یک تانیق‌لیق - استشهادنامهی
تورکی در بخشودن کابین - مَهریه نوشته شده در تورک‌ایلی در پایان عصر ایلخانی ١٣١٥-١٣٣٥
میلادی
مئهران باهارلی
Geç İlhanlı döneminde (1315-1335) Ortak Eski Batı Oğuzcası’nda Başlık parasıyla ilgili Türkili’nde yazılmış Türkçe Tanıklık - beyannâme
A Turkish affidavit related to dowry written in Common Old Western Oghuz in Türkili from late Ilkhanid period
(1315-1335)
خلاصه:
در این مقاله یک تانیق‌لیق - استشهادنامه - بیان‌نامه به زبان تورکی، از سال‌های پایانی حاکمیت امپراتوری ایلخانلی (١٣١٥-١٣٣٥) را بررسی کرده‌ام. این استشهادنامه احتمالاً در قونقور اؤله‌نگ - سلطانیه، پایتخت دولت ایلخانلی و یا در مراغه مقر رصدخانه‌ی ایلخانلی، در منطقه‌ی آزربایجان از تورک‌ایلی نوشته شده است. رونوشت این استشهادنامه در صفحه‌ی دوم یک نسخه‌ی خطی قدیمی کتاب «زیج ایلخانی» نسخه‌برداری شده بین سال‌های ١٢٧١-١٢٨٢ حفظ شده است. در استشهادنامه، هشت شاهد احتمالا از اخیان تورک گواهی می‌دهند که یک خاتون تورک شش هزار آقچا از هشت هزار آقچای مهریه‌ی خود را به شوهرش بخشیده است. لهجه‌ی این سند، تورکی مشترک اوغوز غربی قدیم رایج بین ١٢٠٠ تا ١٤٩٩ در تورک‌ایلی، عراق عرب، آناتولی و روم‌ائلی، دارای آمیخته‌گی زیاد با تورکی شرقی است. این سند حقوقی - مالی و غیر ادبی که توسط مردم و اصناف عادی احتمالا در ارتباط با فتوت - اخوت نوشته شده، نشان می‌دهد در قرون ١٣-١٤ میلادی در تورک‌ایلی، یک زبان اداری مکتوب و نثر حقوقی جاافتاده و استانداردیزه شده‌ی تورکی وجود داشت، و تورکان زبان تورکی را در نگارش اوراق مالی و اقتصادی، عقدنامه‌ها، نکاح‌نامه‌ها و دیگر اسناد مربوط به ازدواج، مهریه و ... به کار می‌بردند. در این مقاله متن تورکی این سند را قرائت و تصحیح و ترمیم کرده و ترجمهی فارسی آن را داده‌ام. سپس خصوصیات سند و کلمات و نام‌های تورکی ذکر شده در آن را تشریح نموده‌ام.
اؤزه‌ت:
بو یازقادا ایل‌خان‌لی‌لار اه‌رکله‌تی‌نین (دولتی‌نین) سون ایل‌له‌ری‌نه (١٣١٥-١٣٣٥) عایید تورکجه بیر تانیق‌لیق – شهادت‌نامه‌نی اینجه‌له‌دیم. بو تانیق‌لیق احتمالن ایلخانلی اه‌رکله‌تی‌نین باش‌که‌ندی قونقور اؤله‌نک (سولطانیه)ده و یا تورک‌ایلی‌نین آزه‌ربایجان بؤلگه‌سی‌نده‌کی ایلخانلی گؤزله‌م‌ائوی‌نین (رصدخانه‌نین) مرکزی اولان ماراغادا یازیلمیش‌دیر. بو تانیق‌لیغین اوزو ١٢٧١-١٢٨٢ ایل‌له‌ری آراسی‌ندا ایستینساخ ائدیله‌ن زیج ایلخانی پیتییی‌نین (کتابی‌نین) اولدوقجا اه‌سکی بیر اه‌ل‌یازماسی‌نین ایکینجی صفحه‌سی‌نده قورونموش‌دور. بو تانیق‌لیق بیر تورک قادین‌ین باش‌لیغی‌نین سه‌کیز مین آقچاسی‌ندان آلتی مین آقچاسی‌نی اه‌ری‌نه باغیش‌لادیغی‌نی سه‌کیز تانیق آنلاتیر. بو به‌لگه‌نین لهجه‌سی، ١٢٠٠-١٤٩٩ ایل‌له‌ری آراسی‌ندا تورک‌ایلی، عراق عرب، آنادولو و رومئلی‌ده یایقین اولان و دوغو تورک‌جه‌سی‌یله په‌ک چوخ قاریشیمین اولدوغو اورتاق اه‌سکی باتی اوغوز تورک‌جه‌سی‌دیر. سیرادان اینسان‌لار ساری‌ندان یازیلان بو گؤرکول (ادبی) اولمایان توزه ل (حقوقی) و آقچال (مالی) به‌لگه، ١٣-١٤ونجو یوز ایل‌له‌رده تورکجه‌نین یئرله‌شیک و اؤلچون‌له‌شدیریلمیش (استانداردلاشدیریلمیش) بیر توزه‌ل دیلی و توغراق (ایداری) یازی دیلی‌نه یییه اولدوغونو، تورک‌له‌رین ده آقچال به‌لگه‌له‌ری، سؤزله‌شمه‌له‌ری، ائولی‌لیک، باش‌لیق وب. ایله ایلگی‌لی باشقا به‌لگه‌له‌ری‌نی یازارکه‌ن تورک‌جه‌نی ایش‌له‌تدیک‌له‌ری‌نی گؤسته‌رمه‌ک‌ده‌دیر. بو یازقام‌دا به‌لگه‌نین تورکجه متنینی، اوخویوش، دوزه‌لتمه و اونارما اؤنه‌ری‌له‌ریمی، و فارس‌جا چئویری‌سی‌نی وئردیم. داها سونرا به‌لگه‌نین اؤزه‌ل‌لیک‌له‌ری‌نی و ایچی‌نده گئچه‌ن تورکجه دئگی (کلیمه) و آدلاری آچیق‌لادیم.
Özet
Bu yazgada (makalede) İlhanlılar erkletinin (devletinin) son yıllarına (1315-1335) ait Türkçe bir Tanıklığı (yeminli beyan belgesini) inceledim. Bu tanıklık muhtemelen İlhanlı erkletinin başkenti Qonqur öleng (Qoñur Öleñ) - Sultaniye'de veya Türkili'nin Azerbaycan bölgesindeki İlhanlı gözlemevinin merkezi olan Marağa'da yazılmıştır. Bu tanıklığın yüzü, 1271-1282 yılları arasında "Zeyc-i İlhâni" pitiyinin (kitabının) oldukça eski bir elyazmasının ikinci sayfasında korunmuştur. Bu tanıklık, bir Türk kadınının başlığının sekiz bin akçasından altı bin akçasını kocasına bağışladığını Âhîlikle bağlantılı sekiz tanık anlatıyor. Belgenin lehçesi, 1200-1499 yılları arasında Türkili, Irak-ı Arap, Anadolu ve Rumeli'de yaygın olan ve Doğu Türkçesiyle pek çok karışımın olduğu Ortak Eski Batı Oğuz Türkçesidir. Sıradan insanlar sarından (tarafından) yazılan bu görkül (edebi) olmayan tüzel (hukuki) ve akçal (mali) belge, 13-14. yüzyıllarda Türkçenin yerleşik ve ölçünleştirilmiş (standartlaştırılmış) bir tüze (hukuk) dili ve tuğrak (idari) yazı diline yiye (sahip) olduğunu, Türkler'in de akçal (mali) belgeleri, sözleşmeleri, evlilik, başlık vb. ile ilgili başka belgelerini yazarken Türkçeyi kullandığını göstermektedir. Bu yazgamda belgenin Türkçe metnini; okuyuş, düzeltme ve onarma önerilerimi ve Farsça çevirisini verdim. Daha sonra belgenin özelliklerini ve içinde geçen Türkçe kelime ve adları açıkladım.
Abstract
In this article, I examine a Turkish Testimony - affidavit document from the last years of the Ilkhanid state (1315-1335). This affidavit was likely written in Qonqur öleng (Qoñur Öleñ) - Sultaniye, the capital of the Ilkhanid government, or in Marağa, the headquarters of the Ilkhanid observatory in the Azerbaijan region of Türkili. The copy of this declaration was preserved on the second page of a very old manuscript of the book "Zeyc-i İlhâni", which was copied between 1271-1282. In this affidavit, eight witnesses affiliated with Ahi-order testify that a Turkish woman donated six thousand akchas of her eight thousand dowries to her husband. This document is written in Common Old Western Oghuz Turkish, which was widely spoken in Turkili, Irak-ı Arab, Anatolia and Rumelia between 1200 and 1499. It also contains various influences from Eastern Turkish. This non-literary legal and financial document, written by ordinary people, dates back to the 13th-14th centuries. During this time, Turkish had an established and standardized legal language and administrative writing language. Local Turks utilized Turkish in various financial documents, contracts, marriage agreements, dowry records, and more. In this article, I have read the Turkish text of this document, corrected it, made repairs, and provided its Persian translation. I have also explained the features of the document and the Turkish words and names used within it.
در این مقاله یک سند حقوقی – مالی به زبان تورکی، نوشته شده در دهه‌های اول قرن ١٤ میلادی (١٣١٥-١٣٣٥) احتمالاً در تورک‌ایلی را بررسی کرده‌ام. این سند که رونوشت آن بعداً بر صفحه‌ی دوم یک نسخه‌ی خطی قدیمی کتاب «زیج ایلخانی» نوشته شده و متن آن نامربوط به موضوع کتاب می‌باشد، عبارت است از یک تانیق‌لیق (استشهادنامه - بیان‌نامه) شاید مرتبط با اخیان – فتوّت تورک که در آن هشت شاهد گواهی می‌دهند یک خاتون تورک شش هزار آقچا از هشت هزار آقچای مهریه‌ی خود را به شوهرش بخشیده است[1]. یک رباعی و سه متن کوتاه تورکی دیگر در رابطه با متن و موضوع کتاب در حاشیه‌های این دست‌نوشته وجود دارد[2].
زیج ایلخانی یکی از آثار خواجه نصیرالدین طوسی (١٢٠١-١٢٧٤) در حوزه‌ی نجوم است که آن را از روی رصدهای انجام شده در رصدخانه‌ی مراغه - آزربایجان - تورک‌ایلی توسط خود و تیم هم‌کارش تحت سرپرستی ایل‌خان هولاگو (سلطنت ۱۲۵۶ - ۱۲۶۵)، در سال ١٢٧١ میلادی تهیه و تدوین کرده است. نسخه‌ی دارای تانیق‌لیق تورکی، احتمالاً قدیمی‌ترین نسخه‌ی این کتاب و نسخه‌برداری شده بین سال‌های ١٢٧١-١٢٨٢ یعنی کم‌تر از ده سال پس از تالیف آن است. این نسخه به خط خواجه اصیل‌الدین حسن پسر دوم خواجه نصیرالدین طوسی و تقدیم شده به ایل‌خان آباقان (سلطنت: ۱۲۶۵ - ۱۲۸۲) است.
در زیر نخست متن تورکی این سند با قرائت و تصحیح خودم و ترجمهی فارسی آن را، سپس توضیحاتی چند در باره‌ی خصوصیات سند و کلمات و نام‌های تورکی ذکر شده در آن را داده‌ام. کلماتی را که در متن اصلی سند نوشته نه‌شده و جای آن‌ها خالی مانده است (نام پدر شاهدها پس از کلمه‌ی بن) را با ---، یک مورد که توسط من اضافه شد [دیرلار] را داخل [ ]، و قرائت حدسی دو کلمه‌ی اول (شاه‌بر، ارکه) را داخل ( ) نشان داده‌ام.
نوت: این استشهادنامه - تانیق‌لیق را یک بار توغرول آتابای به همراه نوشته‌ای معرفی کرده است[3] . اما در نوشته‌ی او چند کاستی و اشتباه قرائتی و معنایی وجود دارد. از جمله: قرائت نادرست «قوزه‌چی» به صورت «قورچی»، قورچی را نام مسجد گمان کردن، ربط دادن کلمات قورچی و دوغان در این سند به دهاتی با همین نام در آزربایجان شرقی، .... حال آن که «دوغان» نام شاهدی است که امام مسجد و شغل او اصلی او قوزاچی‌گری است؛ قرائت «قراکپوز» به صورت «قراگؤز»؛ معنی کردن «ساوجی» – تقسیم کننده‌ی آب آسیاب به صورت «بشیر - رسول»؛ معنی نه‌کردن «بکی» به معنی شوهر؛ قرائت «شاه(بری؟) (ار)که» به صورت بسیار نامحتمل «شاهددیرلار که»، «-که» جزء آخر اسم شوهر را ادات ربط فارسی «که» قبول کردن؛ و احتمالاً قرائت نادرست کلمه‌ی «آدین» به صورت «آدی»، ....
متن تورکی تانیق‌لیق - استشهادنامه با رسم‌الخط اصلی:
شاھ---- .--رکه بَکي‌نِکَ خَاتُونِ سَکِز بِنک اقجه کَابِنْدَن اَلْتِ بِکنٖي بَغِشْلَٮُبْ اکي بنک اقجه کابنی قَلْدِغي‌نه مولانا کاتب خیرالدین بن --- درزی محي‌الدّین --- فُکَه آخي محی‌الدین بن --- طآنُق‌دُرْلَارْ حَاجٖي سَوْجٖي بِن طوُرَه تُرشْجی احمد بن --- و قرا کپَوزْ پَالوُدَجی بن --- وَ اِمَامْ مَسْجِد قُزه‌جٖی طُغان طَانُقْ آدي نَبی خواجَه بن ---
اوخویوش،دوزه‌لتمه، اونارما (قرائت-تصحیح-ترمیم): مئهران باهارلی
شاه(بهر؟)، (اه‌ر؟، بهر؟)که به‌کی‌نینگ خاتوُنوُ، سه‌کیز بینگ آقجا که‌بین[ین]ده‌ن آلتێ بینگی‌نی باغێش‌لایێپ، ایکی بینگ آقجا که‌بینی قالدێغێ‌نا:
مولانا کاتب خیرالدّین بن ---، درزی محی‌الدّین بن ---، فُکَه آخێ محی‌الدّین بن --- تانێق‌دێرلار؛
حاجی ساوجێ بن توُرا، توُرشوُچوُ احمد بن ---، و قاراکه‌پیز پالوده‌جی بن ---، و امامِ مسجدْ قوْزاجێ دوْغان --- تانێق[دێرلار]؛
آدێ[ن]، نبی خواجه بن ---.
13. YÜZİLDE TÜRKİLİ’DE YAZILMIŞ TÜRKCE TANIQLIQ:
Şah(ber?), (Er?, Ber?)ke Beki’niñ xâtûnu, sekiz biñ aqça
kebin[iñ]den altı biñini bağışlayıp, iki biñ aqça qaldığına:
Mevlâna Kâtib Xéyreddin Bin ---, Derzi Mühyiddin ---,
Füke Axı Mühyiddin Bin ---, tanıqdırlar.
Hacı Savcı Bin Tura, Turşuçu Ehmed Bin ---, ve Qarakepiz
Pâlûdeçi Bin ---, ve İmâm-i Mescid Qozaçı Doğan --- tanıq[dırlar].
Adı[n], Nebî Xâce Bin --- .
ترجمهی فارسی توسط مئهران باهارلی:
شاه(بر؟)، زن (ار؟، بر؟)که بکی، شش هزار آقچا از هشت
هزار آقچای کابین[اش] را بخشیده، و دو هزار آقچا از آن باقی مانده است.
شاهد هستند:
مولانا کاتب خیرالدّین بن ---، درزی محی‌الدّین ---، فُکَه آخێ محی‌الدّین بن
---؛
شاهد [هستند]: حاجی ساوجێ بن
توُرا، توُرشوُچوُ احمد بن ---، قاراکَپیز پالوده‌جی بن ---، امامِ مسجدْ قوْزاجێ
دوْغان ---؛
هم‌چنین: نبی خواجه بن ---.
توضیحات:
این تانیق‌لیق یک سند حقوقی - مالی نوشته شده توسط مردم عادی است و نشان می‌دهد که در قرون ١٣-١٤ میلادی در تورک‌ایلی، یک زبان دیوانی مکتوب تورکی - نثر حقوقی جاافتاده و استانداردیزه شده‌ی تورکی وجود داشت و تورکان، حتی غیر تورکان (در صورتی که بعضی از تانیق‌ها - شاهدهای ذکر شده در سند تورک نه‌باشند) در دوره‌ی مذکور در تورک‌ایلی، زبان تورکی را به عنوان یک زبان حقوقی مکتوب در امور مالی و اقتصادی و حیات اجتماعی و روزمره به کار می‌بردند.
قابل ذکر است که تورک‌های ساکن در تورک‌ایلی و ایران، تا قرن‌ها استفاده از زبان تورکی را در نوشتن عقدنامه‌ها - نکاح‌نامه‌ها و دیگر اسناد و مسائل حقوقی مربوط به ازدواج، مهریه و .... ادامه داده‌اند. علاوه بر این تانیق‌لیق که یکی از نخستین نمونه‌های این‌گونه کاربرد است، تاکنون دو نمونه‌ی دیگر، یک نکاح‌نامه‌ی شاهیسئوهن مربوط به دوره‌ی قیزیل‌باشیه (صفوی) - قرن شانزده و یک نکاح‌نامه از اوائل دوره‌ی قاجار به تورکی جغتایی در سؤزوموز معرفی شده‌است[4]. (چندین نکاح‌نامه‌ی تاریخی تورکی دیگر در سؤزوموز معرفی خواهند شد).
لهجه، الفبا، زمان و محل نوشته شدن تانیق‌لیق:
لهجه‌ی تورکی این سند، تورکی مشترک اوغوز غربی فورم گرفته و رایج در تورک‌ایلی، عراق عرب، آناتولی و روم‌ائلی در طول سه قرن - از آغاز قرن ١٣ میلادی تا آخر قرن ١٥ میلادی - بین ١٢٠٠ تا ١٤٩٩ است. (پسوند آبلاتیو «–دان» به جای «–دین» تورکی شرقی؛ نوشتن «ت» قبل از حروف صدادار بم - خشن با «ط» عربی: طانق، طغان، طوره؛ «بینگ» به جای «مینگ»؛ «-دیرلار»، املای «آخی» به جای «آقی» در تورکی شرقی)، با تاثیراتی از تورکی شرقی (پسوند گئنیتیف «–ینگ» به جای «–ین» تورکی غربی، «آدین» به معنای غیر از این)
١-کاربرد حرکه‌ی عربی به جای حروف صدادار در پسوندها و پایان کلمات (خاتونِ به جای خاتونو، آلتِ به جای آلتی، طانُقدُرلار به جای تانیق‌دیرلار، پَالوُدَجی به جای پالوده‌چی، ...)، مانند دوره‌ی قاراخان‌لی (تورکی خاقانیه، کاشغری قدیم، ...) در تورکستان، اشاره به نوشته شدن این سند در نیمه‌ی اول این دوره بین سال‌های ١٢٠٠-١٣٥٠ دارد.
٢-کلمه‌ی «آدین» به معنای دیگر، به غیر از این و ... بعد از قرن ١٤ میلادی در تورکی مشترک اوغوز غربی به ندرت به کار رفته است. کاربرد آدین در این سند نشان می‌دهد که دیرترین زمان نوشته شدن آن احتمالا دهه‌های آغازین قرن ١٤ (١٣٠٠-١٣٥٠) است.
٣-حرف «ق» تورکی قدیم و شرقی، در تورکی مشترک اوغوز غربی (تورک‌ایلی، عراق عرب، آناتولی، روم‌ائلی) به حرف «خ» (و در تورکی بالکان به «ه») تبدیل شده است. این تبدیل در تورکستان هم در متون قاراخان‌لی به انجام رسیده است. با این وصف، کاربرد فورم «آخی» به جای «آقی» در این تانیق‌لیق نشان می‌دهد که این سند به احتمال در تورک‌ایلی - آناتولی و مصادف با قبل از دوره‌ی پایانی قاراخان‌لی در تورکستان در قرن ١٤، بین ١٣٠٠-١٣٩٩ نوشته شده است.
٤-در دوره‌ی تیموری (١٣٧٠-١٥٠٧) عنوان «خاتون» به معنی زن اشرافی و ... تَرْک شد، و به جای آن بیشتر «بیگوم» و یا «بی‌بی» و ... معمول گشت. کاربرد فورم خاتون در این تانیق‌لیق نشان می‌دهد که این سند احتمالاً مربوط به دوره‌ی قبل از تیموری، یعنی پیش از ١٣٧٠ است.
٥- نام‌گذاری‌های به کار رفته در این سند در دوره‌ی ایلخانلی و تورکمانی نخستین (قاراقویون‌لو، آغ‌قویون‌لو) بسیار شایع بود. به عنوان نمونه در کتاب دیاربکریه صفحه‌ی ١٩٨ نام‌های مشابه آتی دیده می‌شود: آقابکی (مشابه ارکه بکی در این سند)، قورچی و شیره‌جی و دمورجی و یاقچی (مشابه قوزاچی، پالوده‌چی، ساوچی، تورشوچو در این سند)، قرا قوج و قرا یوسف (مشابه قاراکپیز در این سند)، شاه علی (مشابه شاه‌بری)، ...
با توجه به قرائن مذکور، تاریخ نگارش این تانیق‌لیق محتملاً نیمه‌ی اول قرن ١٤، در سال‌های پایانی امپراتوری ایلخانلی و یا دو دهه‌ی حاکمیت ایل‌خان ابوسعید باهادیر خان (١٣١٦-١٣٣٥) است.
با توجه به مرکزیت امپراتوری ایلخانلی در مراغه (١٢٥٦-١٢٦٥)، تبریز (١٢٦٥-١٣٠٦)، قونقور اؤله‌نگ (سلطانیه، ١٣٠٦- ١٣٣٥) که هر سه واقع در تورک‌ایلی هستند، تقدیم این نسخه‌ی کتاب زیج ایلخانی به ایل‌خان آباقان (سلطنت: ۱۲۶۵ - ۱۲۸۲) مستقر در تورک‌ایلی، سکونت خواجه نصیرالدین توسی و فرزند او اصیل‌الدین حسن در تورک‌ایلی - آزربایجان – مراغه (اصیل‌الدین حسن، دانشمند و سیاست‌مداری عضو و مستقر در دربار ایلخانلی و در زمان اولجایتو منجّم دربار و رئیس رصدخانه‌ی مراغه بود)، ذکر تشکیلات اخی‌لیک منسوب به «شیخ نصیرالدین محمود ابن احمد الخویی» مشهور به «اخی ائورهؚن»، خصوصیات گرامری و کلمات تورکی متن در فورم‌هایی که در تورک‌ایلی هم بسیار رایج بودند (آخی، آقچه، ساوجی، ...) و مخصوصاً کاربرد کلمه‌ی کبین - کابین که خود و ترکیبات مشتق از آن تقریباً منحصراً در تورک‌ایلی و تورکمانیا (جنوب و شرق آناتولی، عراق) به کار می‌رود، این استشهادنامه - تانیق‌لیق به احتمال بسیار زیاد در منطقه‌ی آزربایجان از تورک‌ایلی، به ویژه در قونقور اؤله‌نگ - سلطانیه، پایتخت دولت ایلخانلی و یا در مراغه مقر رصدخانه‌ی ایلخانلی نوشته شده است.
استعمال هم‌زمان تورکی شرقی - الفبای اویغوری، و تورکی غربی - الفبای عربی در تورک‌ایلی
اسناد حقوقی – مالی متعدد مشابه دیگری از قرون ١٣ و ١٤ میلادی نوشته شده در تورک‌ایلی موجود هستند. این اسناد، جزء نخستین متون تورکی غیر ادبی نوشته شده در ایران، تورک‌ایلی و آزربایجان می‌باشند. اغلب اسناد حقوقی – مالی تورکی مذکور به یادگار مانده از قرون ١٣ و ١٤ میلادی نوشته شده در تورک‌ایلی، با الفبای اویغوری قدیم و به تورکی شرقی می‌باشند (سه سند از این اسناد نوشته شده به تورکی شرقی با الفبای اویغوری قدیم در تورک‌ایلی در سال‌های ١٢٦١، ١٣٠٥ و ١٣٨٩ میلادی در سؤزوموز منتشر خواهند شد).
با قبول نوشته شدن تانیق‌لیق موضوع این مقاله در تورک‌ایلی می‌توان به این نتیجه رسید که اقلاً در قرون ١٣-١٤ تورکان ساکن در تورک‌ایلی و ایران فعلی، دو لهجه و دو الفبا، یعنی تورکی شرقی با الفبای اویغوری و تورکی غربی با الفبای عربی را هم‌زمان و به موازات هم به کار می‌بردند. پس از این دوره، تورکی شرقی - الفبای اویغوری در تورک‌ایلی تماماً جای خود را به تورکی غربی - الفبای عربی داده است (هر چند تا اواخر دوره‌ی فتح‌علی شاه قاجار، تورکی شرقی متاخر - جغتایی به عنوان زبان ادبی - پرستیژ مکتوب هم چنان به کار می‌رفت).
عنوان‌ها، اصناف و اسامی ذکر شده در سند:
این تانیق‌لیق و استشهادنامه دارای یک فورمات استاندارد است. نخست موضوع شهادت بیان می‌شود و سپس یک یک شاهدان نام برده می‌شوند. به هنگام نام بردن شاهدان اولگوی لقب-عنوان، مسلک-شغل، اسم، و اسم پدر بعد از «بن» عربی به کار رفته است. هرچند اغلب یک و یا تعدادی از این عناصر ذکر نه‌شده‌اند و به جز یک مورد جای اسم پدر بعد از بن (شاید برای نوشته شدن در زمانی دیرتر و پس از اطلاع بر آن‌ها) خالی گذاشته شده است.
|
آتا آدی |
|
آدی |
ایش |
لقب-عنوان |
|
|
--- |
--- |
اه‌رکه (؟)، به‌رکه (؟) |
به‌کی |
--- |
١ |
|
--- |
--- |
شاه‌به‌ر (؟) |
خاتوُن |
--- |
٢ |
|
--- |
بن |
خیرالدین |
کاتب |
مولانا |
٣ |
|
--- |
--- |
محی‌الدین |
درزی |
--- |
٤ |
|
--- |
بن |
محی‌الدین |
فکه |
آخی |
٥ |
|
تورا |
بن |
--- |
ساوجی |
حاجی |
٦ |
|
--- |
بن |
احمد |
تورشوجو |
--- |
٧ |
|
--- |
بن |
قاراکه‌پیز |
پالوده‌چی |
--- |
٨ |
|
--- |
--- |
دوغان |
قوزاچی |
امامِ مسجد |
٩ |
|
--- |
بن |
نبی |
--- |
خواجه |
١٠ |
تاکید بر عنوان‌ها-لقب‌ها که اغلب در عین حال نوعی مسلک و شغل شاهدان که به صنف‌های گوناگون متعلق هستند و در میانشان «فکه» و «آخی» هم موجود است، هم‌چنین دو شاهد با نام «محی‌الدین» نامی مرسوم در میان پیران اهل فتوت، احتمال تعلق این تانیق‌لیق به تشکیلات صنفی اخی‌لیک - اخیان – اهل فتوت را تقویت می‌کند.
عنوان-لقب‌های ذکر شده در تانیق‌لیق: مولانا، آخی، حاجی، امام مسجد، خواجه. از این‌ها عنوان «آخی» تورکی است. لقب «حاجی»
شاید محرف کلمه‌ی آجی -اه‌جی – اه‌چی تورکی، عنوانی محترمانه مشابهی برای مردان
سالمند مقدس‌مآب، کمابیش مترادف بابا در فارسی و آتا و ده‌ده در تورکی و سنت و قدیس
و عزیز در زبان‌های اوروپایی است.
مسلک-شغل‌ها: کاتب،
درزی، فکه، ساوجی، تورشوجو، پالوده‌چی، قوزاچی. از این‌ها مسلک «ساوجی» تورکی؛ و مسالک
ساوجی، تورشوجو، پالوده‌چی، قوزاچی دارای پسوند شغل تورکی –چی هستند.
نام‌ها-اسامی: ارکه -
برکه (اه‌رکه، به‌رکه)، بکی (به‌کی)، شاه‌بر (بهر)، خیرالدین، محی‌الدین، احمد،
قاراکپیز (قاراکه‌پیز)، دوغان، نبی. از این اسامی ارکه-برکه، بکی، بر، قاراکپیز و
دوغان تورکی است.
نام پدر: تورا. این نام تورکی است.
وابسته‌گی خانواده‌گی: خاتون، بکی، بر، بن. از این‌ها خاتون، بری (به‌ری) و بکی (به‌کی) تورکی هستند.
در ریشه‌شناسی بعضی از کلمات تانیق‌لیق:
تانیق: شاهد، گواه. از همین ریشه است تانیق‌لیق: استشهادنامه، بیان‌نامه، بیر کیمسه‌نین گئچمیش‌ده یاشانان بیر اولای‌لا ایلگی‌لی گؤره‌ره‌ک و یا دویاراق اه‌ل‌ده‌ائتدییی بیلگی و گؤرگۆسۆ-دوُیوُسوُنوُ یازی‌لی اولاراق بیلدیرمه‌سی.
کبین – که‌بین، کابین، کاوین: مَهریه، صداق. از همین ریشه: «که‌بین که‌سمه‌ک» (ازدواج با عقد رسمی)، «که‌بین‌له‌مه‌ک» (نکاح رسمی کردن)، «که‌بین‌لی» (همسر قانونی و رسمی)، «که‌بین‌سیز» (همسر با ازدواج سفید)، «که‌بینی‌نی وئرمه‌ک» (بوشاماق، طلاق دادن)، ... بعضی از محققین کلمه‌ی تورکی کابین را مرکب از «کا» - «کیا» در زبان چینی (در چینی معاصر «جیا») به معنی دختر به شوهر دادن، و «پین» به معنی هدیه‌ای که هنگام نامزد شدن پرداخت می‌شود[5]، عده‌ای از ریشه‌شناسان هم کلمه‌ی «کابین» را ساخته شده از بن «کا»-«قا»-«خا» در تورکی باستان و قدیم به معنی خانواده و خویشاوند[6] دانسته‌اند. بنا به این ریشه‌شناسی دوم، کلمه‌ی کابین هم‌ریشه با کلمات «خان»، «خاتون»، «قایین» و بن خان در کلمات «خانه» و «خانقاه» (ساخته شده با پسوند مکان قا – گه در تورکی، مانند کلمات تورکی‌الاصل «درگاه» - ده‌رگه: محل تجمع و «بارگاه» - بارقا: محل حضور) است. این کلمات از زبان‌های آلتائیک به زبان‌های ایرانیک هم وارد شده‌اند. برخی نیز ارتباط ریشه‌شناسیک کابین با کلمات «کالین-کالینگ، قالین، قالیم» به معنی مهریه و جهیزیه در تورکی قدیم را مطرح کرده‌اند. به همه حال، ریشه‌شناسی فارسی و یا ایرانیک کلمه‌ی کابین بی پایه، غیر علمی و غیر قابل قبول است.
خاتون، قاتن، قاتون، قادین، خاتان : زن، همسر مونث، خانم، عنوان زنان اشرافی، همسر حکام، ملکه، بانو. در دوره‌ی سلسله‌ی گینگ (١٦٣٦-١٩١٢) عنوان همه‌ی زنان حکام از نسل چنگیز، فقیر و یا ثروتمند. خاتون کلمهای تورکی و موجود در میان تمام ملل تورکیک و مونقولیک[7] است. احتمالاً از ریشه‌ی «کا»-«قا» -«خا» به معنی خانواده و خویشاوند به علاوه‌ی پسوند تانیث «–تین»، «-تون» (معادل –سون، -جین، -چین، -قچین، -غچین ... موغولی). هم‌ریشه با عنوان‌های «قان-خان» و «قاغان-خاقان»[8]، و کلمه‌ی «قایین»[9]. بنا به آلتائیستیک دوئرفئر، خاتون مخفف «قا.غا.تون» تورکی (qa.ğa.tun)، مونث قاغان- خاقان و به معنی ملکه است[10]. فورم موغولی قدیم آن «قاتون» به معنی زن، همسر مونث، پرنسس و ملکه، در موغولی معاصر «خاتان»؛ این عنوان برای نخستین بار در متون خییانبی، یک گروه مونقولیک در موغولستان داخلی، در دو قرن پیش از میلاد تا چهار قرن بعد از میلاد به صورت «قاسون» ظاهر شده است[11]. ریشه‌یابی کلمه‌ی خاتون به صورت کلمهای ایرانیک (سوغدی، ....) نادرست است.
بر– بهرBer قسمت دوم نام دخترانه‌ی «شاه‌بر» (قرائت حدسی)، کلمهای موغولی به معنای عروس، مجازاً هر چیز بسیار زیبا، آراسته، خوب. معادل گه‌لین – گلین (عروس) تورکی[12]. فورم‌های گوناگون بری در زبان‌های مونقولیک: بهر، بئر، به‌ری، بئری، ، بیری، باروئی به‌ره، بیره، وئره، بئره، به‌ریگه‌ن، به‌رگه‌ن، به‌رگه‌نگ، بیرگه، به‌رگه‌نگ، وه‌رگانگ، وئرگانگ، ... (همسر خود مرد، همسر برادر بزرگ، ...)، مترادف اؤکین-هؤکین موغولی[13]. فورم بری این کلمه‌ی موغولی به معنی عروس از دیرباز وارد زبان تورکی هم شده است. این کلمه در اصطلاح «بلی برون» (در اصل «به‌ری بورون» به معنی هدیه‌ی عروس) و در ترانه‌ی تورکی «آی به‌ری باخ، به‌ری باخ» (به اشتباه به صورت «آی پری باخ» تلفظ می‌شود) وجود دارد. (در زبان فارسی اسمی دخترانه به صورت «شاه‌پری – شهپری» به معنی شاه‌بال، چند بزرگ‌ترین پر بلند بال پرنده‌گان که بر طبقات هوا هنگام پرواز تکیه کند و عمل پریدن را میسور سازد وجود دارد، اما این نام در گذشته در میان تورکان رایج نه‌بود، بنابراین احتمال حضور آن در این استشهادنامهی تورکی بسیار اندک است).
بکی – به‌کی: به تورکی به معنی: ١-ائش، قوجا، ار – اه‌ر، شوهر ٢-عنوان بزرگ خونی ایل، مسن‌ترین رهبر طایفه، رئیس سِنّی قبیله، ریش سفید ایل ٢-شامان، باش‌شامان، رئیس شامان‌ها، فال‌چی، باش‌راهب، جادوگر؛ بکی‌ها تمثیل کننده‌ی اونقون و یا سمبول معنوی اجداد طائفه و تبار حکام بودند، همیشه لباسی سفید و اسبی سفید داشتند، در صدر مجالس ایل می‌نشستند و هدایا و ارمغان‌ها را دریافت می‌کردند ٤- شاه‌زاده‌ی دختر، دختران خان و یا زنان شاهزاده (خاتون و یا قاتون، صرفاً به معنی همسر حاکم و خاقان به کار می‌رفت) ٥-به‌ک، به‌رک، په‌ک، ییییت، گوج‌لو، سیخی، ساغلام، سه‌رت، قاتی، گوربوز، ایری یاری. در این سند بکی به معنی شوهر در مقابل خاتون است: ارکه بکی (ارکه که شوهر است) - شاه‌بری خاتون (شاه‌بری که زن است). به احتمال کمتری بکی – به‌کی عنوان شوهر (ارکه) به معنی خان‌زاده است.
توره-تورا-طوره: این کلمه و فورم‌های گوناگون آن در زبان‌های تورکیک معانی متعددی دارند.
١- تؤره، تؤرؤ: اصل، تبار، سلاله؛ خان‌زاده؛ امیرزاده؛ شاهزاده[14]. اولاد پادشاهان، فرزندان شاهان، از تبار خان، شخص منسوب به طبقه‌ی بالا و
اشراف، اصیل، شخص عالی‌رتبه، مامور دولت، عالی‌جناب، بوروکرات، بوروکرات عالی‌رتبه،
حاکم، بیگ و خان. مجازا کسی که سخت پای‌بند و علاقه‌مند به مقررات و تشریفات اداری
است، عنوانی احترام‌آمیز که بعد از اسم مردان می‌آید مانند علیخان تؤره، ایرمراد
تؤره، .... (فورم اصلی قوره - قورا، از
ریشه‌ی «قور» - قوُر:رتبه، طبقه‌ی اعیان و اشراف، بایارلار و بویوک‌له‌ر،
به‌ی‌له‌ر و شهرین بؤیوک‌له‌ری. از همین ریشه است کلمه‌ی «قوُرداش»
به معنی هم‌ردیف و هم‌رتبه در مقام، منصب، رتبه، سلسله مراتب، ... در اصل
قور+دا+ائش[15]. از نمونه‌های تبدیل ق - ت به هم در
کلمات تورکی: قایماز-قایماس ↔ تایماز-تایماس، توره ↔ قوره، اؤکونج ↔ اؤتونج (به معنای ندامت و پشیمانی در تورکمنی)، خربزه - قارپوز (هندوانه) ↔ تاربوز و تربزه (خربزه‌ی فارسی
تلفظ موغولی قارپوز تورکی یونانی‌الاصل است)، ....؛ و از نمونه‌های تبدیل ق - ت به
هم در کلمات تورکی دخیل در فارسی: تَرَکْ ↔ قیریق، تاول ↔ قابار، توش ↔ گوج، داماق ↔ کامه، تره ↔ کره، قاچماق ↔ تازیدن، قاب ↔ تاباق، ... )
٢- توْرا: سپرهایی که برای محافظت عساکر و به
اندازه‌ی بدن آن‌ها با زنجیر و قلاب به هم وصل شده‌اند[16]، سپر و
تحکیمات برای مخفی شدن از دشمن، احتمالا محرف «تولقا»ی موغولی.
٣ تؤره، تؤرو: عرف و
عادات، آداب و رسوم، قانون، یاسای چنگیزی، نظام، توزوک، قاعده، حکم، اخلاق شایسته و آئین، مدیریت، حاکمیت، دولت، جشن و ضیافت،...[17]
٤- توُرا: خانه، قلعه، شهر،
قصبه[18]
٥-توُرا، توْرا: سقفی که با انداختن چوب بر
دیوارها حاصل می‌شود، تخته‌ای که برای محافظت دیوار با آن پوشانیده می شود[19].
٦-تؤر: بهترین قسمت یک خانه، گوشه‌ی اعیانی یک خانه،
گوشه و نبش خانه[20]
٧-تورا: ده‌ری‌ده‌ن و یا ایپ‌ده‌ن یاپیلمیش قامچی، شلاقی از پوست چرم و یا طناب
تورالی: به نام‌های تورالی و تورالی‌لی و ... ساخته شده از بن تورا در میان تیره‌ها و طوائف تورک در تورکیه و بالکان بسیار برخورد می‌شود. از جمله در میان افشارهای ناحیه‌ی ماراش اوبایی به اسم تورالی حاجی‌لی وجود دارد. تورالیق در تورکی شرقی به معنی اشراف‌زاده‌گی و بیگ‌زاده‌گی، و تورالی فورم غربی آن است. تورالی هم‌چنین به معنی دارای سپر و محافظت شده و مترادف قالخان‌لی تورکی (ترکیب تورکی «قان تورالی» در داستان‌های ده‌ده قورقوت معادل «قان تولقاتو» در موغولی، و قسمت «قان» در نام «قان تورالی» هم به معنی سپر است). درالی - دؤره‌لی – ترالی – تورالی – تورَلی - تؤره‌لی به معنی دارای عرف و آئین و اخلاق شایسته در تورکستان آسیای میانه (تورکمنستان، کازاخیستان) بسیار رایج است.
کپوز-که‌پیز: ١-که‌پیز- که‌پیس-که‌پیر-که‌په‌ز- که‌له‌ز، که‌پور، که‌ره‌ن، که‌ره‌ر، ...: که‌ل توپراق، وئریم‌سیز، قیراچ توپراق ٢-که‌په‌ز-که‌پیر: یوکسه‌ک ته‌په، داغ، داغ‌لارین اویوق، قویتو یئرله‌ری، کؤیول-ماغارا، یوخوش باشی، گؤل و ایرماق‌لاردا چوخور، ٣-که‌په‌ز: مینجیق، پارا و توک تاخیلمیش بویالی ساریق‌لارلا یاپیلان گه‌لین باش‌لیغی، تاووق و قوش‌لارین ایبییی، باش‌لاری‌نداکی اوزون توک‌له‌ر، سورقوچ، ٤-چالی، بودور آغاج ٥-که‌به‌ز-که‌په‌ز: پنبه، ٦-که‌بیز، که‌بیس، کیییز، کیقیز، کیبئس، که‌میس، خه‌ویس، که‌به‌ز، کوییز، کؤیؤذ، کویوز، گویوز، ... دوغو تورک دیل‌له‌ری‌نده‌ن قیرقیزجا، نوقای‌جا، قاراقالپاق‌جا، اؤزبیک‌جه، خاقاس‌جا، اویرات‌جا، شورجا، توواجا، باشقیرت‌جا، بالقارجا، قوموق‌جا، ... و قاراخان‌لی، اه‌سکی اوغوز، اه‌سکی قیپچاق‌جادا که‌بیز، که‌ویز، که‌ووز، کؤووز، ... خالی-قالی آنلامی‌ندادیر.
قاراکه‌پیز: ١-احتمالا نامی مشابه قاراچوخا، اولیا و ارواحی در افسانه‌ها و باورهای دینی مردمی و فولکلور تورک که وظیفه‌ی آن محافظه از آستانه و ورودی خانه‌ها است: قاراچوخایا به‌نزه‌ر بیر آددیر. قاراچوخا قارا گیسی‌له‌ری اولان و ائوین ائشییی‌نده دوران آنجاق گؤزه گؤرونمه‌یه‌ن بیر اولیا؛ ائشییی قورویان بیر روح، ائوین ائشییی‌نه واریلدیغی‌ندا اونا سلام وئرمه‌ک و یا ائشییه باسماماق گه‌ره‌کیر. که‌په‌ز، چوواش‌لاردا تانری‌نین یاردیم‌جی‌سی و باش ملکی، یئر آلتی دونیاسی‌نی یؤنه‌ته‌ن «که‌په» ایله باغلانتی‌لی اولابیلیر. ٢-که‌پیز-که‌په‌ز: دویون‌ده گه‌لین‌ین باشی‌نا گییدییی تکّه، خوْتوْز، بعضی قوش‌لارین ته‌په‌سی‌نده‌کی اوزون توک، سوْرقوُچ، ... بو آنلام‌دا که‌په‌ز، یونان‌جا کؤکه‌ن‌لی-καπάσιον اولابیله‌ر. مشابه کپیز که یک بافته‌ی پنبه‌ای است، چوخا نیز یک پارچه‌ی پشمی است: «چوخا»- اینجه سیخ توخونموش توک‌سوز یون قوماش. ٣-کلمه‌ی که‌پیز ممکن است در ارتباط با کلمه‌ی قابوزاق – قاپیزاق تورکی به معنی قابیق، پوسته، قوطی تخته‌ای، صندوق کوچک، .... باشد[21].
آدین: دیگر، باشقا، باشقاسی، باشقا تورلو، بون‌دان باشقا، آیریق، آیری. بورادان «آدین‌چیق»: بام باشقا، آپ آیری. از ریشه‌ی «آدماق» باستان، فورم معاصر «آییرماق»، ...
اه‌رکه-ایرکه: ١- نازدانه، دُردانه، بزرگ شده در ناز و نعمت، نام و صفتی برای دختر و اغلب پسران. ایرکه تای: تشبیه فرزند محبوب به کودک اسب ٢-اسم مذکر به معنی قوت، نیرو، انرژی. فورم موغولی اه‌رک تورکی. در زبان موغولی به برخی از اسامی تورکی پسوند –ه افزوده می‌شود. مانند تبدیل به‌رک به «به‌رکه»، گور به «گوره» در موغولی. «اه‌رکه‌تو» در موغولی به معنای قوی، نیرومند معادل «اه‌رک‌لیک-اه‌رک‌لی» در تورکی به معنای قدرتمند، نیرومند. اه‌رکه‌لیک= قدرتمند، نیرومند، بهادر. اه‌رکه‌خان نام کنیشکای کبیر امپراتور نام‌دار و مقتدر کوشانی در سده‌ی اول میلادی در مسکوکاتی که از او باقی مانده است. از ریشه‌ی اه‌رک به معنی قوت و نیرو و قدرت بعدها سلطنت، فرمانروا، اوتوریته، به علاوه‌ی پسوند اسم‌ساز از اسم «-ا، -ه». عده‌ای این پسوند را مخفف پسوند -قا، -گه شمرده‌اند. پسوند –ه، -ا در کلمات زیر هم موجود است: «ساوا» مرکب از اسم ساو (ساب قدیمی) به علاوه‌ی پسوند –ا، کلا به معنی خبر خوش، مژده؛ گؤزه (چشمه‌ی آب)، یالازا (شعله)، توره - قوره (خان‌زاده، امیرزاده، شاهزاده) و از کلمات معاصر: ایلکه (اصل، پرنسیب)، جوره (نوع).
به‌رکه – برکه: نام نوه‌ی چنگیزخان از جوجی به معنی ١-سخت و محکم. قوی و نیرومند. ٢-مجازا شلاق و تازیانه‌ی خدا، قامچی ٣-شدید، انبوه، زیاد. به‌رکه و به‌رخ معادل موغولی به‌رک، به‌ک، په‌ک تورکی هستند. هر دو فورم تورکی به‌ک – به‌رک و موغولی به‌رکه و مشتقات آن‌ها در نام‌های اشخاص و طوائف به کار رفته‌اند: بکتاش، برکه خان، بکیشلو .... از این بن کلمات آتی ساخته شده‌اند: به‌کمه‌ز (دوشاب)، به‌رکیمه‌ک (سفت و سخت شدن)، ...
ساویجی-ساوجی: شخصی که آب آسیاب را هدایت و مدیریت می‌کند. اسم فاعل از مصدر ساوماق و یا از ریشه‌ی ساو به معنی آبی که پس از آبیاری مزرعه هنوز جاری است و بی‌هوده به هدر می‌رود. در زبان تورکی علاوه بر ساویجی کلمات متعددی از ریشه‌ی ساو در ارتباط با آسیاب وجود دارند[22]: ساوماق (متوقف کردن آب آسیاب)، ساواجاغ (آبی که آسیاب را می‌چرخاند)، ساواجاق-ساواجاخ-ساواخ-ساواق-ساواق داشی-ساواق تخته‌سی (تخته‌ای که برای منحرف کردن جهت آب آسیاب در مقابل یک مجرا گذاشته می‌شود، کانال آب دومی که برای روان ساختن آب بیشتر در کانال آب آسیاب باز می‌شود، پوششی که برای تغییر جهت آب آسیاب در جلوی بندها گذاشته می‌شود، ....)، ساواق (حوض و یا کانال آسیاب و محل و قسمت تنگی که آب به شیار آن داخل می‌شود)، ساویلماق (عاطل ماندن آسیاب، متوقف شدن آب آسیاب)، ساولاغا (محلی بر سر چاه آسیاب که آب اضافی آسیاب پخش می‌شود)، ساووق (آسیابی که آبش قطع شده و کار نمی‌کند، عاطل بودن آسیاب)، ... شاید نام‌های «ساوه‌چایلاق» (بین شهریار و آوج)، «ساوه‌بلاغی» (شمال شرق پیشگین، مشکین شهر)، ... هم در ارتباط با این ریشه باشند.
آقچه، آقچا، آخجه، آغجا، آغجه: در عربی اقصه، اقجه، اقشه، اَخْچه، اَقْچه. اصلاً به معنی سفید، براق، تمیز (آغ آغجا قارا گون اوچون‌دور). آقچه به عنوان نام سکه‌ی زر در تمام تورکستان، ایران، تورک‌ایلی، قفقاز، آسیای صغیر و بالکان معلوم بود و در زبان‌های تورکی و فارسی[23] به کار می‌رفت. آقچا در دوره‌ی ایلخانلی (١٢٥٦-١٣٣٥) مسکوکی رایج بود «به هر چهار سر درازگوش كه باربسته‌ی كاروان باشد نيم آقچه و به هر دو سر شتر نيم آقچه به اسم باژ بستانند» (خواجه رشیدالدین، تاریخ مبارک غازانی). در آناتولی نخستین آقچا ظاهرا در سال ١٣٢٧ به دوره‌ی اوتمان غازی ضرب شده است. «بویوردو آقچایا سیککه قازالار، کی عوثمان بین اه‌رتوغرول یازالار». در آناتولی قرن چهارده آقچه به معنی سکه‌ی نقره‌ای، مسکوک زر، پول طلا یا نقره، ریزه‌ی زر اشرفی و از قرن ١٥ به معنی پول، سکه بود.
-عبدالقادر مراغی (فوت
١٤٣٥) موسیقی‌دان تورک و تورک‌ایلی‌لی در شعر تورکی زیر در «ضمایم مقاصد الالحان»
«آقچا» را به کار برده است: چون شاهیم گیرسه چیمه‌ن‌گه عیش اۆچۆن / گۆل آیاغی‌نا
ساچار، آقچا نثار[24]
-مَحْمَدْ سولئیمان‌اوغلو بایات- باغدادلی
فوضولی (فضولی ١٤٩٤-١٥٥٦):ظلم ایله آقچالار آلیپ ظالم
/ ائیله‌ر انعام خلقه منّت ایله[25]
-کلمه‌ی آقچا در قرون ١٦-١٧-١٨ هم در قلمروی قیزیل‌باشیه – صفوی و تورکی تورکمانی رایج در آن به کار می‌رفت. چنان چه علی بالی نماینده‌ی شاه صفی به ونیز[26]، و محمد رضا بیگ نماینده‌ی شاه سلطان حسین به فرانسه[27] کلمه‌ی آقچا را در مکاتبات دیپلوماتیک و اسناد حقوقی - مالی تورکی خود به کار برده‌اند.
اخی-آخی-آقی: کلمهای تورکی اصلا به معنی جوان‌مرد، شریف و گرامی و متعالی، عالی‌جناب، مهمان دوست[28]؛ از قرن ١٣ به بعد به معنی شخص منسوب به جریان اخی‌لیک[29]- اهل فتوت در تورک‌ایلی و آناتولی. احتمالاً مرتبط و هم‌ریشه با کلمات تورکی - موغولی «آقچا - آغچه - آقچه»، «آقا - آغا - آکا» (محترم، شخص برجسته، بزرگ، سرور، سرکار، ارباب، صاحب، اعیان؛ برادر بزرگ، داداش، پدر)، «اکه» (برادر)، «آقاسی-آغاسی» (شریف و گرامی و متعالی)، «آغار» (شریف)، «آقی-آغی» (خزانه)، «آغماق» (صعود، ارتفاع گرفتن، عروج، طیران، یوکسه‌لمه‌ک، یوخاری چیخماق،....)، «آغساماق» (یوکسه‌لمه‌ک، یوخاری چیخماق)، «آغیش» (یوکسه‌لیش، یوخوش)، «آغاج»، «آغیرلاماق» (عزیزله‌مه‌ک)، «آغمان – آومان» (محترم، لایق، در تورکی قاراچای بالقار)، وس. و از نئولوژیسم‌ها «آغان» (شهید)[30].... («آغ» کؤکو داها چوخ یوکسه‌ک‌لیک، اوجالیق، یوخاری‌لیق و اوستون‌لوک‌له ایلگی‌لی‌دیر). ریشه‌یابی آخی بر اساس اخی عربی به معنی برادر من، بی پایه و عامیانه است.
فِکه، فُکه، فَکّه: نامی که به سبب خدمت و وظائفشان به نقیب‌ها در زاویه‌های آخی‌لیک داده می‌شد. فکه که به طور دائمی در زاویه مستقر بود، مراسم و خدمات زاویه‌های فتوت را تنظیم، اهل محفل را به‌جای‌گاه‌های مناسبشان هدایت، ارمغان‌ها و پیشکش‌های آمده به زاویه را به همراه کدخدا و ییگیت‌باشی تقسیم می‌کرد و ...[31]
قوْزاجی: غوزه، گوزه،غوزک، غوژه، معرب آن جوزق، جوزقة، جوزه، غوزغه، ... غلافی که پنبه در او روید، پنبه‌ی ناشکفته که در غلاف باشد، غلاف و پوست تخمدان بعضی گیاه‌ها از قبیل پنبه و خشخاش و شقایق و جز آن که هنوز نه‌ترکیده باشد.
مولانا. خواجه‌ی ما، آقای ما. لقب مردم فاضل و بزرگ. در تورکی
مردمی به «موللا» و «مونلا» تبدیل شده است. عنوان مونلا در آناتولی تقریبا
منحصرا برای مولانا جلال‌الدین رومی و بزرگان طریقت مولویه به کار می‌رود.
خواجه: کدخدا، رئیس خانه، بازرگان، تاجر، دولت‌مند، سوداگر
درزی: طرزی،
خیاط
پالوده، فالوده، فالوذ، فالوذج: شربت و یا بستنی که با برف یا یخ و رشته‌ی نشاسته یا سیب رنده شده درست می‌کنند، حلوائی از آرد و شیر
[1] تورکجه تانیق‌لیق-زیج ایل‌خانی‌ده
https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b8410891x/f12.image
زیج
ایلخانی دیجیتال اه‌ل‌یازمالاری، به خط خواجه اصیل‌الدین پسر خواجه نصیرالدین
طوسی
Bibliothèque
nationale de France, Département des manuscrits, Persan 163
https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b8410891x/
Europeana
https://www.europeana.eu/portal/en/record/9200519/ark__12148_btv1b8410891x.html
[2] صفحه ١، تورکجه دؤرت‌لوک
https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b8410891x/f9.item
صفحه
٣، عوثمان‌لی تورک‌جه‌سی‌نده قیراق متنی - شیخ الاسلام ابو سعید ١٤٩٠-١٥٧٤
https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b8410891x/f13.item
صفحه
١٤- ب، عوثمان‌لی تورک‌جه‌سی‌نده قیراق متنی - شیخ الاسلام ابو سعید ١٤٩٠-١٥٧٤
https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b8410891x/f36.item
تورکجه
قیراق متن - باشقا بیر اهل یازی‌سی ایله
[3] Toğrul Atabay. “Zîc-i İlxânî” Yazmasında Türkcə Bir
Not
https://www.facebook.com/photo?fbid=10154535286469105&set=a.10150209735504105
[4] نکاح‌نامه‌ی تورکی جماعت شاهیسئوهن
طبق مذهب قیزیل‌باشی در قرن شانزده میلادی
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/09/blog-post_23.html
نکاح‌نامه‌ی عبدالله میرزا قاجار و گلین خانم قۇوان‌لی به
تورکی جغتایی، زنجان سال ١٨١١ دوره‌ی فتح‌علی شاه قاجار
[5] 嫁 Jià: To marry
off a daughter
聘
pin-ping: Betrothal
gift, to betroth, to get married (of woman)
聘金
pin jin: The bride’s price
改口费
gǎi kǒu fèi: A gift of money given by parents on both sides after a wedding, to
their new daughter-in-law or son-in-law
[6] Ķa: akraba. ... bu Ervah er erdi kim telim
pâdişâhlarnı meliklerni körmiş erdi Rûm meliki teg Habeş meliki teg kim erse
meliklerdin ol kası birle körmemiş erdi …. 135a/8. Dr. Yaşar Şimşek
[7] *katun ‘empress; wife; woman’. Widespread in Asia,
which means that some Mongolic languages reborrowed it from neighbouring
languages. Note χ- in Muq. CT *ka:tun.
MMo qatu(n) H63 ‘wife’, HY qadun M86, qatut (pl.) M89 ‘wives’, Muq
χatun- P384a ‘woman’. WM qatun L946a. Kh xatan H625b. Bur xatan C560a. Kalm
xatn M583a. Dag katun, katɔ: E141 ‘sister (form of address)’. EYu ġatən B74.
MgrH---. MgrM---. BaoD χutuŋ kuŋ BL82b ‘woman’. BaoÑ-?-. BaoX xdoŋ kuŋ BC74
‘woman’. Dgx---. Mog χot(un) R29b, MogMr χɒ:tun, MogM χɒ:tũL62:43.
[8] Ķaan “Moğ. şahlar şahı, en büyük padişah,
padişahlar padişahı”. Bk. SG (1023), King (201, 198A/27), FV (689)//AŞ: “han,
hakan” (140a)//DLT: Xan “hakan” (654)// CC: Kan/Han “kağan, han, imparator”
(88)// Alt.Tr: Kaan “kağan, hakan, kral” (92)// Kzk.Tr: Qağan “kağan, hakan, han, hükümdar”
(269)//Krgz. Tr: Han/Kan “han”
(347/396)// YUyg. Tr: Xaķan “kağan, hakan” (160)// Moğ-Les: Hagan/Han “kağan,
hakan, han, büyük han, imperator” (1397).
[9] Ķayın:
“hanımın erkek kardeşi, kayın”. Bk. SG (1094)// DLT: Kaḍın “kayın, sıhri
akrabalık, hısımlık” (675). Kayın “kayın”// CC: Kayın “Kaynata” (93)// Krgz.
Tr: Kayın “Koca veya karı tarafından akraba” (421)// YUyg. Tr: Ķėyin “Kayın”
*233)// Moğ-Les: Hadum / Hadam “koca veya karı tarafından akraba” (1393)
[10] Gerhard Doerfer. The older Mongolian layer in Ancient
Turkic (Göttingen) Türk Dilleri Araştırmaları 3 (1993)
http://www.turkdilleri.org/turkdilleri/sayilar/tda3/Doerfer%20TDA_03_1993-T-10.pdf
TÜRKÇE
İbnü Mühenna Lügati’nin Türkçe ve Moğolca Kısmındaki Ortak Kelimeler Üzerine,
The Journal of Academic Social Science Yıl:6, Sayı: 70, Mayıs 2018
A
minority view by Doerfer holds that the word is of Para-Mongolic origin,
evidenced by Xianbei [Term?], and analyzed by him as cognate with *kagan
(“khan”) and hypothetical feminine suffix *-tun found in Xianbei [Term?]
(/(a)matun/, “mother”).[5]
https://en.wiktionary.org/wiki/Reconstruction:Proto-Turkic/x%C4%81tun
[11] 19. 可敦 kèdūn "Eski dönemde Türklerde ve Moğollarda kağanların
hanımlarına verilen hürmet
adıdır" < Tü. qatun, HWC., s. 184
18. 可孙 kĕsūn “kraliçe” <Siy. khasun <Tü. qatun, HWC.,
s. 184
1. 阿摩敦
āmódūn “anne”. “Modun, modun” şeklinde de yazılır. <Siy. aβaγatun HWC., s. 9
[12] ریشه‌شناسی «گلین»
تورکی:
کلمه و نام تورکی گلین به املای فونتیک: گه‌لین Gelin به معنی عروس است. بنا
به بعضی از تورکی‌شناسان این کلمه از مصدر «گه‌لمه‌ک» به معنی آمدن (به خانه‌ی
داماد، مانند کلمه‌ی «قالین» و محرف آن قالی به معنی فرش از مصدر قالماق)، اما بنا
به تحقیقات جدیدتر از مصدر «که‌له‌مه‌ک» (خواستگاری، نامزد کردن برای ازدواج، در
اصل دعوت کردن، خواندن، صحبت کردن، ....) ساخته شده است. کلمه‌ی گلین و فورم‌های
گوناگون آن در زبان‌های متعدد باستانی و معاصر تورکیک و تونگوس-مانچو وجود دارد و
بنابراین یک کلمه‌ی آلتائیک است[4]. کلمات آتی در زبان‌های تورکیک هم‌ریشه با گلین
هستند: که‌لیشمه‌ک (دختر خواستن، خواستگاری. تورکی قارائیم، تاتاری کریمه)، گه‌له‌چی
(خواستگار، قوموق)، که‌له‌چی (خواستگار، بالقار)، کالاسماق (دختر خواستن، چوواشی)،
...[5]
نکاح‌نامه‌ی
عبدالله میرزا قاجار و گلین خانم قۇوان‌لی به تورکی جغتایی، زنجان-تورک‌ایلی سال
١٨١١ دوره‌ی فتح‌علی شاه قاجار
[13] бэр ᠪᠡᠷᠢmb
[14] Töre “soy, sülale; padişahların çocukları; töre, görenek,
yasa; Çengiz Han’ın yasası”. Bk. SG (650-651)//AŞ: “âdet; kanun” (90b)//Krgz.
Tr: Törö “efendi, devlet memuru, yüksek mertebeli, derebeyi; bürokrat”
(756)//Yuyg.Tr: Törö “han soyundan olan kimse, soylu; bürokrat” (424)//
[15] پسوندهای داش و ائش،
بن دای و فعل داوماق
[16] Tora “askerleri korumak için insan boyunca yapılmış ve
birbirine zincir ve kancayla bağlanmış kalkanlar”. Bk. AŞ (90b), SG (651)//DLT:
Tura “kalkan” (901)//
[17] Moğ-Les: Törü/Tör
“töre, gelenek, görenek; güç; düzen; hüküm, kural, hükümet, yönetim, devlet;
şölen, düğün” (1288-1289), DLT: Törü “örf, âdet” (897)// CC: Töre
“töre” (194)//
[18] Alt.Tr: Tura “ev; şehir” (186)// Moğ-Les: Tura “kale, şehir, kent” (1300).
[19] Tura/Tora “duvarı korumak için üzerine
kaplanan tahta”//
[20] Tör: “evin baş köşesi, ev bucağı, tör”. Bk. AŞ (91a), SG (646), DLT (896), Krgz. Tr (756).
Yuyg.Tr (424)//
[21] Ķabuzaġ/Ķabuġ/Ķabuķ “kabuk”. Bk. SG (1032)//
MK (321, 101b/5), MK- Amire (192): Ķabuzaġ// AŞ: Ķapuzaġ (141a)// DLT: Kabırçak
“tabut” (673)//CC: Kabuk (86)// Kzk.Tr: Qabıq/Qabırşak “kabuk” (267/268); Qavız
“tahıl kabuğu” (303)// Krgz.Tr: Kabık (378)// YUyg.Tr: Ķovzaķ (246)// Tr.Tr: Kavuz
“buğdaygillerin başağında, başakcıkları veya çiçeği saran kabuk”// Derleme:
Kaburcak/Kapırcah “tahıl kabuğu; tahta kutu”// Moğ-Les: Hagurasun “kabuk”
(1404); Hagurçag/Hayrçag “küçük kutu, sandık” (1409); ġuġursu(n)/ ġuursu(n)/
ġaġursu(n) [~Tr. Ķavuz] “tüy sapı, kıl, sert tüy, bitki sapi, ekin
anızı, ağaç gövdesi; başak, boru; kuş tüylerinin sokulduğu şapka üzerindeki
delik” (581/548).
[22] ریشه‌شناسی نام‌های تورکی ساوجبلاغ و ساوجی (مریوان)، سوجه
(نقده)، سوجه بلاغی (تیکان تپه-سایین قالا) و ساوج بلاغی (اردبیل)
[23] خاقانی- ١١٩٠
میلادی:
آقچه‌ی
زر گر هزار سال بماند / عاقبتش جای هم دهانه‌ی گاز است
بیک
دو بیت نود آقچه داد کافی کور / براوی من کو مدح خوان اشعار است .
سحر
بین شعر و شعرها بشکن / کان طلب آقچه سوی گاز فرست .
وز
پی آن تا زند سکه به نام بقاش / می‌زند از آفتاب آقچه موزون فلک .
شاهد
طارم فلک رست ز دیو هفت سر / ریخت بهر دریچه‌ای آقچه زرّ شش سری .
مولوی- ١٢٧٣ میلادی:
قافله
می‌شد به کعبه از وله /
اقچه بستد شد روان با قافله
سعدی- ١٢٩٤ میلادی:
مژده‌گانی
که گل از غنچه برون می‌آید
/ صد هزار آقچه بریزند عروسان بهار
[24] مراسم و آئین‌های التقاطی و فراملی چهارشنبه سوری، نوروز، هفت‌سین،
سیزده بدر و یلدا
[25] مَحْمَدْ سولئیمان‌اوغلو بایات- باغدادلی فوضولی (فضولی) بویورور:
[26] قبض تورکی علی بالی و کاربرد زبان تورکی در تجارت و معاملات خارجی
دولت قیزیل‌باش (صفوی)
[27] نامه‌ی تورکی محمدرضا بیگ از زندان استانبول به صدراعظم فرانسه
[28] AHİ KELİMESİ VE TÜRK KÜLTÜRÜNDE AHİLİK
https://akademiye.org/tr/wp-content/uploads/2021/02/AHI-KELIMESI-VE-TURK-KULTURUNDE-AHILIK.pdf
[29] موسس جریان پیش‌علوی اخوت-فتوت (از غلات شیعه) در آناتولی و یا
تشکیلات «اخیان روم» (اخی‌لیک)، «شیخ نصیرالدین محمود ابن احمد الخویی» مشهور به «اخی
ائورهؚن» فوت کرده در ٩٣ ساله‌گی در قیرشهیر، دارای ٢٠ اثر تالیف و
ترجمه است. اخی ائورهؚن که اغلب اهل شهر خوی در آزربایجان غربی - تورک‌ایلی
شمرده می‌شود در آغاز قرن ١٣ در عصر سلاجقه‌ی روم به دوره‌ی غیاث‌الدین کیخسروی
اول سلجوقی به آناتولی -آسیای صغیر مهاجرت نمود. اخی ائوره‌ن در تورک‌سازی و
مسلمان‌سازی آناتولی توسط تورکمانان مهاجرت کرده از تورک‌ایلی-خوراسان و متشکل
کردن اصناف، تاسیس موسسه‌ی فتوت به مرکزیت قیرشهیر و از این طریق توسعه‌ی اقتصادی
و عمران آناتولی، و تبدیل بیگ‌لیک عوثمان‌لی به امپراتوری عوثمان‌لی نقش پیش‌گام
داشته است. وی خود یک دباغ –ده‌ری‌چی بود. همسر او «فاطما باجی» نیز موسس تشکیلات
«باجیان روم» در این دیار است. غازیان به همراه آلپ‌اه‌ره‌ن‌له‌ر شاخه‌ی «سیفی»
ویا بخش مسلح «اهل فتوت» (اخیان) را تشکیل می‌دادند. زمره‌ی اخیان همراه با باجیان
و غازیان و آبدالان آناتولی در میان نخستین گروه‌های پیوسته به قیزیل‌باشان بودند.
به درجه‌ای که بیشتر تورکان قیزیل‌باش را پیروان آیین فتوت تشکیل می‌داد. بخشی از
غازیان و آلپ‌اه‌ره‌ن‌له‌ر هم به تشکیلات نظامی عوثمان‌لی «یئنی‌چئری» پیوستند. با
استحاله‌ی جریان اخوت در سکت‌های قیزیل‌باشیه و نیز طریقت بکتاشیه، حیات مستقل
تشکیلات اخیان هم در میان تورکان ساکن در ایران و تورک‌ایلی پایان یافت. اما
تشکیلات اخیان و فرهنگ اخی‌لیک تا به امروز در تورکیه به حیات خود ادامه داده است.
همه‌ساله در کشور تورکیه به پاس اخی ائوره‌ن و تشکیلات صنفی اخی‌لیک، مراسمی بنام
«اخی‌لیک کولتور هفته‌سی و اصناف بایرامی» در شهر قیرشهیر به تاریخ ١٣-٨ اوکتوبر
برگزار می‌شود. طریقت بکتاشیه نیز در قلمروی عوثمان‌لی، مخصوصا در شبه جزیره‌ی
بالکان، آلبانی، کوسووا، جزیره‌ی کرت، مقدونیه، .... به حیات مستقل خود ادامه داده
بود - است.
دو
«تَکْیه لوحه‌سی» مذهب تورکی قیزیل‌باشی (اه‌خی‌لیک و به‌کتاشی‌لیک) از شهر خوی
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/05/blog-post.html
MİKAİL. BAYRAM, Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu,
Konya 1991
MİKAİL. BAYRAM, Ahi Evren Tasavvufî düşüncesinin esasları, Kültür
Hazinemiz Dizisi 02, Ankara 1995
[30] آغان
Ağan : شهید
[31] Fike, Füke, Fekke: Kısa ceket, mintan, düğün
davetçisi anlamlarına gelen bu söz, hizmetleri yüzünden nakıyblere verilen bir
ad olmuş. Nakib, Nigeh, Nıge adları da verilen ve sürekli Ahi zaviyelerinde
bulunan, burasının hizmetlerini düzenleyen, Ahilikde beşinci mertebede başarıştan
(dest-i nakîb)'den bir derece üstte bulunan ve merasim erkânını bilen ve mahfil
ehlini lütfu keremle yerli yerine oturtan, mahfilde erkan icra eden, Zaviyeye
gelen malları Kethüda ve Yiğit başı ile taksim eden kişidir. Fütüvvet ehli
önemli ve saygın bir kişidir ve Şecerenamelerde Ahi Baba ile beraber
anılmaktadır. Hatta 30 yıllık ustalardan bile Kethüda ile Fekke’nin önünde
ayakta durmaları istenmektedir. Teşkilattaki görevliler; Ahi Baba, Kethüda,
Yiğitbaşı, Duacı, Usta, Kalfa, Çırak, Sancaktar ve Alemdar, Süpendi Kethüdası,
Fekke ve Kara Kollukçudan oluşmakta idi (Hacıgökmen 2013, 70-73)
No comments:
Post a Comment