دو شعر تورکی از فتح‌علی شاه قاجار، ایکی تورک‌جه قوشوق فتح‌علی شاه قاجاردان

 فتح‌علی شاه قاجاردان ایکی تورک‌جه قوشوق

FETHALİŞAH KACAR’DAN İKİ TÜRKÇE ŞİİR

TWO TURKISH POEMS FROM FATHALISHAH GAJAR

دو شعر تورکی از فتح‌علی شاه قاجار

 

مئهران باهارلی

خلاصه:

فتح‌علی شاه قاجار دارای شعور قومی تورک بود و برای مکتوب کردن تاریخ تورک و تاریخ قاجاریان اصرار می‌کرد. او موضع مثبتی نسبت به زبان تورکی داشت و از آن حمایت‌ می‌نمود. در دوره‌ی سلطنت او زبان تورکی از موقعیت یک زبان دوفاکتوی رسمی برخوردار بود. فتح‌علی شاه قاجار شخصا از زبان تورکی به عنوان یک زبان دولتی مکتوب، در دیدارهای دیپلوماتیک رسمی، در صدور فرمان نصب صدراعظم، در نگارش عهدنامه‌ با دولت‌های خارجی ... استفاده کرده است. تالیف و انتشار کتب در لهجه‌ی جغتایی در دوره‌ی حاکمیت او قابل توجه است. فتح‌علی‌ شاه قاجار یک شخصیت زیبائی‌شناس و هنردوست بود و علاقه‌ی مفرطی به شعر و تصویرگری داشت. او هم‌چنین یک شاعر با تخلص «خاقان» بود و به زبان‌های فارسی و تورکی شعر می‌سرود. از اشعار تورکی فتح‌علی شاه قاجار، صرفا دو شعر در دیوان او وارد شده است. سرودن اشعار به زبان تورکی توسط فتح‌علی شاه را هم می‌بایست از انعکاسات شعور قومی تورک در او شمرد. در این مقاله دو شعر تورکی از فتح‌علی شاه قاجار را به دو الفبای تورکی عربی و لاتین تقدیم کرده‌ام.

اؤزه‌ت:

فتح‌علی شاه‌ین گوج‌لو بیر تورک ائتنیک کیم‌لییی بیلینجی وار ایدی. بو گئرچه‌ک اونون تورک‌له‌رین و قاجارلارین اؤته‌یی‌نی (تاریخی‌نی) یازدیریپ به‌لگه‌له‌مه ‌دیره‌تمه‌سی‌نده (ایصراری‌ندا) و تورک دیلی‌نه ‌قارشی اولوم‌لو توتوموندا آچیق‌جا گؤرولمه‌ک‌ده‌دیر. فتح‌علی شاه‌ین خاقان‌لیغی دؤنه‌می‌نده‌ تورک‌جه‌ دؤ فاکتو توغرالی (رسمی) دیل قونومونا (ایستاتوسونا) یییه (صاحیب) ایدی. فتح‌علی شاه  خاقان‌لیغی (‌سلطنتی) سیراسی‌ندا شخصن تورک‌جه‌نی اه‌رکله‌تین (دولتین) یازی‌لی دیل‌له‌ری‌نده‌ن بیری اولاراق، دیپلوماتیک گؤروشمه‌له‌رده، باش‌باخان‌ین آتاما بویرولتوسوندا (فرمانی‌ندا)، یابانجی اه‌رکله‌ت‌له‌رله (دولت‌له‌رله) ‌یاپیلان آنلاشمالاردا، وس.‌ده ‌قول‌لانمیش‌دیر. اونون دؤنه‌می‌نده چاغاتای لهجه‌سی‌نده چوخ‌لو پیتییین ( کیتابین) یازیلیپ یایین‌لانماسی دا بو آچی‌دان اؤنه‌م‌لی‌دیر. فتح‌علی شاه‌ قاجار ده‌رین بیر ائستئتیک آنلاییشین‌ا یییه و اوزلوغا (صنعته‌) اولاغان‌اوستو ایلگی دویان بیر خاقان ایدی. اؤزو ده «‌خاقان» تخلصونو ایش‌له‌ده‌ره‌ک فارس‌جا و تورک‌جه‌ قوشوق‌لار (شعرله‌ر) یازمیش‌دیر. فتح‌علی شاه‌ین تورک‌جه ‌قوشوق یازماسی دا اونون تورک‌لوک بیلینجی‌نین بیر یانسیماسی اولاراق ده‌یه‌رله‌ندیریلمه‌لی‌دیر. آنجاق دیوانی‌ندا فتح‌علی شاه‌ین یالنیز ایکی تورک‌جه ‌قوشوغو بولونماق‌دادیر. بو یازقادا (مقاله‌ده)، فتح‌علی شاه‌ین آنیلان تورک‌جه ‌قوشوق‌لاری‌نی ایکی عرب و لاتین آلفابئله‌ری‌نده ‌سونماق‌دایام.

Özet

Fetheli Şah'ın Türk etnik kimliği bilinci vardı. Bu gerçek, onun Türklerin ve Kacarların öteyini (tarihini) yazdırıp belgeleme ısrarında ve Türk diline karşı olumlu tutumunda açıkça görülmektedir. Fetheli Şah'ın hakanlığı döneminde Türkçe de facto tuğralı (resmi) dil konumundaydı. Fetheli Şah bizzat Türkçeyi erkletin (devletin) yazılı dillerinden biri olarak, diplomatik toplantılarda, sadrazamın atama buyrultusunda (kararnamesinde), yabancı erkletlerle yapılan anlaşmalarda, vb. kullanmıştır. Onun döneminde Çağatay lehçesinde birçok pitik (kitap) yazılıp yayınlanmıştır. Fethali Şah Kacar, derin bir estetik anlayışına yiye ve uzluğa (sanata) olağanüstü ilgi duyan bir hakandı. Kendisi de Hakan mahlasını kullanarak Farsça ve Türkçe koşuklar koşuklar (şiirler) yazmıştır. Fethali Şah'ın Türkçe koşuk yazması, Türk etnik bilincinin bir yansıması olarak değerlendirilmelidir. Ancak Fetheli Şah'ın divanında yalnızca iki Türkçe koşuğu bulunmaktadır. Bu yazıda Fetheli Şah'ın bu Türkçe koşuklarını Arap ve Latin alfabelesiyle sunuyorum.

Abstract

Fetheli Shah Qajar had a strong sense of Turkish ethnic identity. This fact is evident in his determination to document the history of the Turks and Qajars, as well as his favorable stance towards the Turkish language. Under Fetheli Shah’s rule, the Turkish enjoyed de facto official language status. During his reign, he personally utilized the Turkish language as the designated written language of the state, in official diplomatic meetings, in the grand vizier's appointment decree, and in the drafting of agreements with foreign governments. Numerous books were written and published in the Chagatai dialect under his rule. Fetheli Shah Kacar was a ruler who possessed a profound sense of aestheticism and an extraordinary interest in art. Additionally, he wrote poems both in Persian and Turkish, using the pseudonym Hakan. Fathali Shah's writing of poems in the Turkish language also should be considered a reflection of his Turkish ethnic consciousness. However, Fetheli Shah Kacar's divan only contains two of his Turkish poems. In this article, I present Fetheli Shah's aforementioned Turkish poems in both Arabic and Latin alphabets.

فتح‌علی‌ شاه شخصیتی زیبائی‌شناس، هنردوست بود. او علاقه‌ی مفرطی به شعر و تصویرگری و مکتوب کردن تاریخ تورک و تاریخ قاجاریان داشت. او هم‌چنین یک شاعر با تخلص «خاقان» بود. در نسخه‌های رسمی – دولتی دیوان فتح‌علی ‌شاه قاجار دو شعر به زبان تورکی وجود دارد. این دو سروده به لحاظ شعریت بسیار پخته و نشان‌گر تسلط کامل فتح‌علی شاه قاجار بر ادبیات و شعر تورک، از جمله تورکی شرقی است. به طور قطع فتح‌علی شاه قاجار، شاعری در این حد متعالی در شعر تورک، دارای اشعار دیگری به زبان تورکی بوده که در نسخه‌های رسمی-دولتی دیوان او نیامده‌اند. این اشعار تورکی، در صورتی که تاکنون در جایی حفظ شده باشند، منتظر کشف و معرفی شدن هستند.

فتح‌علی‌ شاه قاجار، مانند دیگر شاهان قاجاری دارای شعور قومی –ملی تورک بود. او علاوه بر کاربردهای هنرمندانه و هنردوستانه، از شعر و هنر و آثار بی شمار هنری، ادبی و تاریخی مانند شهنشاه‌نامه که به دستور وی آفریده شدند، به عنوان یک ابزار در سیستم منسجم فرهنگی و تبلیغاتی خود برای نگارش و ثبت تاریخ حکم‌رانی خود، سلسله‌ی قاجار و تاریخ سلاطین تورک – تورکمان - موغول استفاده می‌کرد. در منابع تاریخی ذکر می‌شود فتح‌علی شاه قاجار، که خود از صحبت کردن مداوم به زبان تورکی لذت می‌برد، خواستار آن بود که مقامات دولتی قاجاری غیر تورک، زبان تورکی را یاد گرفته و مسلط بر آن شوند.

یکی دیگر از مظاهر شعور قومی - ملی تورک وی، کاربرد تورکی از سوی او به عنوان زبان رسمی و مخصوصا زبان رسمی مکتوب است. اقداماتی مانند صدور فرمان نصب صدراعظم به زبان تورکی توسط فتح‌علی شاه، نگارش عهدنامه‌ی فینکن اشتاین با ناپلئون بوناپارت به زبان تورکی در دوره‌ی سلطنت وی، کاربرد زبان تورکی در دیدار دیپلوماتیک رسمی با هیئت نماینده‌گی روسیه از سوی فتح‌علی شاه، ... در راستای کاربرد تورکی به عنوان یکی از زبان‌های دوفاکتوی رسمی دولت قاجار در دور‌ه‌ی فتح‌علی شاه است. کاربرد زبان تورکی از طرف سفارت‌خانه‌های خارجی در تهران، نگاشته شدن لغت‌نامه‌ی تورکی جغتایی «خلاصه‌ی عباسی» توسط حکیم‌باشی محمد عبدالصبور خوئی (طبیب دربار شاهزاده عباس میرزا قاجار، محمد شاه و ناصرالدین شاه قاجار)، ... در دوره‌ی فتح‌علی شاه و سرودن اشعاری به زبان تورکی توسط او را هم می‌توان در زمره و ناشی از موضع مثبت و حمایت‌کارانه‌ی فتح‌علی شاه از زبان و فرهنگ تورکی به شمار آورد.

در زیر دو شعر تورکی از فتح‌علی شاه قاجار– تنها آثار تاکنون یافت شده از او به زبان تورکی – را با تصحیح خودم، در دو الفبای تورکی-عربی و تورکی-لاتین آورده‌ام.

پایان نوت مئهران باهارلی

جمالێن آفتابِ عالَم‌آرا

فتح‌علی شاه قاجار- خاقان

جمالێن آفتابِ عالم‌آرا

برین سیم و یۆره‌ک‌دیر سنگِ خارا

بۇ صیّادین قۇلۇدۇر، صید چێخماز

ائیله بۇ صیدِ مسکینه مدارا!

اه‌لین‌ده خه‌نه‌جرِ سیم‌آب‌گون وار

ید و بیضا ایلین‌ده، آشکارا

لبِ لعلین حیاتِ جاودان‌دیر

سه‌ن اوْلدۇن عیسی و عالَم نصارا

تؤکه‌ردیم جانێمێ جامێنا هر دم

اگر کامێن‌دا اوْلسایدێ گوارا

خه‌ده‌نگِ غمزه‌سی جوشن که‌سه‌ن‌دیر

کمندِ عنبرینی مُشکْ سارا

کمینه چاکه‌رین «خاقان»، کیم اوْلدۇ

سئکه‌نده‌ر چاکه‌ری، دربانێ دارا

CEMÂLIÑ ÂFTÂB-İ ÂLEM ÂRA

Fethalişah Qacar - Xâqan

Cemâlıñ Âftâb-i âlem âra

Beriñ sîm ü yürekdir seng-i xâra

Bu seyyâdnıñ qulûdur, séyd çıxmaz

Éyle bu séyd-i miskîne mudâra

Eliñde xencer-i sîmâbgun var

Yed ü béyzâ iliñde, âşkâra

Leb-i le’liñ hayât-i câvidandır

Sen olduñ Îsa vü âlem Nesâra

Tökerdim cânımı câmıña her dem

Eger kâmıñda olsaydı güvâra

Xedeng-i qemzesi cövşen kesendir

Kemend-i enberîni müşk sâra

Kemîne çâkeriñ “Xâqan”, kim oldu

Sékender çâkeri, derbânı Dâra

 

جهان قیدی‌نده‌ن آزاد اوْلمۇشام[1]

فتح‌علی شاه قاجار- خاقان

قیدِ زلفۆن‌ده جهان قیدی‌نده‌ن آزاد اوْلمۇشام

با وجودِ بۇ پریشان‌لێق، عجب شاد اوْلمۇشام

خوب‌رولار کشوری آباد ائتمه‌ز، ائی صنم

مه‌ن سه‌نین لطفۆن‌ده‌ن ائی مه پیکر، آباد اوْلمۇشام

قامتین گؤرگه‌ج جهان‌دا میلِ طوبیٰ ائیله‌مه‌ز

بیله قومرو، پای بندِ سرو و شمشاد اوْلمۇشام

قاش‌لارێن قوس و قزح، شیرین لبین شهد و شَکَر

حسرتِ لعلِ لبین‌ده‌ن‌دیر که فرهاد اوْلمۇشام

چشمِ مستین گؤردو «خاقان»، دیدی ائی بیدادگر

گؤزله‌رین جئیرانا به‌نزه‌تدیم، که صیّاد اوْلمۇشام

 

CAHAN QÉYDİNDEN ÂZÂD OLMUŞAM

Fethalişah Qacar - Xâqan

Qéyd-i zülfüñde cahan qéydinden âzâd olmuşam

Bâ vucûd-i bû perîşanlıq, eceb şâd olmuşam

Xûbrûlar kişveri âbâd étmez, éy senem

Men seniñ lütfüñden éy meh péyker, âbâd olmuşam

Qâmetiñ görgec cahanda méyl-i Tûbâ éylemez

Bîle qumru, pâybend-i serv ü şimşâd olmuşam

Qaşlarıñ qovs ü qüzeh, şîrin lebiñ şehd ü şeker

Hesret-i le’l-i lebiñdendir ki Ferhâd olmuşam

Çeşm-i mestiñ gördü “Xâqan”, didi éy bîdâdger

Gözleriñ céyrâna benzetdim, ki seyyâd olmuşam

سؤزلوک، بعضی از کلمات تورکی این دو شعر:

ایلین‌‌ده – ایلکی‌‌دا: ایلئیی‌‌نده، در تصرف‌ا‌ت، در معیت‌ات، در دست‌ات، در جلویت، ... (ایلئی-ایلای: ایله، بیله، با، مع، نزد، پیش، حضور). نهایتاً از بن «ایل» به معنی جلو و پیش و قبل (هم‌ریشه با ایلک: ایل + ک به معنی اول و نخست، قبل از همه).

بیله-بیلا: ادات ربط به معنی با، مع، ... بیله قومرو: قومرو بیله = همراه با قمری (معانی دیگر بیله: ١-بیلگه، بیلگین، بیله‌ن، دانا، داننده، فهیم، صاحب معلومات، دانشمند ٢-بئیله، بؤیله، این گونه، این چنین).

چاکر- چاک‌اه‌ر: کلمه‌ای تورکی، به معنی شخص نزدیک، پیشخدمت، خادم. معادل نؤکه‌ر- نؤکَر موغولی (در نتیجه‌ی تبدیل «ن» موغولی به «ج-چ» در تورکی شرقی و به «ی» در تورکی غربی: نؤکَر ← جاکَر - چاکَر ← یاقَر ← یاوَر ).

خارا: (سنگ) بزرگ و سخت، احتمالا محرف «قارا»ی تورکی به همان معانی و مرتبط با «کلان»، همه نهایتا از ریشه‌ی «گالا» در زبان سومری به معنی بزرگ و عظیم.

خه‌ده‌نگ-خدنگ، قادانگ، قاذانگ: کلمه‌ای تورکی، هم‌ریشه با قازیق و قاداغان، درختی با چوب سخت و محکم که از آن نیزه، تیر، زین اسب و مانند آن می‌ساختند؛ تیر راست و بلندی که از چوب این درخت می‌ساختند. برای ممنوع الورود کردن محل و موضعی این نیزه و تیرها – قازیق‌ها -را در اطراف آن بر زمین می‌کوبیدند و بدین ترتیب آن محل «قادانگ» و قاداغانگ –قدغن می‌شد. مصدر قاداماق (در اوزبیکی تورکستان جنوبی – شمال افغانستان: قه‌ده‌مه‌ک[2]) در زبان موغولی و برخی از زبان‌های تورکیک به معنای کوبیدن، فرو کوبیدن، میخ کوبیدن، فرو بردن و فرو کردن است.

خه‌نجه‌ر- خنجر: کلمه‌ای تورکی. خنجر علی رغم ارتباط دادن آن به ریشه‌های ایرانیک (خونگر، خانگارای سوغدی، ...) قواره و فورم تورکی دارد. احتمالا واریانت و محرف سانجار و سنجر. تبدیل حرف «س» تورکی عمومی به حرف «خ-ق» در برخی از زبان و لهجه‌های تورکی موجود، و در زبان باشقورتی که ادامه‌ی تورکی بولغاری باستان است قاعده‌ای عمومی است. مانند تبدیل سامان ← خامان، سوت ← خوت، قارساق ← قارخاق، سار ← خار در باشقورتی، سن ← خن-هن، سیزی ← خیزی در لهجه‌های تورکی در آناتولی شمال شرقی، ...[3].

دیدی: دئدی، گفت

جام: پیاله‌ی شراب، پیاله‌ی شراب‌خوری، ساغر، صراحی، گیلاس، کاسه، قدح، ساتگین، ساتگن، ساتگی، سایگی، ایاغ، کأس، پیمانه، طاس، ظرف، کوزه‌ و کدوی شراب، آوندی مانند کوزه ‌که ‌در آن شراب کنند. جام و گونه‌های دیگر آن جامه، چمان، چمانه در زبان فارسی، محرف کلمه‌ی چینی «چان» (Zhân, Chán) به معنی پیاله‌ی کوچک شراب هستند که از طریق زبان تورکی یا مستقیما به زبان‌های تاجیکی – دری - فارسی و یا نخست به زبان سوغدی و سپس از آن طریق به زبان‌های تاجیکی – دری - فارسی وارد شده‌، و بنابراین تورکیسم هستند[4].

خاقان: سلطان، پادشاه بزرگ، فورم‌های دیگر آن: قاغان و قاآن

قول: خادم، یاور، خدمت ‌کننده. مجازاً صداقت، عبودیت و وابسته‌گی اعتقادی، بنده، عبد. در نام‌های ترکیبی پیش از اسم به تنهایی (قول علی) و پس از اسم با پسوند « -و » اضافی می‌آید. مانند اه‌ره‌ن‌قولو، حضرت‌قولو، یول‌قولو، تانری‌قولو (تاری‌قلی - عبدالله)، یارادان قولو (یاردانقلی - عبدالخالق)، ایمام‌قولو (امام‌قلی، وابسته به امام، خادم امام)

گؤرگه‌ج: گؤرونجه

یوره‌ک: اوره‌ک، قلب، دل

بر: تن، اندام، سینه، بغل، آغوش (سیمین بر: سیمین تن، سیمین بدن، سیم اندام، دارای اندامی سفید؛ مجازا زیبا).

طوبی: درختی در بهشت، خیر و خوشی، سعادت، بهشت

مشک سارا: مشک سار، جایی یا چیزی که از مشک خوش‌بو شده باشد.

ید و بیضا: یدِ بیضا، معجزه. در اصطلاح عامیانه شکوه و جلال. صاحب ید بیضا: کنایه از حضرت موسی. در اصطلاح عامیانه کسی که شکوه و جلالی داشته باشد.

ید و بیضا ایلین‌ده: دارای قدرت معجزه ویا صاحب جلال و شکوه هستی.

لینک دانلود نسخه‌های خطی دیوان فتح‌علی شاه قاجار «خاقان»:

https://ia801001.us.archive.org/32/items/ktp2019-03-00326/ktp2019-03-00326.pdf

اشعار تورکی در صفحات ٢١ پدف – ١٥ ب ال‌یازما، ٥٦ پدف- ٤٥ ب ال‌یازما

https://ia801009.us.archive.org/34/items/ktp2019-14-00476/ktp2019-14-00476.pdf

اشعار تورکی در صفحات ١٠ و ٧٢ در فورمات پدف

http://dl.nlai.ir/UI/fa5d8e38-2833-435d-99d2-0b4a95b6aa2f/LRRView.aspx

اشعار تورکی در صفحات ٤٠ و ١١٧

http://dl.nlai.ir/ui/Forms/LRRImage1.aspx?Contentid=fa5d8e38-2833-435d-99d2-0b4a95b6aa2f&seqPageNo=40&Edition=

http://dl.nlai.ir/ui/Forms/LRRImage1.aspx?Contentid=fa5d8e38-2833-435d-99d2-0b4a95b6aa2f&seqPageNo=117&Edition=

برای مطالعه‌ی بیشتر:

دو شعر تورکی از فتح‌علی شاه قاجار، ایکی تورک‌جه قوشوق فتح‌علی شاه قاجاردان

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/05/blog-post_3.html

فرمان تاریخی فتح‌علی‌شاه قاجار به تورکی جغتایی

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/07/blog-post_10.html

یک خطبه‌ی رسمی-دولتی به تورکی جغتایی از دوره‌ی فتح‌علی‌شاه قاجار

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/08/blog-post_21.html

نسخه‌ی تورکی عهدنامه‌ی فینکن‌شتاین (فینکن اشتاین) منعقده بین فتح‌علی‌شاه قاجار و ناپلئون بوناپارت

https://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_16.html

کاربرد زبان تورکی توسط سفارت‌خانه‌های دولت‌های خارجی در دوره‌ی سلطنت فتح‌علی‌شاه قاجار

https://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_94.html

کاربرد تورکی در مناسبات دیپلوماتیک فتح‌علی‌شاه قاجار و علاقه‌ی وی به زبان تورکی

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/07/blog-post.html

فتح‌علی‌شاه قاجار: تورکی بیاموز؛ و الا از کار برکنار و خوار خواهی شد

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/07/blog-post_7.html

نکاح‌نامه‌ی عبدالله میرزا قاجار و گلین خانم قۇوان‌لی به تورکی جغتایی، زنجان سال ١٨١١ دوره‌ی فتح‌علی شاه قاجار

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_12.html

یوهان گوته و «فتح‌علی‌شاه تورک»، «ناصرالدین شاه، آن تورک پسر»، و سمبولیسم- آیکونولوژی تورکی –موغولی نشان شیر و خورشید ....

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/12/blog-post_10.html

---

[1] نوشته‌ا‌ی در باره‌ی این شعر توسط بابک جوانشیر همراه با متن آن منتشر شده است. اما در این نشر که ظاهرا صرفا بر مبنای یک منبع است، چند اشتباه قرائتی وجود دارد: فورم صحیح ← قرائت نادرست

étmez → étir[ler], bile → B[ö]yle, paybend-i → pāy-ben-I, dédi éy → éy [but-i]

https://www.facebook.com/babek.cavanshir/posts/10159819509909528

[2]« برینچی‌ده بیر ئیگینه‌نینگ اوز جانینگ‌گه قَده، آگر کوئیب آغریسه کیین خنجرینگ‌نی منی یورک بغریمده سُوق ! .دری فارسچه ده (اول سوزن را به جان خود بخلان،  سوزش یا درد کرد بعداً خنجر خود را به قلب من فرو ببر !؟ ) .

قایناق: حسن پیمان – بابور. گونئی تورکوستان‌دان تورک چین سؤزله‌ری- ضرب‌المثل‌های اوزبیکی از تورکستان جنوبی (شمال افغانستان). تدوین و ناشر: مئهران باهارلی

[3] نظرات دیگر: ٢-از مصدر خینجماق به معنی زدن ضربه، به علاوه‌ی –ار. خینج + ار. مصدر خینماق-قینقماق در تورکی به معنی قصاص گرفتن، خین-قین به معنی مجازات و جزا، خینج-قینج به معنی کین و نفرت، قینیلماق-خینیلماق به معنی قصاص شدن، خینیلیش-قینیلیش به معنی مجازات قصاص و ....٣-مخفف قینغیراق-خینجیراق تورکی باستان به معنی چاقوی گوشت و ...: خینجیراق - خینجیر-خینجه‌ر- خه‌نجه‌ر. تبدیل ق-ک تورکی عمومی به خ در برخی از لهجه‌ها و زبان‌های تورکیک، هم‌چنین در زبان‌های موغولی یک قاعده است؛ مانند تبدیل گؤک به خوخ و قارا به خارا، ...

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/03/blog-post_25.html

[4] جام و چاناق، از ریشه‌ی چینی چان (پیاله‌ی کوچک شراب)

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/06/blog-post_9.html