک ما - نمونه‌ی اوبلاست قارس

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_31.html

از تاریخ معاصرمان: حکومت موقت ملی‌ی قفقاز جنوب غربی

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_9.html

منابع:

 

1-Карсская область (Kars Oblast) in Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary (Russian: Институт демографии Национального исследовательского университета "Высшая школа экономики")

http://www.brocgaus.ru/text/048/807.htm

2-Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и регионам (Census 1897)

http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97.php?reg=99

3-Демоскоп Weely - Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам. Российской Империи кроме губерний Европейской России

http://demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=399

4-Qars vilayəti  Vikipediya, açıq ensiklopediya

https://az.wikipedia.org/wiki/Qars_vilay%C9%99ti

---

[1] اما ظهور اسامی، هویت‌ها و اقوام و ملل تورکیک مانند اؤزبیک، اویغور، تاتار، قازاق، قیرقیز، تورکمه‌ن، چوواش، .... ربطی به استالین و شوروی و کومونیست‌ها و ... ندارد. بلکه محصول روندهای تاریخی و طبیعی‌ی جداگانه‌ای است که صدها سال پیش از آن‌ها آغاز شده بود. نام‌گذاری‌های قومی - ملی‌ی اوغوزهای شرقی به «تورکمن» و اوغوزهای غربی به «تورک» در ایران هم، نه اختراع استالین و شوروی است و نه رضاشاه و دولت پهلوی. در ایران قرن‌هاست که اوغوزهای غربی خود را صرفاً «تورک»، و اوغوزهای شرقی خود را صرفاً «تورکمن» می‌نامند. به عنوان نمونه مهدی‌خان استرآبادی دولت‌شخص و دانشمند تورک و منشی و مورخ نادرشاه افشار، در اثر خود بنام «مبانی الغت»، «تورک» را به عنوان نام قومی‌ی تورک‌های ایران و روم (تورکیه) یعنی اوغوزهای غربی بکار می‌برد: «اتراک ایران و روم» (صص ۹، ۱۶، ۱۷، ۲۰، ۲۲، ۲۷، ۳۰، ۳۴، ۴۳، ۱۰۰، ۱۰۱، ۱۱۸، ۱۲۷). او در عین حال برای نامیدن اقوام تورکیک آسیای میانه و ... از نام‌های قومی «تاتار»، «ترکمن»، «اوزبک» و غیره استفاده می‌کند. «اوزبکیه‌ی توران» (صص ۳، ۱۰۱)، «تورکمانیه» (صص ۳، ۱۰۱)، «ایل تاتار» (ص ۱۰۰)

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/08/blog-post_12.html