Sözümüz: تسلیت‌نامه‌ی تورکی سفیر دولت قیزیل‌باش (صفوی) در فرانسه، محمت ریضا بیگ

Saturday, January 9, 2016

تسلیت‌نامه‌ی تورکی سفیر دولت قیزیل‌باش (صفوی) در فرانسه، محمت ریضا بیگ

تسلیت‌نامه‌ی تورکی سفیر دولت قیزیل‌باش (صفوی) در فرانسه، محمت ریضا بیگ

مئهران باهارلی

مکتوب تورکی محمت‌ریضا بیگ منتشر شده در سؤزوموز:

تشکرنامه‌ی تورکی سفیر صفوی در فرانسه که فارسی حرف نمی‌زد

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/03/blog-post_10.html

نامه‌ی تورکی محمدرضا بیگ سفیر صفوی در فرانسه: گونه‌ش یوزو چامور ایله سیوانماز

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_17.html

تسلیت‌نامه‌ی تورکی سفیر دولت صفوی در فرانسه، محمت‌ریضا بیگ

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_9.html

نامه‌ی تورکی محمدرضا بیگ از زندان استانبول به صدراعظم فرانسه

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/10/blog-post_22.html

محمدرضا بیگ (محمه‌ت ریضا به‌ی) در ۱۹ فوریه ۱۷۱۳ به دستور شاه سلطان حسین به عنوان سفیر دولت تورک قیزیل‌باش (صفوی) به دربار لویی چهاردهم در فرانسه فرستاده شد. او از نخستین سفیران دولت تورک قیزیل‌باش (صفوی) در اوروپا و فرانسه بود. محمدرضا بیگ در طول ماموریت سفارت خود، در مسیر فرانسه در قلمروی امپراتوری عثمانلی، در حین اقامت در فرانسه و به هنگام بازگشت از طریق روسیه، مکاتباتی به زبان تورکی با دولت و مقامات رسمی فرانسه داشت. این مکاتبات و نامه‌نگاری‌های تورکی که در آرشیو وزارت امور خارجه‌ی فرانسه نگه‌داری می‌شوند، علاوه بر اهمیت در تاریخ روابط سیاسی و بازرگانی و فرهنگی بین آزربایجان، ایران و فرانسه، از جهت تاریخ تورک، زبان تورکی، منشات تورکی، نثر تورکی، تاریخ رسمیت زبان تورکی در ایران و تثبیت هویت ملی تورکی دولت قیزیل‌باش (صفوی) نیز حائز اهمیت‌اند.

در زیر یکی از نامه‌های کوتاه محمدرضا بیگ به زبان تورکی خطاب به صدراعظم فرانسه ژان باپتیست کولبر را آورده و پس از آن توضیحات مختصری در این باره داده‌ام. این مکتوب تورکی، تسلیت‌نامه‌ای به سبب فوت لویی چهاردهم پادشاه فرانسه است که محمدرضا بیگ از آن در راه بازگشت از فرانسه در روسیه خبردار شد.

کلمات و پسوندهای تورکی با الفبای مودرن فونتیک تورکی، کلمات و عبارات فارسی و عربی با رسم الخط این دو زبان نگاشته شدند. مئهران باهارلی:

متن تسلیت‌نامه‌ی تورکی محمدرضا بیگ سفیر دولت تورک قیزیل‌باش (صفوی) در فرانسه:

وزیرِ اعظم

موسیو مارکیز دی تورسی وکیلِ سلطنتِ علیۀ پادشاه

عزّت‌لی محبّت‌لی حقیقت‌لی دوستوموز

حضورلاری‌نا درون اوزه‌ره خیر دعالار ائدیپ. باشینیز ساغ اولسون. و یئنی مسندِ حکومت‌ده متمکّن اولان پادشاهِ خورشید کلاهی الله تعالی مزیدِ عمر ایله معمّر ائدیپ، دوشمن‌له‌رین.ی مقهور ائده.

حقّا که بو خبرِ جان‌کاه‌دان بیر مرتبه‌ده بی‌دماغام که گویا بابام مرحوم اولموش‌دور. امّا نه چاره، هر دوغان اؤله‌جه‌ک‌دیر. الحکم لله. صبرده‌ن غیری چاره یوخ‌دور.

همان سیزله‌ر ساغ اولوپ، یئنی پادشاهِ والاجاه گؤزونده شیرین اولوپ، قدیم‌ده‌ن اولان دوست‌لوق و عهدی فراموش ائتمه‌ییپ، هر گونه رجوعونوز اولسا اشاره ائده‌سینیز، که اتمامی‌نا سعی اولونا.

باقی ایّام به کام باد!

محبّ

محمدرضا‌ بیگ ایلچی‌یِ فرانسه

Kızılbaş devleti Fıransadaki büyükelçisinin yazdığı Türkçe başsağlığı mektubu

Vezir-i e’zem

Mösyö Marquis de Torcy, vekil-i seltenet-i eliyye-yi pâdşâh

İzzetli, mehebbetli, heqiqetli dostumuz

Huzûrlarına derûn üzere xéyr duâlar édip. Başınız saǧ olsun. Ve yéni mesned-i hükümetde mütemekkin olan pâdşah-i xurşîd külâhı Allah teâla mezîd-i ömr ile müemmer édip, düşmenlerini meqhûr éde.

Heqqâ ki bu xeber-i cankâhdan bir mertebede bîdamâǧam ki gûya babam merhum olmuşdur. Amma ne çâre, her doǧan ölecekdir. El-hükm li-llâh. Sebirden qéyri çâre yoxdur.

Heman sizler saǧ olup, yéni pâdşâh-i vâlacâh gözünde şirin olup, qedimden olan dostluq ve ehdi ferâmuş étmeyip, her gûne rucû’unuz olsa işâre édesiniz, ki itmâmına se’y oluna.

Bâqi eyyâm bé kâm bâd

Mühibb

Mehmetriza Bey Élçi-yi Fıransa

توضیحات:

١- محمدرضا بیگ (به تورکی محمه‌ت ریضا به‌ی، به فرانسه Méhémet Riza Beg)، از مقامات عالی‌رتبه‌ی دولت تورک قیزیل‌باش (صفوی) بود. منابع فارسی برای فارس‌سازی این شخصیت تاریخی و دیپلومات تورک نام وی را در زبان انگلیسی با تلفظ فارسی و به صورت نادرست Mohammad Reza Beg می‌نگارند. اما نام صحیح وی همان است که در منابع فرانسه آن دوره، مطابق تلفظ تورکی و بدون تشدید آورده می‌شود Méhémet Riza Beg. محمدرضا بیگ، خان ولایت ایروان در ایالت آزربایجان بود (این شهر آزربایجانی با اکثریت جمعیتی تورک در آن موقع، امروز پایتخت دولت ارمنستان است).

نام عربی مُحَمّدMohammad ، در زبان تورکی محاوره‌ای در تورک‌ایلی و دیگر نقاط ایران و قفقاز و آناتولی و بالکان ... همیشه بدون ضمه و اغلب بدون تشدید به صورت‌های مَحْمَدْ- مه‌حمه‌دMehmed ، مَمَدْ-مه‌مه‌دMemed ، مَحْمَتْ-محمه‌تMehmet ، مَمَتْ-ممه‌تMemet ، مامئتMamét ، .... بیان می‌شود. این نام حتی در منابع تاریخی مکتوب از جمله کتاب دیار بکریّه در تاریخ دول تورکمان آغ‌قویون‌لو و قاراقویون‌لو به صورت‌های مهماد و مماد ثبت شده است (مهماد بیگ قوجه حاجی از روسای آق‌قویون‌لو، حاجی پیر مهماد، پیر مهماد آلپاووت، مهماد بازاری، ...). بنابراین کاربرد فورم مُحَمّدْMohammad مخصوصا برای شخصیت‌های تاریخی تورک در تاریخ‌نگاری آزربایجان‌گرایانه و زبان آزربایجان‌جا تحریف و غلط است. این نام همه جا باید به صورت مَحْمَدْMehmed و یا مه‌مه‌دMemed ، .... ثبت شود.

نام عربی رِضاRéza در زبان تورکی محاوره‌ای در تورک‌ایلی و دیگر نقاط ایران و قفقاز و آناتولی شرقی-جنوبی، به سبب آغاز نشدن کلمات تورکی با حرف ر، به صورت ایریضاİriza و اکنون با فراموشی این قاعده اغلب به صورت ریضاRiza تلفظ می‌شود. بنابراین ثبت این نام به صورت رْضاRza در تاریخ‌نگاری آزربایجان‌گرایانه و زبان آزربایجان‌جا تماما نادرست و تخریب قواعد زبان تورکی است. علاوه بر آن، در زبان تورکی هرگز دو حرف بی صدای پی در پی در آغاز کلمه نمی‌توانند آورده شوند و در صورت آورده شدن حتما می‌بایست یک حرف صدادار قبل از آن دو حرف بی صدا آورده و یا به میان آن دو افزوده شود. مانند تبدیل رشته به اریشتهErişte و روس به اوروسUrus ، و اسکالاScala ایتالیایی به ایسکئله با افزوده شدن به ترتیب اَE و اوU و ایİ به اول آن‌ها؛ و یا تبدیل کرال صربی Краљу به معنی پادشاه به قیرالQıral و تراکتورTractor به تیراختور با افزودن حرف ی به ترتیب به میان حروف ق - ر، و ت - ر. نهایتا کسره‌ی هجای اول کلمات عربی و فارسی در زبان تورکی اغلب به ی تبدیل می‌شوند، مانند تبدیل اسلام به ایسلامİslam . بنابراین ثبت نام ریضاRiza و ایریضاİriza مخصوصا در نام شخصیت‌های تاریخی به صورت رْضاRza در تاریخ‌نگاری آزربایجان‌گرا و زبان آزربایجان‌جا در متابعت از قواعد املایی روسی و فارسی، غلط فاحش است و باید ترک شود. فورم صحیح این نام عربی در زبان تورکی ریضاRiza و بهتر از آن ایریضاİriza است.

٢- محمدرضا بیگ توسط شاه سلطان حسین برای مقام سفارت در فرانسه انتخاب و بدان کشور فرستاده شد. وی در تاریخ ٢٥ مارس ١٧١٤ سفر خود به فرانسه را از طریق خاک عثمانلی با یک گروه بیست نفره شروع کرد، در تاریخ ٢٣ اوکتوبر ١٧١٤ به بندر مارسی و در تاریخ ٧ فوریه سال ١٧١٥ با همراهانی شامل سواره‌ها، خدمت‌گذاران، علم‌داران و ... که تعدادشان اکنون به چهل نفر رسیده بود وارد پاریس شد. ماموریت محمدرضا بیگ در ظاهر مذاکره در مورد اجرائی کردن قرارداد منعقده با فرانسه در سال ١٧٠٨؛ اما به واقع وی جلب همکاری فرانسه در سرکوب اعراب متمرد مسقط و ترغیب فرانسه به اتحاد در جنگ بر علیه آن‌ها بود. محمدرضا بیگ در طول چند ماه اقامت در کاخ ورسای، مذاکراتی در باره‌ی انجام عملیات جنگی مشترک بر علیه عثمانلیان انجام داد. لویی چهاردهم و وزیرش کولبر که علاقه‌مند به توسعه‌ی تجارت فرانسه با شرق بودند اما اشتیاقی به جنگ در مشرق نداشتند، در عوض همکاری در سرکوب اعراب مسقط، گسترش بازرگانی بین دو کشور را پیشنهاد کردند.

٣-ژان باپتیست کولبر دو تورسی و یا مارکیز دو تورسی (Jean-Baptiste Colbert, Marquis de Sable et de Torcy)، از برجسته‌ترین دولت‌شخص‌ها و دیپلومات‌های تاریخ فرانسه است. لویی چهاردهم پادشاه فرانسه وی را به مقام حساب‌رس کل مالی کشور منسوب کرد. کولبر در این مقام قروض عامه را کاهش داد، در جهت ایجاد موازنه بین هزینه‌ها و درآمدهای دولت و عادلانه‌سازی نظام مالیاتی حرکت نمود. او که هدف خودکفا کردن اقتصاد فرانسه را دنبال می‌کرد، موفق به توسعه‌ی تجارت از طریق سوبسیدها و هزینه‌های گومروکی و کونترول دقیق کیفیت و قیمت محصولات تولیدی و کشاورزی شد. کولبر برای تسهیل تجارت داخلی فرانسه اقدام به ایجاد سیستم گسترده‌ی راه‌سازی در کشور کرد و استفاده از منابع طبیعی را محدود ساخت. پس از آن در مسند وزیر امور دریائی موفق به ایجاد کارخانه‌های کشتی‌سازی، بنادر متعدد و نیروی دریائی بزرگی شد که منجر به توسعه‌ی بازرگانی و توان استعماری فرانسه گردید. کولبر که مشوق جدی هنرها و علوم بود، آکادمی علوم فرانسه و رصدخانه‌ی پاریس را تاسیس کرد. او مسئول عقد مهم‌ترین قراردادهای اواخر دوره‌ی سلطنت لویی چهاردهم، از جمله قرارداد ١٧٠٠ با اسپانیا بود که منجر به ایجاد سلسله‌ی بوربون‌ها در اسپانیا شد. اما سیاست‌های اقتصادی کولبر با ول‌خرجی‌های لویی چهاردهم مواجه شد و در نهایت قدرت سیاسی او با آغاز یک سری جنگ‌ها توسط لویی چهاردهم به افول گذارد. کولبر برای پرداخت این هزینه‌ها ناچارا به افزایش مالیات‌ها و گرفتن وام و فروش مایملک دولتی دست زد که باعث ایجاد ناآرامی‌های جدی در کشور شد.

٣- هر چند مذاکرات محمدرضا بیگ به دلائل چندی از جمله بیماری لویی چهاردم و برخی از رفتارهای خود وی با مشکلاتی مواجه شد با این‌همه وی موفق به امضای قرارداد دوستی و بازرگانی با فرانسه در تاریخ ١٣ آوگوست، هم‌چنین امضای توافق‌نامه‌ای برای تاسیس متقابل کونسول‌گری‌ها در دو کشور گردید. پس از آن محمدرضا بیگ در پائیز سال ١٧١٥ فرانسه را ترک و از طریق روسیه به سوی آزربایجان رهسپار شد. او در حین سفر بازگشت از فرانسه در شهر روئن خبر فوت لویی چهاردم را دریافت کرد و تسلیت‌نامه‌ی تورکی موضوع این نوشته را به کونت کولبر دو تورسی صدراعظم فرانسه فرستاد.

٤- نثر تورکی محمدرضا بیگ روان و سلیس است (باشینیز ساغ اولسون، ...). این نثر در مواردی به تورکی محاوره بسیار نزدیک می‌شود (بیر مرتبه‌ده بی‌دماغام، امّا نه چاره، همان سیزله‌ر ساغ اولوپ، گؤزونده شیرین اولوپ، ...). در مکتوبات تورکی وی همواره اصطلاحات و ضرب المثل‌های تورکی نیز گنجانده می‌شوند (هر دوغان اؤله‌جه‌ک‌دیر، صبیرده‌ن غیری چاره یوخ‌دور،...).

٥-دولت تورک قیزیل‌باش (صفوی) زبان تورکی را هم‌عرض زبان‌های فارسی (و عربی) به عنوان یک زبان رسمی و دیوانی بکار می‌برد. محمدرضا بیگ سفیر دولت قیزیل‌باش (صفوی) در فرانسه هم نامه‌های تورکی خود به صدراعظم فرانسه را همواره به عنوان سفیر رسمی امضا کرده است. این مکتوبات تورکی، در زمره‌ی اسناد متعددی هستند که نشان می‌دهند زبان تورکی به موازات زبان فارسی (و عربی) از سوی مقامات رسمی و دیپلومات‌های قیزیل‌باش (صفوی) در روابط بین المللی و دیپلوماسی این دولت نیز به کار می‌رفت. دول اوروپائی هم، علی رغم «پرسان» نامیدن دولت قیزیل‌باش (صفوی) به اشتباه، بر ماهیت تباری تورکی این دولت واقف بودند.

برخی از منابع:

١-محل نگه‌داری مکتوبات تورکی و مدارک مربوط به محمدرضا بیگ ائلچی:

بایگانی وزارت خارجه‌ی فرانسه، ایران، پرونده‌ی ١ (و نیز ٣، ٤، ٥، ٢)

Affaires Étrangeres, Perse, t. 1 (et t. 3, t. 4, t. 5, t. 2)

2-Maurice Herbette, Une ambassade persane sous Louis XIV, d'après des documents inédits. Paris, Perrin, 1907

٣-لینک آنلاین کتاب موریس هربرت:

http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k503864w/ (Pages 306-307)

٤-بررسی‌های تاریخی، شماره‌ی ٢، سال نهم، خرداد – تیر ١٣٥٣ (شماره‌ی مسلسل ٥١). مطالبی چند در باره‌ی سفارت محمدرضا بیگ، احمد تاج بخش. ص ٤٦-١٣

5-Mehmet Rıza Beğ

https://fr.wikipedia.org/wiki/Mehmet_R%C4%B1za_Be%C4%9F

6-Mohammad Reza Beg

https://en.wikipedia.org/wiki/Mohammad_Reza_Beg