نامه‌ي تورکي حسين شاه صفوي به فردريک اوگوست دوک ساکسون و پادشاه لهستان
مئهران باهارلي
شاه حسين صفوي (١٧٢٢-١٦٩٤) آخرين پادشاه سلسله‌ي صفوي نامهاي تورکي خطاب به دوک ساکسون و پادشاه لهستان
در سال ١٦٩٥ ميلادي فرستاده است. اين نامه علاوه بر تاريخ ديپلماسي ايران،
آزربايجان، تورکيه و کشورهاي اروپائي مربوطه، از جهت تبارشناسي و ماهيت ملي دولت
صفوي، تاريخ زبان تورکي در ايران، نثر تورکي و بويژه سبک‌شناسي آن، زيرگونه‌هاي نامه‌نگاري
و يا ترسل تورکي و تاريخ تطور املاء تورکي داراي اهميت است.
در زير متن تورکي نامه‌ي حسين شاه صفوي را آورده‌ام. کلمات و پسوندهاي
تورکي و نامهاي اروپائي با رسم الخط مدرن فونتيک تورکي نوشته شده، کلمات و عبارات
عربي و فارسي مطابق زبان ماخذ حفظ گرديدند.
متن نامه‌ي تورکي حسين شاه صفوي به فردريک اوگوست دوک ساکسون و پادشاه
لهستان نوشته شده به تاريخ ١٦٩٥
"هوالله سبحانه
فيرئدريک ائکسئدوس!
پولونيا و ليتوانيا و روسيا و پوروسيا و
ماساويا و ساموجيتيا و کيياويا و وولينيا و پودوليا و پودلاکيا و سيمولئنسيا و سئوئريا
و قيزئرنيکوويا ولايتله‌رينين اقباللي قيرالي کبرياءِ جلّ و علا حضرتله‌رينين دوستلوق
و ولاء مراتبيني محتويٰ و صدق و صفا مراسمينه مبتنيٰ اولان گل‌غنچهٔ کتابِ مشکين‌نقاب
و شکوفهٔ رقيمهٔ موآلفت‌انتسابلاري، بيره‌ر حينِ گزينده، کيم حضرتِ کبرياءِ جلّ و علا
الطافِ بي‌انتها و اعطافِ بي‌حدّ و احصاسيلا بالِ صفامآليميز شاخ و باليندا نشاطِ بلابلينين
نوايِ فرح‌فزاسي، ايشبو سلطنتِ گردون اعتلاء هواخواهلاري اوچون آفتِ هوش و انبساطِ
عنادلينين ترانهٔ غمزداسي بو سدّهٔ سنيّهٔ فلک‌فرسا دولتجويلارينا باعثِ احتظاظِ روح
و گوش ايدي.
ارم‌بنيان اولان محفلِ اعليٰ و جنّت‌نشان
گؤروله‌ن بزمِ دلگشاميزدا يعقوب نورگيويس وسيله‌سيله خندان و عطرافشان اولماقلا معانيِ
رنگين و مضامينِ دلنشيني وداد اساسينا استحکام و الفت و اتّحاد بناسينا تشييدِ مالاکلام
وئرمه‌کده‌ن غيري، مرقومِ خامهٔ موافقت و التيام اولان نامهٔ موآلفت‌اختتاملاريندا
مسطور اولونان رسولِ موعودلاري شرفِ حضور و "موفور الحبور" و احوالِ خيرنمودلاري
ادا ائتديکله‌ري کيمي، عزِّ اطّلاعِ ضميرِ صفا‌مآثوروما ائريشديکده‌ن سونرا موآنست
و موآلات لوازيمي سوالفِ اوقاتدان زياده ظهورا گلدييي مرکوزِ خاطرِ خورشيدنوروم اولوپ
و مذکور اولونان يعقوب، درگاهِ اقبال و بارگاهِ جاه و جلاليمي بوسه‌گاهِ ادب و آداب
ائديپ، مکارمِ دريانوالِ قاآنيده‌ن کامروا و ممنون و جانبِ عزّتِ مقرونلارينا عونِ
عضد ايله عودت اوچون شرفيابِ اذنِ همايون اولدو.
اول قيرالِ صاحب‌اجلال دايما حضرتله‌رينين
شانِ عاليله‌ري ارتفاعي و مرتبه و مکانلاري ازديادينا همّتِ بلندِ خاقاني تعلّقون[و]
و ودّ و ولاء ارکاني اشتدادي و صدق و صفا بساطي بسط و گشادينا نهمتِ فلک‌پيوندِ خسرواني
معطوف بولدوغون[و] بيليپ، مکنوناتِ بال و مقاصد و آماللاري نه اولسا، يگانه‌ليک اوزه‌رينده‌ن
نگارش‌پذيرِ کلکِ مودّت‌مآل ائده‌رله‌ر کيم، دوستانه توجّه‌وموزله شرف‌اندوزِ انجاح
و انجام اولا!
عواقبِ امور مقتضايِ رضايِ خالقِ انام ايله
خير و صوابا قرين بويورولا!
[مکتوب آرخاسيندا دامقا سؤزله‌ري]
حسين، سلطانِ جهان، وارثِ ملکِ سليمان ١١٠٧
حسبي الله، اللّهمّ صلّ علي النّبي و الواصي
والبتول و الحسن و الحسين و السجّاد و الباقر و الصادق و الکاظم و
الرضا و التقي و النقي و .... و المهدي
[مکتوب چانتاسينين دامقا سؤزله‌ري]
بندهٔ الله سلطان حسين"
Férédrik Éksédus!
Polonya ve Litvanya ve Rusya
ve Purusya ve Masavya ve Samocitya ve Kiyévya ve Valinya ve Podolya ve Podlakya
ve Simolénsya ve Sévérya ve Qızérniqovya vilâyetlerinin iqballı qıralı, kibriyâyi
celle ve e’la hezretlerinin dostluq ve vila merâtibini mühtevi ve sidq ve sefa
merâsimine mübteni olan gülqonça-yi kitab-i müşkinniqâb ve şükufe-yi reqimeyi
muâlifet intisâbları, birer hin-i güzinde, kim hezret-i kibriyâ-yi celle ve
e’la eltâf-i biintiha ve e’tâf-i bihedd ve ihsâsıyla bâl-i sefameâlımız şâx ve
bâlında nişat-i belâbilinin nevâ-yi ferehefzâsı işbu seltenet-i gerdun é’tila
hevaxâhları üçün âfet-i huş ve inbisât, enâdilinin terâne-yi qemzüdası bu
südde-yi seniyye-yi felekfersa dövletcuylarına bâ’is-i ihtizâz-i ruh ve guş
idi.
İrembunyan olan mehfil-i e’la
ve cennetnişan görülen bezm-i dilgüşamızda Ye’qub Norgivis vesilesi ile xendan
ve etirfişan olmaqla, me’âni-yi rengin ve mezâmin-i dilnişini, vidad esasına
istihkam ve ülfet ve ittihâd binâsına teşyid-i mâlâkelam vérmekden qéyri,
merqum-i xâme-yi muvâfiqet ve iltiyâm olan nâme-yi mualifet ixtitâmlarında
mestur olunan, resul-i mov’udları şeref-i huzur ve movfur ul-hubur ve ehvâl-i
xéyrnumudları eda étdikden sonra, muâniset ve muvâlat levâzimi sevâlif-i
övqatdan ziyâde zuhura geldiyi merkuz-i xâtir-i xorşid nurum olup ve mezkur
olunan Ye’qub dergâh-i iqbâl ve bârgah-i celâlımı busegâh-i edeb ve âdab édip,
mekârim-i derya nevâl-i qaaniden kâmreva ve memnun ve cânib-i izzet-i
meqrunlarına övn-i ezid ile övdet üçün şerefyâb-i izn-i humâyun oldu.
Ol qıral-i sâhib iclal dâyima
hezretlerinin şân-i âlileri irtifâ’ ve mertebe, ve mekanları izdiyâdına
himmet-i bülend-i xâqani teellüqün, ve vudd ve vula erkânı iştiyâdı ve sidq ve
sefa besâtı best ve güşâdına, nehmet-i felek péyvend-i xosrovâni me’tuf
bulduğun bilip, meknunât-i bâl ve meqâsid ve âmâlları ne olsa yégânelik
üzerinden nigârişpezir-i kilk-i meveddetmeâl éderler, kim dûstâne teveccühümüzle
şerefenduz-i incâh ve encâm ola!
Evâqib-i umur muqtezâ-yi rizâ-yi
xâliq-i enam ile xéyr ve savaba qerin buyurula!
چند نکته مربوطه:
١-تيتري که شاه حسين در اين نامه براي خطاب به دوک ساکسون و پادشاه لهستان
بکار برده، ترجمه‌ي تورکي تيتر معمول لاتيني وي در آن دوره است:
Rex Poloniae, Magnus Dux Lithuaniae,
Russiae, Prussiae, Massouiae, Samogitiae, Kiiouiae, Volhyniae, Podoliae,
Podlachiae, Smolensciae, Seueriae, Liuoniae, Czerniechouiae.
٢- فردريک آوگوست ملقب به نال قيران در
زبان تورکي، که در صدد اتحاد و اتفاق با دولت صفوي براي ايجاد اغتشاش در حدود شرقي
امپراتوري عثماني بود، بدين منظور سفير خود يعقوب نورگيويس را به دربار شاه حسين
صفوي فرستاد. شاه حسين صفوي در نامه‌ي تورکي خود وصول سفير مزبور را خبر مي‌دهد، اما
از دادن هرگونه قول و وعيد براي همکاري جهت ايجاد اغتشاش در حدود شرقي امپراتوري
عثماني، احتمالاً به سبب ضعف و وجود اغتشاشات داخلي در قلمروي خود، اجتناب مي‌کند.
٣-در دوره‌ي شاه حسين صفوي، علي رغم از بين رفتن "طريقت صفوي" که به هنگام تاسيس دولت صفوي بر مذهب تورکي علوي (قزلباشي، شيعه‌ي دوازده امامي متصوفه، غلات علي اللهي تورک) بود؛ تغيير مذهب "خاندان صفوي" به شيعه‌ي امامي فارسي (شيعه‌ي دوازده امامي متشرعه)؛ تسلط و نفوذ روحانيون و فقهاي امامي فارس بر دربار صفوي و شخص شاه؛ سرکوب و تصفيه‌ي سيستماتيک و پاکسازي بي‌رحمانه‌ي امرا و سرداران و سياستمداران و دولتمداران تورک قزلباش (تورکمان) در سطوح دولت، ارتش، جامعه و گروههاي اعتقادي در ايران که از زمان شاه عباس اول تورک‌ستيز نهادينه شده و در زمان شاه حسين به اوج خود رسيده بود؛ "خاندان صفوي" هنوز تورک و تورک‌زبان بود.
٤-در دوره‌ي زمامداري شاه حسين، زبان تورکي همچنان يک زبان رسمي و دولتي در ايران بود و در پايتخت دولت صفوي در اصفهان،
همچنين در مراسلات و مکاتبات رسمي بين المللي و از جمله توسط شخص اول مملکت بکار مي‌رفت.
نگارش اين نامه‌ي تورکي از سوي شاه حسين صفوي خطاب به دوک ساکسون و
پادشاه لهستان دال بر اين امر است. نخستين
منتشرکننده‌ي اين نامه دکتر فکته لايوش مجارستاني در اين باره چنين مي‌گويد: "اين
نامه‌ها[ي تورکي شاهان صفوي] دليل بر آن است که زبان تورکي براي ايرانيان زبان
ديپلماسي و مخابرات رسمي در عرصه‌ي بين المللي بود... نبايد فراموش کرد که بين تاريخ
نگارش نامه‌ي شاه حسين صفوي [١٦٩٥] و تاسيس بالفعل خاندان قاجاري در ايران (١٧٢١)،
تنها چند سال فاصله است. صعود يک خاندان تورک بر تخت سلطنت ايران و ريشه دوانيدنش
در يک کشور بيگانه، امري تصادفي نيست. اين امر تنها مي‌توانست بر بنيان وجود نفوذ
تورک قبل از آن متحقق شود. دليل وجود اين نفوذ را هم نامه‌هاي شاهان ايران خود بدست
مي‌دهند... نامه‌هاي مورد بحث شاهان ايران، نشانگر نفوذ تورک بر مدنيت ايران بوده و
با اين وصف از منظر تورک‌گرائي منابع تاريخي بسيار ارزشمندي‌اند...".
٣-زبان تورکي بکار رفته در اين نامه، زبان
تورکي محاوره‌اي و يا ادبي رايج در آن دوره نيست. بلکه زباني است مطنطن، مغلق، پرتکلف،
پرتصنع و بعضاً نامفهوم که صرفاً در نامه‌نگاري با سلاطين و پادشاهان، در منشات و مراسلات
ديواني آن دوره و براي فصاحت‌فروشي بکار مي‌رفت. اين گونه
نثر تورکي سرشار است از جملات بسيار طولاني؛ تعبيرات
تکراري، مغلق و مهجور فارسي و عربي؛ آيات و روايات و اشعار و امثال عربي و فارسي همه
بدون ترجمه؛ انبوهى از القاب و عناوين و نعوت و صفات مرکب و مسلسل در حد اطناب و
تطويل؛ مطابقت صفت و موصوف طبق دستور زبان فارسي و عربي و ..... در اين نامه‌ها
بسامد کلمات عربي بر فارسي و هر دو بر کلمات تورکي به مراتب مي‌چربد.
٤-تورخان گنجه‌اي زبان تورکي اين نامه
را به صورت زباني که "در مکاتبات و مراسلات رسمی بین ایران و اروپا از دوره‌ي شاه
عباس اول به بعد، به تقلید از منشیان عثمانی رواج داشته است" توصيف مي‌کند.
اما به نظر مي‌رسد نثر تورکي منشات و مراسلات ديواني صفوي، بيشتر متاثر از و مشابه منشات
فارسي آن دوره باشد.
٥-به لحاظ فرم نامه‌هاي تورکي صفوي داراي
تفاوتهاي اساسي با مکتوبات تورکي سلاطين عثماني است:
-بر خلاف مکتوبات عثماني به دول
اروپائي، اندازه‌ي نامه‌هاي صفوي بسيار کوچک است؛
-برخي از کلمات و عبارات عربي در نامه‌هاي
تورکي صفويان (مانند عبارت کبرياء جلّ و علا در اين نامه)، بر خلاف سنت رايج در
عثماني، با طلا نوشته شده‌اند؛
-در نامه‌هاي تورکي صفويان خط تعليق که
در مکتوبات عثماني ديده نمي‌شود بکار رفته است؛
-مکتوبات تورکي صفوي بر خلاف مکتوبات عثماني
تاريخ نامه ندارند؛
-در مکتوبات صفوي طمغا-دامقا بر خلاف سنت
عثماني در پشت نامه زده مي‌شود؛
-نامه‌هاي صفوي بر خلاف سنت عثماني در درون
يک کيسه گذاشته و فرستاده مي‌شوند ....
گئرچه‌يه هو!!!
منابع:
١-آرشيو ساکسون که اصل نامه به همراه کيسه
نامه در آن نگاهداري مي‌شود: Sachsisches Hauptstaatsarchiv,
Dresden
2-Dr. Fekete Layoş
(Fekete Lajos (1891-1969), İran Şahlarının İki Türkçe Mektubu, Türkiyat
Mecmuasi, Cilt 5, 1936, 247-269
٣-حميد دباغي، نامه‌هاي تورکي شاهان صفوي
٤-تورخان گنجه‌اي، زبان تورکي در دربار صفويه در اصفهان، تريبون، ٤جي سايي،
قيش، دفتر چهارم، زمستان ١٩٩٩
٥-هئيت، دکتر جواد. سيري در تاريخ زبان
و لهجه‌هاي ترکي
6-Cihat Aydoğmuşoğlu, Safevî Çağına Ait Üç Türkçe Mektup
Ve Değerlendirilmesi
No comments:
Post a Comment