رقعه‌ی تورکی زینل‌خان شام‌لی‌ فرمانده‌ی کل اوردوی دولت قیزیل‌باش (صفوی)

رقعه‌ی تورکی زینل‌خان شام‌لی‌ فرمانده‌ی کل اوردوی دولت قیزیل‌باش (صفوی)

 

مئهران باهارلی

 

نامه‌های تورکی زینل خان شام‌لو فرمانده‌ی کل اوردوی قیزیل‌باش (صفوی) معرفی شده در سؤزوموز:

قیزیل‌باش (صفوی) اوردوسو اولو نویانی (باش‌قوموتانی‌) زینل خان شام‌لی‌نین سؤزوموزده تانیتیلان تورک‌جه مکتوب‌لاری

Kızılbaş (Safevi) Ordusu Ulu Noyanı (Başkomutanı) Zeynel Han Şamlı’nın Sözümüz’de tanıtılan Türkçe mektupları

Turkish Letters From Zeynel Khan Shamlou, Chief Of Staff Of The Qizilbash (Safavid) Army introduced in Sözümüz 

نامه‌ای تورکی از فرمانده‌ی کل ارتش دولت قیزیل‌باش (صفوی) زینل‌خان بیگدلی شام‌لو

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/04/blog-post_12.html

مکتوب تورکی دوم  اولونویان زینل خان بیگدلی شام‌لی – سپه‌سالار قیزیل‌باش - صفوی

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/02/blog-post_8.html

رقعه‌ی تورکی زینل‌خان شام‌لی‌ فرمانده‌ی کل اوردوی دولت قیزیل‌باش - صفوی

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/05/blog-post_31.html

مکتوب تورکی زینل خان شام‌لی در جواب به نامه‌ی مصلحانه‌ی حافظ احمد پاشا، و قتل زینل خان توسط شاه صفی

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/06/blog-post_26.html

 

زینل‌خان بیگدلی شام‌لی (Zéynel Xan – Zeynel Han Şamlı, Synal Chaen, Zeynal Khan Shamlou)، اوُلوُنوْیان (سپه‌سالار- فرمانده‌ی کل اوردو)، دولت‌مرد و دیپلومات عالی‌رتبه‌ی دولت قیزیل‌باشیه (صفوی) مراسلات و مکاتبات متعددی به زبان تورکی با احمد حافظ پاشا فرمانده‌ی اوردوی عثمانلی در حین محاصره‌ی بغداد (از ١٣نووامبر ١٦٢٥ تا ٣ جولای ١٦٢٦) داشت. (بغداد که قبلا تحت حاکمیت امپراتوری عثمانلی بود، با هماهنگی شاه عباس حقیر - دولت‌های اوروپایی و صلیبیان، پس از جنگی ٢٠ روزه در ٢٥ ژانویه ١٦٢٣ به تصرف قوای قیزیل‌باش در آمده بود. قوای احمد حافظ پاشا با محاصره‌ی بغداد قصد باز پس گرفتن آن را داشت). تاکنون دو نامه از مکتوبات تورکی مذکور که در یک جونگ بی‌نام خطی با عنوان «مراسلاتِ زینل‌خان بیگدلی شام‌لو سپهسالارِ ایران و حافظ احمد پاشا سردارِ روم که به تسخیر قلعه‌یِ بغداد آمده، بی نیلِ مقصود مراجعت نمود» آمده، در سؤزوموز منتشر شده‌اند. موضوع این مقاله، سومین آن‌هاست.

١- اسکندر بیگ تورکمان (محتملا منسوب به یکی از اویماق‌های موصول‌لو و یا پورناک از ایل تورکمان آق‌قویون‌لو، مسکون در آزربایجان، و ساوه و قوم از عراق عجم در تورک‌ایلی) در اثر خود به نام تاریخ عالم آرای عباسی به این نامه اشاره و مضمون آن به فارسی را نقل کرده است. بی آنکه ذکر کند اصل نامه‌ی زینل خان به تورکی و نقل وی ترجمه‌ی فارسی آن توسط اوست. این رفتار ناشایست اسکندر بیگ تورکمان، فی الواقع سنتی جاافتاده در طول تاریخ هزارساله‌ی دولت‌های تورک حاکم بر ایران بوده است. مولفین و مورخین بدون ذکر تورکی بودن اغلب مکالمات و بسیاری از مکاتبات سلاطین و حکام تورک و یا نقل متن اصلی تورکی آن‌ها، ترجمه‌ی فارسی‌شان را در آثار خود می‌آوردند و ترجمه بودن آن‌ها را هم ذکر نمی‌کرده‌اند. و بدین ترتیب تصویری غیر واقعی از هویت قومی - ملی دول و سلاطین تورک، موقعیت زبان‌های فارسی و تورکی در گذشته و ... مبنی بر فارسیت و فارسی‌گویی آن‌ها ایجاد کرده‌اند.

٢- طرفین جنگ، دو دولت و دو اوردوی تورک قیزیل‌باش و عثمانلی بودند. هر چند در مقیاس تاریخی قیزیل‌باشان متعصب و غافل به سبب فاناتیسم مذهبی (علوی‌گری قیزیل‌باشی از غلات شیعه) و خیانت شاه عباس حقیر و ... که با صلیبی‌یان بر علیه عثمانلی‌یان متفق و متحد شده بود، در عمل بر علیه تورک‌ها و مسلمانان حرکت کرده‌اند، اما هنوز دارای فرهنگ و هویت قومی تورک و کمابیش مقید به آن‌ها بودند. چنانچه در حین حرکت برای این نبردها سپاه قیزیل‌باش به آیین تورکی (یاسا، یوسون، تؤره، توزوک) به جنگ می‌پرداخت: « و سه مرتبه به آیین تورکی صف آرای لشکر ظفر لوا به دور همدان آمده، آتش محاربه بر افروختند». (تاریخ شاه صفی، تاریخ تحولات ایران در سال‌های ١٠٣٨-١٠٥٢ ه ق. ص ٤٢. ادیتور محسن بهرام نژاد).

در منابع وقت رجزخوانی زینل خان به زبان تورکی – مانند جنگاوران تورک باستان - برای تحریک و دعوت حافظ احمد پاشا به جنگ هم ذکر شده است: «وی در این مصافه توسط چاووش‌ها رجزخوانی می‌کرد و خود نیز که صدای رسایی داشت به زبان تورکی فریاد می‌کشید ای احمد پاشا کجایی، چرا خودت را نشان نمی‌دهی، چرا این قدر می‌ترسی؟ پس کجاست آن اؤلدوروم بولدوروم‌ها؟ [اؤیله‌ ائده‌ریم، بؤیله ائده‌ریم]» (تاریخ عالم آرای عباسی جلد ٣، ص ٨٤٨). در اینجا نیز اسکندر بیگ تورکمان متن اصلی تورکی رجزخوانی زینل خان و ترجمه بودن آنچه خود نقل کرده را ذکر نمی‌کند.

خلاصه‌ی نامه: زینل‌خان می‌گوید او حین محاصره‌ی بغداد توسط اوردوی عثمانلی، علی رغم کم بودن نفرات قوای قیزیل‌باش، پنج بار با فرمانده‌ی ایشان حافظ احمد پاشا تماس داشته است. اما حافظ احمد پاشا با نیت نجات دادن جان انسان‌ها (اهالی و سپاهیان)، هر بار با عذری از مقابله و جنگ استنکاف کرده، حتی جواب نامه‌های او در دعوت به نبرد رویاروی را نداده و به عبور دادن لشکر خود از پلی که وی بر رودخانه‌ی دجله ساخت و آمدن بدین طرف برای مواجهه با قوای زینل خان اقدام نکرده است. زینل خان خود نیز به سبب نداشتن اذن از شاه عباس برای جنگ، با عبور از پل به طرف دیگر رودخانه که مقر اوردوی عثمانلی بود نرفته است. اما در این جمعه زینل خان به اومید رویارویی دو اوردو به کنار پل آمده و انتظار دارد که حافظ احمد پاشا با اجتناب از جنگ، بیش از این به رسوا شدن آل عثمان رضایت ندهد و برای رویایی دو اوردو از پل به این طرف عبور کند. در غیر این صورت، برای درهم شکستن تبه‌کاری اوردوی عثمانلی (محاصره‌ی بغداد) لازم خواهد شد که زینل خان خود با عبور از پل به آن طرف رودخانه که مقر اوردوی عثمانلی است حرکت کند.

مکتوب تورکی سوم زینل‌خان بیگدلی شاملو اۇلۇنوْیان اوردوی قیزیل‌باش (سپه‌سالار ارتش صفوی)

مکتوب

دولت‌لی و سعادت‌لی صاحبِ سعادت حضرت‌له‌ری‌نین عزِّ حضورِ موفور السرورلارێ‌نا تجدید ایله دعواتِ لایقه‌یِ فائقه اتحافێ‌ندان سوْنرا،

مکشوفِ ضمیرِ منیرِ عالم‌آرا و مشهودِ خاطرِ عاطرِ صواب‌نما اوْل‌دوُر کیم:

عراقِ عرب ولایتی‌نه گه‌لیپ بغداد قلعه‌سی‌نی محاصره ائتدیک‌له‌ری ایّام‌دا، بوُ قلیل عسکر ایله كَم مِّن فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ مقتضاسێ اۆزه‌ره مُتَوَكِّلِينَ عَلِيُّ اللَّهُ الْمُسْتَعَانُ بئش کرّە خدمتِ شریفینیزه گه‌لدیک. سیز داخی الم غُلِبَتِ الرُّومُ فِي أَدْنَى الْأَرْضِ استظهارێ ایله قارشێ‌لایێپ، خلایق و عباد الله‌ێن استخلاصێ‌نا همّت ائده‌سیز [دییه]، هر کرّە بیر عذر ایله موقوف ائدیپ، ارسال ائتدیییمیز مکاتیب‌ین جوابێ[نێ] گؤنده‌رمه‌ییپ، جسرده‌ن چێخماغا اقدام بوُیوُرمادێنێز. و پادشاهِ والاجاه اَللَّهُمَّ اِجْعَلْهُمْ فِدَاهُ رخصت وئریلمه‌مه‌ک‌له بیز داخێ جسره داخل اوْلمایێپ، مراجعت ائتمیشیز.

ایشبوُ یوم الجمعه‌ده یینه ملاقی‌یِ فریقین اۆمیدی ایله عزمِ مقابله ائدیپ، خدمتِ شریفینیزه گه‌لمیشیز. مامول اوْلان بوُدوُر کیم آلِ عثمان‌ێن زیاده هتکی‌ن[ی] حاصل ائتمه‌ک‌له راضی اولمایێپ، جسرده‌ن چێخێپ مقابل اوْلاسێز. کیم الْحَكَمُ لِلَّهِ وَ رَضِينَا بِقَضَاءِ اللَّهِ مقتضاسێ اۆزه‌ره، [حُکْمْ] قادرِ ذوالجلال[ێن]، هر کیمسه‌نه جامه‌یِ فتح روزی قێلاوئرمه‌ک آللاه‌ێن‌ [حقّی]دێر.

و اگر بوُ مرتبه داخێ لشکرِ قیامت اثرین قارشێ‌سێ‌نا مقاومت اوْلوُنماسا، آلِ عثمان.ێن قلعه‌یه آپاردێغێ سیئه- بوْذا[1]، لازم اوْلوُر که [لشکری] جسره گه‌تیره‌ک.

من آنچه شرط بلاغ است با تو می‌گویم

تو خواه از سخنم پند گیر، خواه ملال

(التماس الله؟) در این مقام مناسب نیست

 

Zeynel Han Şamlı, Kızılbaş Ordusu ulunoyanının savaşa çağıran Türkçe Mektubu

Devletli ve saâdetli sâhib-i saâdet hazretlerinin izz-i huzûr-i mevfur üs-surûrlarına tecdîd ile da’evat-ı lâıka-ı fâıka ithafından sonra

Mekşûf-i zemîr-i münîr-i âlemârâ ve meşhûd-i hâtır-ı âtır-ı sevâpnuma oldur ki:

Irak-ı Arap Vilâyeti’ne gelip Bağdad Kalesi’ni muhâsıra ettikleri ayyâmda, bu kalil asker ile (كَم مِّن فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ) muktazası üzere (مُتَوَكِّلِينَ عَلِيُّ اللَّهُ الْمُسْتَعَانُ) beş kere hidmet-i şerîfinize geldik. Siz dahi (الم غُلِبَتِ الرُّومُ فِي أَدْنَى الْأَرْضِ) istizhârı ile karşılayıp, halâyık ve ibâd ül-lahın istihlasına himmet edesiz [diye], her kerre bir özür ile mevkûf edip, irsâl ettiyimiz mekâtibin cevâbı[nı] göndermeyip, cisrden çıkmağa ikdâm buyurmadınız. Ve Pâdişâh-ı vâlâcâh (اَللَّهُمَّ اِجْعَلْهُمْ فِدَاهُ) ruhsat verilmemekle biz dahi cisre dâhil olmayıp, murâcıat etmişiz.

İşbu yevm il-cumada yine mulâki-yi farikeyn umudu ile azm-ı mukâbile edip, hidmet-i şerîfinize gelmişiz. Me’mûl olan budur kim Âl-ı Osmanın ziyâde hetkin[i] hâsıl etmekle râzı olmayıp, cisrden mukâbil olasız. Kim (الْحَكَمُ لِلَّهِ وَ رَضِينَا بِقَضَاءِ اللَّهِ) muktazâsı üzere [hüküm] kâdir-i zü-l-celâl[ın], her kimsene câme-yi fetih rûzî kılavermek Allah’ın [hakkı]dır.

Ve eger bu mertebe dahi leşker-i kıyâmet eserin karşısına mukâvimet olunmasa, Âl-ı Osman[ın] kaleye apardığı seyyie-yi boza(?), lâzım olur ki [leşkeri] cisre getirek.

(من آنچه شرط بلاغ است با تو می‌گویم

تو خواه از سخنم پند گیر، خواه ملال

التماس الله؟ در این مقام مناسب نیست)

سؤزلوک

اؤلدوروم بولدوروم‌: اؤیله‌ ائده‌ریم، بؤیله ائده‌ریم، اصطلاحی تورکی به معنی این چنین می‌کنم آن چنین می‌کنم، به هنگام رجزخوانی و تهدید برای ترساندن دشمن و رقیب

ایشبوُ: این

داخێ: هم، نیز

قارشێ: قانشار، مقابل

قێلاوئرمه‌ک: قیلماق، ائتمه‌ک، ائیله‌مه‌ک، یاپماق

کیمسه‌نه: کیم، کیمسه

گیرمیشیز: گیرمیشیک

یینه: گینه، یئنه، یانا، گه‌نه

استظهار: اطمینان، اعتماد، پشت‌گرمی، دل‌گرمی

بوذ: ظلم، ستم‌کاری، بدرفتاری، بداخلاقی

جسر: کؤپرو، پل

خاطر عاطر: اندیشه‌ی فیض‌بخش

دعوات: دعوت‌ها، دعاها

سیئه: تبه‌کاری

عاطر: عطردار، خوشبو

فائقه: عالی، برتر

فریقین: دو فریق، دو گروه متخاصم در جنگ

کره: کز، یول، دفعه

مامول: آرزو و امید داشته شده، انتظار، آرمان

ملاقی: ملاقات کننده، روبرو شونده

موفور: به وفور، فراوان؛ بسیار؛ افزون؛ بی‌شمار

هتک: مفتضح کردن، رسوا نمودن، استخفاف، بی احترامی

اَللَّهُمَّ اِجْعَلْهُمْ فِدَاهُ: ای الله آن‌ها را فدای او قرار بده

الْحَكَمُ لِلَّهِ وَ رَضِينَا بِقَضَاءِ اللَّهِ: حکم از آن الله است و ما به قضاوت الله راضی هستیم

كَم مِّن فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ: بسا گروه اندكى كه به اذن الله بر گروه بسيارى غالب شدند

الم غُلِبَتِ الرُّومُ فِي أَدْنَى الْأَرْضِ: ا-ل-م. رومیان در سرزمین نزدیکى مغلوب شدند.

مُتَوَكِّلِينَ عَلِيُّ اللَّهُ الْمُسْتَعَانُ: توکل کننده‌گان بر الله کومک کننده

Türk Kızılbaş (Safevi) devletinden 27 Türkçe belge (73 Türkçe belge daha yayınlanacaktır)

تورک قیزیل‌باش (صفوی) ارکله‌تی‌نده‌ن ٢٧ تورک‌جه بلگه (٧٣ی داها یایین‌لاناجاق‌دیر)

27 Turkish documents from the Turkish Kızılbaş-Qizilbash (Safevi) state (73 more Turkish documents will be published)

٢٧ سند به زبان تورکی از دولت تورک قیزیل‌باش (صفوی). (٧٣سند دیگر هم منتشر خواهد شد)

---------------------------------

نامه‌ی تورکی یکی از احفاد جهان‌شاه قاراقویون‌لو به سلطان سلیم عثمان‌لی در شکایت از شاه اسماعیل ظالم

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/05/blog-post_18.html

فرمان تورکی شاه اسماعیل صفوی خطاب به موسی‌بیگ تورقوت‌اوغلو

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_20.html

رجاءنامه‌ی تورکی شاه تهماسب اول صفوی

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/05/blog-post_15.html

شفاعت‌نامه‌ی تورکی شاه تهماسب قیزیل‌باش (صفوی) در باره‌ی عفو شه‌زاده بایزید عثمانلی

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_29.html

مشاعره‌ی تورکی شاه تهماسب و سلطان سلیمان قانونی

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_18.html

نامه‌ی تورکی والی آزربایجان به سفیر پاپ-واتیکان در دوره‌ی سلطان محمد خدابنده صفوی

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/07/blog-post_24.html

اشعار تورکی در مدح فتح بغداد توسط شاه عباس اول

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/09/blog-post_25.html

نامه‌ی تورکی شاه عباس اول صفوی به سردار فرهاد‌پاشا، صدراعظم عثمانلی

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/02/blog-post_28.html

نکاح‌نامه‌ی تورکی جماعت شاهی‌سئوه‌ن طبق مذهب قزلباشی در قرن شانزده میلادی

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/09/blog-post_23.html

نامه‌ای تورکی از فرمانده‌ی کل ارتش دولت قیزیل‌باش (صفوی) زینل‌خان بیگدلی شام‌لو

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/04/blog-post_12.html

مکتوب تورکی دوم  اولونویان زینل خان بیگدلی شاملو - سپهسالار قیزیل‌باش (صفوی)

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/02/blog-post_8.html

رقعه‌ی تورکی زینل‌خان شام‌لی‌ فرمانده‌ی کل اوردوی دولت قیزیل‌باش (صفوی)

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/05/blog-post_31.html

نامه‌ی تورکی صفی‌شاه اول صفوی (١٦٤٢- ١٦٢٨) به امپراتور اوتریش و پادشاه مجارستان فردیناند دوم (١٦١٩-١٦٣٧)

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_21.html

صلح‌نامه‌ی (سنورنامه‌ی) تورکی سال ١٦٣٩ بین دولتین صفوی و عثمان‌لی

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/02/blog-post_19.html

قبض تورکی علی بالی و کاربرد زبان تورکی در تجارت و معاملات خارجی دولت صفوی

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_19.html

امان‌نامه‌ی تورکی شاه عباس دوم صفوی خطاب به بیگلربیگی شیروان منوچهرخان

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_15.html

نامه‌ی تورکی شاه عباس دوم صفوی از مازندران به تزار روس میخائیل فییودوروویچ بنیان‌گذار سلسله‌ی رومانوف‌

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/03/blog-post_29.html

اوچ وفالی کیمسه: شعری تورکی از شاه عباس ثانی

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/06/blog-post_19.html

مدحیه‌ی ولی‌قلی بیگ شاملو در ستایش شاه‌ عباس دوم

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/02/blog-post_5.html

عریضه‌ی تورکی ارامنه‌ی جولفای اصفهان به تزار روسیه در دوره‌ی دولت قیزیلباشیه (صفوی)

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/01/blog-post_18.html

نامه‌ی تورکی حسین شاه صفوی به فردریک اوگوست دوک ساکسون و پادشاه لهستان

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_26.html

نامه‌ی تورکی جغتایی سلطان حسین صفوی به امپراتور روسیه الکسییوویچ پطر کبیر

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/10/blog-post_2.html

نامه‌ی تورکی محمدرضا بیگ از زندان استانبول به صدراعظم فرانسه

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/10/blog-post_22.html

تشکرنامه‌ی تورکی سفیر صفوی در فرانسه که فارسی حرف نمی‌زد

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/03/blog-post_10.html

نامه‌ی تورکی محمدرضا بیگ  سفیر صفوی در فرانسه: گونه‌ش یوزو چامور ایله سیوانماز

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_17.html

تسلیت‌نامه‌ی تورکی سفیر دولت صفوی در فرانسه، محمت‌ریضا بیگ

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_9.html

غزل تورکی مرتضی قلی نامی خان، سفیر دولت قزلباشیه در عثمانلی و جمع‌آوری اشعار شعرای روم توسط او

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/11/blog-post_26.html

---

[1]  جونگ‌دا: «سئیه بوزه» یازیلمیش‌دیر.