قبض تورکی علی بالی نماینده‌ی شاه صفی در ونیز، قرائت کلمات به خط سایاق تورک در آن، و کاربرد زبان تورکی در تجارت و معاملات خارجی دولت قیزیل‌باش (صفوی)
مئهران باهارلی
Şah Sefi'nin Venedik temsilcisinin Türkçe makbuzu, ondaki Türk Sayak yazıları ve Türk dilinin Kızılbaş (Safevi) devletinin dış ticaretinde kullanılması
The
Turkish receipt of the Shah Sefi's representative in Venice, its Turkish Sayak
writings, and the use of the Turkish language in the foreign trade of the
Kızılbaş (Safavid) state
Méhran Baharlı
خلاصه:
در سال ١٦٣٢ میلادی شاه صفی صوفوی (خاقان) تورک دولت قیزیل‌باش (صفوی) تاجری با نام علی بالی را عازم ونیز کرد. یکی از وظائف او، دریافت پول فروش محموله‌های ابریشم به ونیز ده سال پیش از آن بود. علی بالی در سال ١٦٣٤ به ونیز رسید و پس از گرفتن مبلغ مزبور دو قبض رسید به تورکی و فارسی صادر کرد. قبض تورکی که توسط او، نماینده‌ی رسمی صوفو و دولت قیزیل‌باش (صفوی)، صادر شده اهمیت بسیار دارد. زیرا نشان می‌دهد که زبان تورکی در دوره‌ی قیزیل‌باش دارای موقعیت زبان رسمی دوفاکتو بود و علاوه بر کاربرد در روابط سیاسی خارجی و دیپلوماسی دولت قیزیل‌باش، در روابط و معاملات و اسناد مکتوب تجارت خارجی این دولت تورک نیز به کار میرفت. علی بالی در رسید خود زبان ما را تورکی می‌نامد. هم‌چنین زبان تورکی و دائره‌ی لغات این قبض عین زبان تورکی عوثمان‌لی است. این یک‌سانی نشان می‌دهد که در اواخر عمر دولت قیزیل‌باش، تورکان قیزیل‌باش و عوثمان‌لی، جزئی از یک حوزه‌ی واحد زبانی و فرهنگی بودند. در متن تورکی و فارسی این قبض نوشته‌هایی به خط سایاق تورکی وجود دارند که تاکنون خوانده و معنی نه‌شده بودند. در مقاله‌ی حاضر، متن کامل این قبض را تقدیم و برای نخستین بار نوشته‌های سایاق مذکور را قرائت کرده‌ام. در پایان نقدی کوتاه بر نشر این سند در کتاب «اسناد روابط دولت صفوی با حکومت‌های ایتالیا» توسط وزارت امور خارجه‌ی ایران را آورده‌ام.
اؤزه‌ت:
١٦٣٢
ایلی‌نده تورک قیزیل‌باش (صفوی) اه‌رکله‌تی‌نین (دولتی‌نین) صوفوسو (شاهی) شاه
صفی، علی بالی آد‌ی‌ندا بر ساتاقانی (تاجیری) وئنئدیک‌ه (وئنیزه) گؤنده‌ردی. اونون
گؤره‌وله‌ری آراسی‌ندا اون ایل قاباق، وئنئدیک‌ه یاپیلان ایپه‌ک ساتیشی‌ندان اه‌ل‌ده
ائدیله‌ن آقچانی (پولو) آلماق وار ایدی. علی بالی ١٦٣٤ ایلی‌نده وئنئدیک‌ه واردی و
به‌لیرتیله‌ن مبلغی توپ‌لادیقدان سونرا تورک‌جه و فارس‌جا ایکی آلیندی (قبض)
یازدی. قیزیل‌باش صوفو (شاه) و اه‌رکله‌تی‌نین توغرالی (رسمی) سایلاوی (نماینده‌سی)
علی بالی ساری‌ندان (طرفی‌نده‌ن) یازیلان تورک‌جه آلیندی، چئشیت‌لی نه‌ده‌ن‌له‌رده‌ن
دولایی اؤنه‌م‌لی اؤته‌کسه‌ل (تاریخی) بیر به‌لگه‌دیر. بو به‌لگه قیزیل‌باش دؤنه‌می‌نده
تورک دیلی‌نین دوفاکتو (ائدیم‌ده) توغرالی دیل قونوموندا (ایستاتوسونده)
اولدوغونو، دیش یؤنه‌تگیل (سیاسی) ایلیشکی‌له‌رین و اوزغانیمین (دیپلوماسی‌نین)
یانی سیرا، دیش ساتیق‌دا دا قول‌لانیلدیغی‌نی گؤسته‌رمه‌ک‌ده‌دیر. علی بالی اؤز آلیندی‌سی‌ندا
دیلیمیزی تورک‌جه آدلاندیریر. آیری‌جا بو به‌لگه‌ده قول‌لانیلان دیل و دئگی‌له‌ر
(کلیمه‌له‌ر) عوثمان‌لی تورک‌جه‌سی‌نین تایی‌دیر (عینی‌سی‌دیر). بو تایین‌جالیق (عینی‌لیک)
قیزیل‌باش و عوثمان‌لی تورک‌له‌ری‌نین تایین (عینی) دیل و اه‌کینج (کولتور) آلانی‌نا
باغلی اولدوق‌لاری‌نی گؤسته‌رمه‌ک‌ده‌دیر. بو یازیم‌دا بو آلیندی‌نین توکه‌ل - بوتؤو
متنی‌نی سوندوم، ایچی‌نده بولونان آنجاق بوگونه ده‌ک اوخونمامیش تورک‌جه سایاق
یازی‌لاری‌نی اوخودوم. یازقامین (مقاله‌مین) سونوندا بو به‌لگه ایله ایلگی‌لی
ایران دیش‌ایش‌له‌ری باخان‌لیغی‌نین یایین‌لادیغی (صفوی حکومتی‌نین ایتالیا حکومت‌له‌ری
ایله ایلیشکی‌له‌ری‌نین به‌لگه‌له‌ری) پیتییی‌نده (کیتابی‌ندا) بولونان یانلیش‌لاری
اینجه‌له‌دیم.
Özet
1632 yılında Türk Kızılbaş (Safevi) erkletinin (devletinin) Sofusu (şahı) Şah Sefi, Ali Bali adında bir satganı (tüccarı) Venedik'e gönderdi. Onun görevleri arasında on yıl önce Venedik'e yapılan ipek satışından elde edilen akçayı (parayı) almak vardı. Ali Bali, 1634 yılında Venedik'e vardı ve belirtilen meblağı topladıktan sonra Türkçe ve Farsça iki alındı (makbuz) yazdı. Kızılbaş Sofu ve erkletin tuğralı (resmi) saylavı (temsilcisi) Ali Bali sarından (tarafından) yazılan Türkçe alındı, çeşitli nedenlerden dolayı önemli öteksel (tarihi) bir belgedir. Bu belge, Kızılbaş döneminde Türk dilinin de fakto (fiilen) tuğralı dil konumunda (statüsünde) olduğunu; dış yönetgil (siyasi) ilişkilerin ve uzğanımın (diplomasinin) yanı sıra, dış satıkta (ticarette) da kullanıldığını göstermektedir. Ali Bali alındısında dilimizi Türkçe adlandırıyor. Ayrıca belgede kullanılan dil ve degiler (kelimeler) Osmanlı Türkçesinın tayıdır (aynısıdır). Bu tayıncalık (aynilik) Kızılbaş ve Osmanlı Türklerinin tayın (aynı) dil ve ekinç (kültür) alanına bağlı olduklarını göstermektedir. Bu yazımda bu alındının tükel (tam) metnini sundum, içinde bulunan ancak bugüne dek okunmamış Türkçe Sayak yazılarını okudum. Makalenin sonunda, İran Dışişleri Bakanlığı tarafından yayınlanan "Safevi hükümetinin İtalya hükümetleriyle ilişkilerinin belgeleri" kitabında bu belge ile ilgili bulunan yanlışları inceledim.
Abstract
In 1632, Shah Sefi, the Sofu of the Turkish Kızılbaş (Safavid) state, sent a merchant named Ali Bali
to Venice. One of his tasks was to collect the money from the sale of silk to
Venice that had occurred ten years ago. Ali Bali
arrived in Venice in 1634, collected the specified amount, and then wrote two
receipts in Turkish and Persian. The
Turkish receipt, written by Ali Bali, who served as the official representative
of the Qizilbash shah and his state, is a significant historical document for multiple
reasons. It demonstrates that the Turkish language held de facto official
language status during the Kızılbaş period. It was used not only in foreign
political relations and diplomacy, but also in foreign trade. Ali Bali, in his receipt, identifies our language as
Turkish. The language and vocabulary used in this document, are the same as
Ottoman Turkish. This sameness proves that Kızılbaş and Ottoman Turks were part
of the same linguistic and cultural sphere. In this article, I present the complete
text of this receipt and I read the words and Turkish Sayak texts that were
included in the Turkish and Persian texts of the receipt but have not been deciphered
until today. At the end of the article, I analyzed the inaccuracies and errors found
about this document in the book "Documents of the relations of the Safavid
government with the Italian governments" published by the Iranian Ministry
of Foreign Affairs.
%20-%20Copy.png)
.png)
.png)
علی بالی پس از ١٥ ماه در سال ١٦٣٤ به ونیز رسید. وی پس از گرفتن مبلغ و محمولات مزبور دو قبض (به تورکی: آلیندی)، یکی به تورکی (دسامبر ١٦٣٥) و دیگری به فارسی (ژانویه ١٦٣٦) صادر کرد[5]. قبض تورکی به لحاظ تاریخی اهمیت بسیار دارد، زیرا سندی است دال بر این که زبان تورکی علاوه بر کاربرد در روابط سیاسی خارجی و دیپلوماسی دولت قیزیل‌باش (نامه‌ی اعلان جلوس صفی شاه به تخت سلطنت هم به زبان تورکی به دوژه‌ی وندیک فرستاده شده بود)، در روابط و معاملات تجارت خارجی این دولت تورک نیز به کار میرفت. این وثیقه که از سوی نماینده‌ی رسمی شخص شاه و دولت قیزیل‌باش (صفوی) صادر شده، محصول و نشان‌گر رسمیت دوفاکتوی زبان تورکی در دوره‌ی قیزیل‌باش است. علاوتاً به آن دلیل که علی بالی نخست قبض تورکی و یک ماه بعد قبض فارسی را صادر کرده، می‌توان این‌گونه استنتاج نمود که کاربرد زبان تورکی در مناسبات رسمی اولویت و ارجحیت و ضرورت داشته و قبض فارسی صرفا در تفکر دوم و به منظور محکم‌کاری صادر شده است.
زبان تورکی این قبض – آلیندی که به عجله نوشته شده، نسبتاً روان و ساده، و دائره‌ی لغات آن عین زبان تورکی‌ای است که در آن دوره در عوثمان‌لی به کار میرفت: ایش‌بو، آقچا، سونوپ، قوروش، توفه‌ک، دوقوز، غیری، .... این یک‌سانی زبان تورکی مکتوب نشان می‌دهد که حتی در اواخر عمر دولت قیزیل‌باش، تورکان غرب در قلمروی قیزیل‌باش و عوثمان‌لی، یک حوزه‌ی زبانی و فرهنگی واحد بودند. هم‌چنین علی بالی در سند - قبض رسید خود زبان ما را مانند امروز صرفاً «تورکی» می‌نامد. از دیگر نکات مهم در رابطه با این قبض؛ توانائی یک تاجر به تورکی‌نویسی و نوشتن وثیقه‌ها و اسناد تجاری و مالی به زبان تورکی است که نشان از وجود و عمومی بودن سنت تورکی‌نویسی در ایران و تورک‌ایلی آن دوره دارد.
نوشته‌ها به خط سایاق تورکی: در متن تورکی این قبض – آلیندی در یک جا بالای سطر بر روی مبلغ ٢٩٩٠٠ قوروش، و در متن فارسی قبض – آلیندی در دو جا در بالای سطر، یکی بر روی همان مبلغ ٢٩٩٠٠ قوروش و دومی بر روی مبلغ ٣٢٤٠ توقات، نوشته‌هایی وجود دارند که تاکنون خوانده و معنی نه‌شده بودند، اما به خط عربی گمان می‌شدند. در مقاله‌ی حاضر برای نخستین بار آن‌ها را قرائت کرده و نشان داده‌ام که این نوشته‌ها معادل مبالغ در سطر زیرشان و به خط سایاق تورکی[6] هستند.
در زیر نخست متن هر دو قبض – آلیندی تورکی و فارسی علی بالی را به هم‌راه متن تورکی لاتینی طبق قرائت خودم، سپس بندی در قرائت سه نوشته‌ی متن به خط سایاق تورکی، و در پایان نقدی کوتاه بر نشر این سند و تحریفات و دروغ‌پراکنی‌های کتاب «اسناد روابط دولت صفوی با حکومت‌های ایتالیا» تالیف محمد حسن کاووسی عراقی را آورده‌ام. کلمات و عبارات فارسی و عربی با رسم‌الخط اصلی و کلمات و پسوندهای تورکی با رسم الخط مودرن فونتیک تورکی نوشته شدند. یک مورد ناخوانا برای من را به شکل (گؤن) نشان دادم.
مئهران باهارلی
١-قبض – آلیندی تورکی (مئهران باهارلی):
هوُ
وجهِ تحریرِ این حروف بودور کی:
ایش‌بو بین قیرخ اوچ تاریخی‌نده شاه صفی حضرت‌له‌ری‌نین نامه‌یِ شریف‌له‌ری‌له وئنئدیک دیوانی‌ندا گه‌لیپ، سعادت‌لی و عزّت‌لی دوژئ حضرت‌له‌ری‌نین حضورِ شریف‌له‌ری‌نه [نامه‌‌نی] سونوپ؛
ضرّاب‌خانادا میرزه علی ته‌بریزی و بابا علی اه‌رده‌بیلی[نین] امانت قویدوغو آقچا [ایله] ایگیرمی دوقوز بین دوقوز یوز ریال قوروش[و] طلب ائیله‌دییمیزده، مذکور وکلایِ دوژئ‌یِ مشارالیه قانون‌لاری و محبّت اوزه‌ره «مبلغِ ایگیرمی دوقوز بین دوقوز یوز (تورک سایاق یازی‌سی ایله ٢٩٩٠٠) رییال قوروش وئریلسین» دیییپ بویوردولار. ضرّاب‌خانادا اولان به‌ی‌له‌ری اطاعت ائدیپ، بی‌قصور و بی‌کسور مبلغِ مذکورو بیزه تسلیم ائیله‌دی‌له‌ر. بیز داخی قبض ائتدیک.
و بو قوروش‌دان غیری چوخا بهاسی‌ن[ی] عینی حساب‌یله آلدیق. بانکودا اوچ بین ایکی یوز قیرخ توقات، اون آلتی سوتی، اون بیر باقاتی[ن] بیزه واصل اولدو. و داخی بیر ساندیق مقوّا، آینه و چشمک؛ و دوقوز توفه‌ک؛ و بیر (گؤن؟) ساندیق پوچ اینجی، ایسیرقا ایله؛ و بیر گؤن ساندیق خورده‌یِ ناتمام بیزه واصل اولدو. و اوزه‌ری‌نده بیر آقچا و بیر حبّه قالمادی.
اه‌جیل‌ده‌ن ایش‌بو تذکره تحریر قیلینیپ و یدله‌ری‌نه تمسّک ایچون وئریلمیش‌دیر.
تحریراً فی ١٠ شهرِ رجب المرجّب سنه‌یِ ١٠٤٥
(….) علی
KIZILBAŞ (SOFU) ŞAH SEFİ'NİN VENEDİK SAYLAVININ
TÜRKÇE YAZILMIŞ ALINDISI
THE TURKISH RECEIPT OF THE KIZILBAŞ (SOFU) SHAH SEFI'S REPRESENTATIVE IN VENICE
Hû
Vech-i tehrîr-i in hurûf budur ki:
İşbu bin qırx üç târixinde Şâh Sefî Hezretlerinin nâme-yi şerîfleriyle Vénédik dîvânında gelip [nâmeni] saâdetli ve izzetli Dojé Hezretlerinin huzûr-i şerîflerine sunup;
Zerrabxanada Mirze Eli Tebrîzî ve Baba Eli Erdebîlî[nin] emânet qoyduğu aqça [ile] igirmi doquz bin doquz yüz riyal quruş[u] teleb éylediyimizde, mezkûr vükelâ-yi Dojé-yi muşârun eléyh qânunları ve mühebbet üzere “Mebleğ-i igirmi doquz bin doquz yüz [Türk sayaq yazısıyla: 29900] riyal quruş vérilsin!” diyip buyurdular. Zerrabxanada olan beyleri itâet édip, bîqusûr ve bîküsûr mebleğ-i mezkûru bize teslim éylediler. Biz daxı qebz étdik.
Ve bu quruşdan qayrı, çuxa bahasın[ı] aynı hésab ile aldıq. Banķo'da üç bin iki yüz qırx [Türk sayaq yazısıyla: 3240] Tuqat, on altı Suti, on bir Baqati[n] bize vâsil oldu. Ve daxı bir sandıq muqavva, ayna, ve çeşmek, ve doquz tüfek; ve bir (gön?) sandıq puç inci, ısırqa ile; ve bir gön sandıq xurda-yı nâtamam bize vâsil oldu. Ve üzerinde bir aqça ve bir hebbe qalmadı.
Ecilden işbu tezkere tehrir qılınıp ve yedlerine temessük içün vérilmişdir.
Tehriren fi 10 şehr-i Receb ül-Mürecceb
sene-yi 1045
(….) Eli
٢-قبض فارسی:
قبض دادم و قبول نمودم. بنده‌ی درگاه «علی بالی» که به تاریخِ سنه‌ی ١٠٤٣ حسب‌الامرِ بنده‌گانِ اشرفِ اقدسِ ارفعِ همایونِ اعلی «شاه صفی» محبّت‌نامه به بنده‌گانِ رفعت و عزّت پناهِ شوکت و حشمت دستگاهِ دوژه‌یِ وندیک آورده، به جهتِ مبلغی که «بابا علی» و «میرزه علی» در ضرّاب‌خانه‌یِ وندیک امانت گذاشته بودند. حسب‌الامرِ دوژه‌یِ مشارالیه به معرفتِ وکلاءِ ضرّاب‌خانه مبلغِ بیست و نه هزار نه‌صد [خط سایاق تورکی: ٢٩٩٠٠] قوروش ریال واصلِ این جانب شد.
و سوایِ مبلغِ مذکور، بهاءِ سقرلاط که بیگ‌ها بیع نموده بودند، مبلغ سه هزار دویست و چهل [با خط سایاق تورکی: ٣٢٤٠] توقاتِ بانکو، و شانزده سوتی، و یازده باقاتی[ن] عائد شده. و جنس یک عدد صندوقِ آئینه، مقوّا و عینک، و یک دست صندوقِ بیست شش دست‌چه، مرواریدِ پوچ و یک عدد صندوق‌چه‌یِ کوچک که خان‌ها دارد، بعض بیخ‌آویز گوشواره و انگشترِ برنجین و عینک، و نه قبضه توفک با تمام و کمال واصلِ این جانب شد.
و یک قبضِ دیگر به زبانِ تورکی نوشته شده هر دو به یک مضمون است و این دو کلمه به جهت قبض قلمی شد.
تحریراً فی شهرِ شعبان المعظّم سنهٔ ١٠٤٥
قرائت نوشته‌ها به خط سایاق تورکی: در متن تورکی این قبض – آلیندی
در یک جا بر روی مبلغ تورکی ٢٩٩٠٠ قوروش، و در متن فارسی قبض – آلیندی در دو جا،
یکی بر روی مبلغ تورکی ٢٩٩٠٠ قوروش و دیگری بر روی مبلغ ٣٢٤٠ توقات، معادل آن‌ها با خط سایاق تورکی نوشته
شده است. این اعداد که تاکنون به خط عربی گمان شده اما خوانده و معنی نشده بودند،
از چپ به راست نوشته شده‌اند. مطابق با قواعد خط سایاق، در عدد ٢٩٩٠٠ قسمت ٩٠٠
کاملاً در زیر قسمت ٢٩٠٠٠ هزار، و در عدد ٣٢٤٠ قسمت ٤٠ در دست راست تقریباً زیر
قسمت ٣٢٠٠ نوشته شده است.
علی بالی‌نین ١٦٣٩دا وئنئدیک‌ده - ونیزده که‌سدییی تورک‌جه آلیندی‌دا تورک سایاق یازیمی ایله یازدیغی سانی‌لار
ایگیرمی دوقوز بین دوقوز یوز – ٢٩٩٠٠، اوچ بین ایکی یوز قیرخ – ٣٢٤٠:
نقدی بر انتشار ایرانی این سند: این سند در کتاب «اسناد روابط دولت صفوی با حکومت‌های ایتالیا» (سند شماره‌ی ١٦، صفحه‌ی ٥٦) تالیف محمدحسن کاووسی عراقی و توسط اداره‌ی نشر وزارت امور خارجه‌ی دولت ایران، با تحریفات و تفسیرات غلط و نادرست محصول سائقه‌ی تورک‌ستیزی و ناسیونالیسم افراطی فارسی منتشر شده است[7].
١- کاووسی عراقی در ترجمه‌ی فارسی سند، میرزه علی تبریزی را به صورت غلط میرزا علی یزدی خوانده و نویسنده‌ی سند که یک تورک اهل تبریز در تورک‌ایلی است را به یک فارس اهل یزد در فارسستان تبدیل کرده است.
٢- کاووسی عراقی ادعا کرده که آقچه واحد پول دولت عوثمان‌لی است (واحد پول دولت عثمانی، آقچه بوده است). حال آن که آقچه (آقچا، آخجه، آغ‌جا، آغجه: در عربی اقصه، اقجه، اقشه، اَخْچه، اَقْچه) اصلاً به معنی سفید، برّاق، تمیز؛ به عنوان نام سکّه‌ی زر و واحد پول تورک در تمام تورکستان، ایران - تورک‌ایلی - قفقاز و آسیای صغیر – بالکان معلوم و رایج بود و در زبان‌های تورکی و فارسی و علاوه بر عوثمان‌لی در بسیاری از دیگر دولت‌های تورک و قلم‌روهایشان، مانند دولت و قلمروی قیزیل‌باش به کار میرفت[8].
٣- کاووسی عراقی ادعا کرده مخاطب سند معلوم نیست (مخاطب سند مفهوم نیست). در حالی که این سند یک قبض رسید است و به کسانی داده شده که مبالغ ذکر شده در آن را پرداخت کرده‌اند، یعنی مسئولین ضراب‌خانه در دیوان دوجه‌ی ونیز که مخاطبان آن بودند.
٤- کاووسی عراقی ادعا کرده خط این سند ایرانی و فارسی است (زبان سند تورکی عثمانی است اما به خط ایرانی). در حالی که نه زبان این سند تورکی عثمانی است و نه خط آن ایرانی. اساسا خطی به اسم ایرانی وجود نه‌دارد. این سند به «خط تورکی» و یا دقیق‌تر خط عربی اصلاح شده برای تورکی است و نه خط ایرانی و فارسی و ....
٥- کاووسی عراقی ادعا کرده این سند بدان سبب به تورکی نوشته شده که ونیزی‌ها با زبان تورکی آشنا بوده‌اند (به نظر می‌رسد چون ونیزی‌ها با زبان تورکی آشنا بوده‌اند به همین جهت به آن زبان نوشته شده است). این ادعا از قبیل تجاهل عارف است. این سند به تورکی یعنی زبان رسمی دولت قیزیل‌باش و زبان ملی نویسنده‌گان آن که تورک تبریزی و اردبیلی بودند نوشته شده است. سبب تورکی بودن آن، رسمی بودن زبان تورکی در دولت قیزیل‌باش، تورک بودن دولت قیزیل‌باش، و ملی بودن زبان تورکی برای مقامات دولت تورک قیزیل‌باش و تورک‌های قلمروی قیزیل‌باش بود.
٦- کاووسی عراقی ادعا
کرده نویسنده‌ی نامه ایرانی نبوده، زیرا عناوین نامه عناوین رایج در ایران نیست. در
حالی که خود او در معرفی قبض به غلط ادعا کرده که مولف آن میرزا علی یزدی است. این
ادعای او با ادعایش مبنی بر ایرانی نبودن این شخص یزدی تناقض دارد. وانگاه «عناوین
ایرانی» معنی ندارد و تمام اسامی و عناوین ذکر شده در این سند («بالی»، «میرزه»، «بابا»،
«بیگ»، «دوژئ-دوجئ» برای دوجه‌ی «وئنئدیک» که نام تورکی ونیز است، ....)، کاملاً
رایج در فرهنگ سیاسی و مذهبی و اجتماعی تورک و دولت‌مداری تورک به دوره‌ی دولت
قیزیل‌باش بود. دلیل این متناقض و بی‌اساس‌گویی کاووسی عراقی آن است که وی ایرانی
را مساوی با فارس گرفته و قابلیت درک این حقیقت را نه‌دارد که دولت قیزیل‌باش و
نویسنده‌گان این سند، تورک بومی و از قضا حاکم بر همان ایران نویسنده بودند و زبان
و فرهنگ سیاسی و مذهبی و اجتماعی تورک و دولت‌مداری تورک، عمده‌ترین و اساسی‌ترین
زبان و فرهنگ موجود در ایران بوده و است.
لغت‌نامه:
آقچاAqça
: پول، نام یک سکه‌ی زر، واحد
پول تورک
آلیندیAlındı : قبض، مقبوض، رسید
اه‌جیل‌ده‌نEcilden : اجل‌ده‌ن، به سبب، به دلیل، به علت
ایسیرقاIsırqa : سیرقا، محرف آسیرقاAsırqa ، گوشواره، گوش‌آویز، آویزه‌ی گوش
ایش‌بوİşbu : این، همین
باقاتی[ن]Baqatin : باقاتینوBagattino ، باقاتینBagatin ، باقرو Baghero. سکه‌ای خرد و
کم ارزش در ونیز.
بالیBalı : اسمی تورکی
به معنای باارزش، قیمت‌دار، ارجمند، شخص عالی مقام. از این ریشه است بالیمBalım عنوان ده‌ده‌های طریقت بک‌تاشی
به معنی برادر، بسیار محبوب، دوست صمیمی
بانکوBanķo : بانک
بعض:
بعضی، بیر سیرا، نئچه
بیخ‌آویز: گوشواره‌ی بیخ گوشی آویز
پوچ
اینجیPuç inci : مروارید مجوّف، مروارید توخالی
توفه‌کTüfek : توفنگ
توقاتTuqat : Ducatسکه‌ی طلا و نقره‌ای ونیز
چشمک:
گؤزلوک، عینک
چوخاÇuxa
: لباس پشمین، اینجه سیخ توخونموش توک‌سوز یون قوماش
حبّه:
مقدار کم، اندکی؛ یک ششمِ دانگ
خانXan
: شانŞan
. کلمه‌ای تورکی به معنی هر سازه‌ی مجوّف و توخالی مانند خانه، شان
کندو، شیار توفنگ، ...
خوردهXurda : سکه‌ی فلزی کهنه، تکه پارچه شده، خیردا
دست‌چه:
١-دست‌جه، تُنگ شیشه‌ای کوچک؛ ٢-دَستیج، دستیجه، دَستی،
ظرف با دسته‌ای برای برداشتن، جام و کاسه؛ ٣- دست‌ساز، صنایع دستی، صناعة يدوية،
صنع يدوي
دوژئDojé
: کلمه‌ای ایتالیائی، دوژه، دوجه، حاکم انتخابی شهر - کشورهای
ایتالیا در قرون وسطی و دوره‌ی رونسانس
ساندیقSandıq : صندوق، کلمه‌ای تورکی، هم‌ریشه با چانتا[9].
سَقِرلاتSeqérlat : سقرلاط، سقلاطون؛ نام نوعی جامه‌ی پشمین بافت آناتولی و عوثمان‌لی
و فرنگ. کلمه‌ای با ریشه‌ی غیر قطعی، بعضی
آن را تورکی و عده‌ای دیگر نهایتا دارای ریشه‌ی عربی و یا بیزانسی دانسته‌اند.
سوتیSoti
: سوتSot ، صوت، صوتی Soti. کلمه‌ای روسی به معنی درصد
ناتمام که توسط طلافروشان برای خرده‌ی گرم به‌کار می‌رود. مثلاً اگر طلا ٢،٤٥٦ گرم
باشد می‌گویند ٢ گرم و ٤٥٦ سوت. هر گرم هزار سوت و هر قیراط ٢٠٠ سوت است.
سوتیSuti
: اسکودوScudo (اسکودیScudi ) نام سکه‌ای نقره در ونیز.
سونوپSunup : تقدیم کرده
عینیAynı : عینِ، شبیه تام، عیناً،
به عینه
غیریQayrı : ١-باشقا،
٢-آرتیق، بوندان سونرا
قبضه:
بنا به برخی، معرب «قاپساQapsa » تورکی که خود مصغر «قاپساقQapsaq »، به معنی محل در دست گرفتن (قاپساماقQapsamaq ) سلاح مانند چاقو، شمشیر، توفنگ و .... است.
قوروشQuruş : در اینجا مبلغ؛ در اصل واحد پول تورک در آناتولی
گؤن
Gön، گونو (Kun, Kuni, Günü): واحد پولی چرمی قدیم تورک ساخته شده از خز
حیوانات.
گؤنGön
: پوست حیوان، پوست دباغت، چرم، به معنی نشانه هم به کار رفته است.
میرزهMirze : کلمه‌ای موغولی – تورکی، به معنی منشی و کاتب
ناتمام: صفت
زر و سیم مغشوش و ناسره، که عیارش تمام نیست
وئنئدیکVénedik : تلفظی تورکی وندیک، ونیز
منابع:
1-Venice -
Asnad.org Digital Persian Archives, 'Ali Bali's receipt as agent of Shah Safi I
لینک اینترنتی سند
http://www.asnad.org/en/document/882/
2-Fekete, Lajos, and György Hazai, eds.
Einführung in die persische Paläographie: 101 Dokumente. Budapest: Akadémiai
Kiadó, 1977. 499503, 505-507, 509-11; Tafel 216
3-Iran and the World in the Safavid Age
edited by Willem Floor, Edmund Herzig page 154
4-Safevî İranı İle Venedik Cumhuriyeti
Arasındaki Diplomatik İlişkilere Genel Bir Bakış / Giorgio Rota
5-Toğrul Atabay, Qızılbaş Şah Sefi döneminden
Türkce bir pitik: 1635
6-Rota, Giorgio, A bilingual Persian Italian
Safavid document (1627) and its historical background
7-ASV, Senato, Deliberanzioi Constantinopoli,
fliza 26 June and 10 july 1634
8-Berchet, "Venezia e la Persia. Nuovi
documenti", ss. 31-34;
9-Zülfiyye Veliyeva (Xezer Universitesi),
Safevilerin Menşei Ve Kızılbaşça,
Journal of Azerbaijani Studies 332-344
10- Le baguetin (bagattino, bagatin ou baghero) était
une monnaie réelle, valant la douzième partie du sou vénitien.
Recueil
de voyages et de documents pour servir a l'histoire de la géographie depuis le
XIIIe jusqu'á la fin du XVIe siècle"
https://archive.org/stream/recueildevoyages210pari/recueildevoyages210pari_djvu.txt
11-Ducat,
http://www.etymonline.com/index.php?search=ducat-
12-Ducat,
https://en.wikipedia.org/wiki/Ducat
13-Scudo, https://en.wikipedia.org/wiki/Italian_scudo
[1] بالی: اسمی تورکی به معنای برادر
بزرگ؛ مجازاً باارزش، قیمت‌دار، ارجمند، شخص عالی مقام. از این ریشه است بالیم
عنوان ده‌ده‌های طریقت بک‌تاشی به معنی برادر، بسیار محبوب، دوست صمیمی
BALI: Değerli, yüksek, ulu
kişi ─ Otmanlıların ilk dönem beylerinden. Büyük erkek kardeş.
BALIM: Otmanlılar dönemi bektaşi babalarından (Balım baba), Kardeş, Çok sevgili,
samimi arkadaş
[2] ریشه‌‌شناسی کلمات تورکی
- موغولی «میرزه» و «میری»، و کلمه‌‌ی عربی – پشتون «میرزا»
[3] بابا: رهبر معنوی طریقت
بکتاشیه، مسئول تکّه
[4] The story of the sale of the 69 bales of silk is
summarized in ASV, Senato, Deliberazioni Costantinopoli, filza 26, 27 July 1634
and is the subject of Rota, Giorgio, ‘A “bilingual” Persian – Italian Safavid
document (1627) and its historical background’ (forthcoming) (from: Iran
and the world in the Safavid Age. Edited by Willem Floor, Edmund Herzig. Page 160.
footnote 37.)
[5] ARCHIVIO DI STATO DI VENEZIA, DOCUMENTI PERSIA,
NR. 30
[6] خط تورکی سیاق – سیاقی
[7] اسناد روابط دولت صفوی با حکومت‌های ایتالیا. به کوشش محمدحسن کاووسی عراقی. مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، اداره نشر وزارت امور خارجه، مرکز چاپ و انتشارات. ١٣٧٩
[8] یک تانیق‌لیق-استشهاد‌نامه‌ی
تورکی در بخشودن کابین-مَهریه از ١٣١٥-١٣٣٥ میلادی
[9] گاوصندوق و
گوسفندصندوق و شترصندوق نیست، «قاب صاندیق» (قاپساق) تورکی است
No comments:
Post a Comment