نامه‌ی تورکی محمدرضا بیگ سفیر قیزیل‌باش (صفوی) در فرانسه: گونه‌ش یوزو چامور ایله سیوانماز

نامه‌ی تورکی محمدرضا بیگ  سفیر دولت تورک قیزیل‌باش (صفوی) در فرانسه:

گونه‌ش یوزو چامور ایله سیوانماز

 

مئهران باهارلی

چهار مکتوب تورکی محمت‌ریضا بیگ منتشر شده در سؤزوموز:

 

تشکرنامه‌ی تورکی سفیر صفوی در فرانسه که فارسی حرف نمی‌زد

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/03/blog-post_10.html

نامه‌ی تورکی محمدرضا بیگ سفیر صفوی در فرانسه: گونه‌ش یوزو چامور ایله سیوانماز

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_17.html

تسلیت‌نامه‌ی تورکی سفیر دولت صفوی در فرانسه، محمت‌ریضا بیگ

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_9.html

نامه‌ی تورکی محمدرضا بیگ از زندان استانبول به صدراعظم فرانسه

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/10/blog-post_22.html

 

محمدرضا بیگ (مه‌حمه‌ت ریضا به‌ی) سفیر شاه سلطان حسین صفوی به دربار لویی چهاردهم پادشاه فرانسه بود. او که از نخستین سفیران دولت تورک قیزیل‌باش (صفوی) در اوروپا به شمار می‌رود، در طول ماموریت سفارت خود مکاتباتی به زبان تورکی با دولت و مقامات رسمی فرانسه داشت. این مکاتبات و نامه‌نگاری‌های تورکی در آرشیو وزارت امور خارجه‌ی فرانسه نگه‌داری می‌شوند. آن‌ها علاوه بر اهمیت در تاریخ روابط سیاسی، بازرگانی و فرهنگی بین دولت‌ها و مردم آزربایجان، ایران و فرانسه، از جهت تاریخ تورک، زبان تورکی، منشات تورکی، نثر تورکی، تاریخ رسمیت زبان تورکی در ایران، و تبیین و تثبیت هویت تورک دولت قیزیل‌باش (صفوی) حائز اهمیت‌اند.

در زیر یکی دیگر از نامه‌های کوتاه محمدرضا بیگ به زبان تورکی خطاب به صدراعظم فرانسه ژان باپتیست کولبر مارکیز دو تورسی (Jean-Baptiste Colbert, Marquis de Torcy) را آورده و پس از آن توضیحات مختصری در این باره داده‌ام. در این مکتوب تورکی، محمدرضا بیگ ناخشنودی خود از شایعاتی که در باره‌ی میسیون و سفارتش و نیز اعتراضاتی که بر علیه کولبر وزیر اعظم در کاخ ورسای و جامعه‌ی فرانسه بلند شده بود را بیان می‌کند. وی می‌گوید کسانی که بدین اعمال مشغولند غافل از این حقیقت‌اند که راستی را نمی‌توان با دروغ پنهان کرد، این بی‌خبران بیهوده سعی در کتمان حقایق دارند و به زودی از کرده‌ی خود خجل و شرمنده خواهند شد. 

نامه‌ی تورکی محمدرضا بیگ سفیر دولت قیزیل‌باش (صفوی) در فرانسه به کولبر، نام‌های اوروپائی، کلمات و پسوندهای تورکی موجود در متن با الفبای مودرن فونتیک تورکی؛ کلمات و عبارات فارسی و عربی با رسم الخط این دو زبان نگاشته شدند. مئهران باهارلی:

هو

وزیرِ هوش‌مند کولبئر، وزیرِ اعظم

عزّت‌لی و رفعت‌لی دوستوموز

حضورِ عزّتِ موفورله‌ری صوبوُنا

درون محبّت اۆزه‌ره، اِنها اوْلوُنوُر صحّت‌ده اوْلالار. بعدِ اِنهای محبّانه، اوْل‌دوُر که:

نه خوش رای (و) تدبیر و عقل و معرفت صاحب‌له‌ری‌دیر که سیزین وزیرِ اعظم و بیزیم ائلچی‌لیییمیزی انکار ائدیرله‌ر. مگر بوُ معنی‌ده‌ن خبرله‌ری یوْخ‌دوُر که “جێدا چوُوالا سێغماز” و “گۆنه‌ش یۆزۆ چاموُر ایله سێوانماز”. نهایت عن‌قریب هر کیشی سؤزۆنده‌ن اوُتانا. بوُ معنی مسموعوُموُز اوْلدوُغوُ اجل‌ده‌ن به‌ی‌له‌ربه‌یی، حضوروُنوُزا یازدێغێ نامه سوادان، خدمته ارسال اوْلوندوُ. که سیزین وزیرِ اعظم اوْلدوُغونوُزوُ فێرانسا خالقێ بیله‌له‌ر. یوْخسا ایران‌دا مشهور و معلوموُموُزدوُر.

زیاده ایام به کامِ دوستان باد!

محبّ

محمدرضا بیگ ایلچی

لغت‌نامه:

جێدا (ت): نیزه کوتاه، زوبین

ائلچی (ت): سفیر

اجل‌ده‌ن (ع+ت): زود، فورا

به‌ی‌له‌ربه‌یی (ت): بیگلربیگی، حکمران ایالات مهم و یا مرزی در دولت‌های تورک

درون اۆزه‌ره (ف+ت): ایچ‌ده‌ن‌لیک‌له، صمیمانه

سوادان (ع+ت): سووای، به غیر از

موفور (ع): بسیار، افزون، فراوان، به وفور

صوب (ع): طرف، جانب، سمت

اِنها (ع): آگاه ساختن، خبر دادن، اطلاع رساندن

İrevanlı Mehmet Rıza Bey, Türk Kızılbaş devletinin Fıransa büyükelçisinden Türkçe bir mektup: Güneş Yüzü Çamur ile Sıvanmaz!

 

HÛ

Vezîr-i hûşmend Colbert, verîz-i e’zem

İzzetli ve ref’etli dostumuz

Huzûr-i izzet movfûrları sûbuna

Derûn mehebbet üzere inhâ olunur sihhetde olalar. Be’d-i inhâ-yi muhibbâne oldur ki:

Ne xoş rey (ve) tedbir ve eql ve me’rifet sâhibleridir ki sizin vezîr-i e’zem ve bizim élçiliyimizi inkâr édirler. Meger bu me’niden xeberleri yoxdur ki CIDA ÇUVALA SIǦMAZ ve GÜNEŞ YÜZÜ ÇAMUR İLE SIVANMAZ. Nehâyet enqerib her kişi sözünden utana. Bu me’ni mesmû’umuz olduǧu ecelden Beylerbeyi, huzûrunuza yazdıǧı nâme suvadan, xidmete irsâl olundu ki sizin vezîr-i e’zem olduǧunuzu Fıransa xalqı bileler. Yoxsa Îrân’da meşhûr ve me’lûmumuzdur.

Ziyâde eyyâm bé kâmé dûstan bâd!

Mühibb

Mehemmedrıza Bey Élçi

چند نکته:

١-سفارت محمدرضا بیگ به فرانسه هم‌راه با وقوع حوادث بسیار جالب و نیز مشکلات چندی بود. مورخین فرانسوی در این باره تاکنون چندین کتاب نوشته‌اند. هم‌چنین در باره‌ی وی و میسیون سفارتش نامه‌ها و گزارشات متعددی از سوی مقامات به وزارت خارجه‌ی فرانسه فرستاده شده است. موضوع بسیاری از این نامه‌ها و گزارشات سخت‌گیری‌ها و توقعات نامتعارف سفیر دولت تورک قیزیل‌باش (صفوی) در باره‌ی نحوه‌ی ورود به شهرهای سر راه و پایتخت پاریس، اصرار بر اجرای تشریفاتی که بر خلاف آداب و رسوم معمول دربار و دولت فرانسه بودند، مخارج زیاده از حد وی و همراهانش، عدم قبول کاستن تعداد همراهانش که پس از ورود به بندر مارسی پیوسته در حال افزایش بود و در موقع ورود به پاریس به چهل نفر رسیده بود، ... است. از جمله محمدرضا بیگ می‌خواست به طور رسمی وارد شهرهای سر راه شود، در ورود به هر شهر تشریفات خاصی اجرا گردد، نه با کالسکه بلکه با اسب به پایتخت پاریس داخل شود، سواره نظامی که کمتر از پانصد نفر نباشد او را همراهی کند و بیرق دولت تورک قیزیل‌باش (صفوی) پیشاپیش او در اهتزاز باشد. او ادعا می‌کرد مقامات فرانسوی که به ملاقات او می‌آیند دارای شخصیت عالی نمی‌باشند و اصرار داشت او را تا پاریس وزیر خارجه و در پاریس صدراعظم شخصا مشایعت کند. پس از آنکه به وی گفته شد در فرانسه مقام صدراعظم وجود ندارد، محمدرضا بیگ نامه‌ی موضوع این مقاله را به کونت کولبر دو تورسی نوشت و ارسال کرد.

٣-ژان باپتیست کولبر (و یا مارکیز دو) تورسی (Jean-Baptiste Colbert, Marquis de Torcy)، از برجسته‌ترین سیاست‌مداران، دولت‌شخص‌ها و دیپلومات‌های تاریخ فرانسه است. در اواخر عمر لویی چهاردهم وی عملا وزیر کشور و یا وزیر اعظم فرانسه بشمار می‌رفت. پادشاه رو به موت فرانسه هم او را در وصیت نامه‌اش چنین نامیده بود. اما بعد از مرگ لویی چهاردهم، به وصیت‌نامه‌اش عمل نشد و نایب السلطنه فیلیپ دوک دو اورلئان، مقام کولبر را نشناخت. اختیارات و قدرت سیاسی‌اش را سلب و او را بازنشسته کرد. محمدرضا بیگ در این نامه‌ی تورکی با بیان اینکه در فرانسه وزارت شما را انکار می‌کنند به همین موضوع اشاره می‌کند.

٤- نثر تورکی محمدرضا بیگ در این نامه تورکی روان و نزدیک به تورکی محاوره است. مکتوب موجز بوده دارای جملات کوتاه، عاری از اطناب، لغات مهجور فارسی و عربی و کاربرد زاید القاب و عناوین و نعوت است. در این مکتوب محمدرضا بیگ دو ضرب المثل تورکی بسیار معروف را، که از طریق ترجمه به زبان فارسی نیز وارد شده‌اند گنجانده است: “جیدا چووالا سیغماز” (نیزه در انبان نمی‌ماند) و “گونه‌ش یوزو چامور ایله سیوانماز” (روی خورشید را نمی‌توان با گل اندود). هر دوی این ضرب المثل‌های تورکی به معنی حقیقت را نمی‌توان کتمان کرد، راستی و درستی را نمی‌توان پنهان نمود هستند.

٥- مکتوبات تورکی سفیر دولت صفوی در فرانسه به مقامات رسمی این کشور و در راس آن‌ها صدراعظم کولبر دو تورسی، اسناد رسمی هستند. این اسناد رسمی نشان می‌دهند دولت تورک قیزیل‌باش (صفوی) زبان تورکی را هم‌عرض زبان‌های فارسی و عربی به عنوان یک زبان رسمی و دیوانی، از جمله توسط دیپلومات‌های قیزیل‌باش (صفوی) در روابط بین المللی و دیپلوماسی این دولت نیز بکار می‌برد. وجود این‌گونه اسناد رسمی، ادعای غیر مستند و بدون پشتوانه مبنی بر اینکه زبان فارسی تنها زبان رسمی دول تورک حاکم بر ایران (به ویژه دولت‌های تورکمان آغ‌قویون‌لو، قاراقویون‌لو، قیزیل‌باش (صفوی)، افشار و قاجار) بوده است را باطل می‌کند. همان‌گونه که محمدرضا بیگ به درستی تذکر می‌دهد: گونه‌ش یوزو چامور ایله سیوانماز (واقعیت رسمی بودن زبان تورکی در تاریخ یک هزار و دویست ساله ی تورک ایران را نمی‌توان مخفی نمود).

٦- زبان تورکی این نامه، «تورکی» مکتوب مشترک رایج در ایران، تورک‌ایلی و عثمانلی آن دوره است. «آزربایجانی» نامیدن زبان تورکی این نامه – با سائقه‌های محلی‌گرائی، تعصبات قومی و تورکی‌هراسی- صحیح نیست. همان‌گونه که «عثمانلی» نامیدن آن دقیق نمی‌باشد. علاوه بر آن، محمدرضا بیگ از منطقه‌ی ایروان آزربایجان قفقاز بود و این منطقه به همراه غرب آزربایجان در تورک‌ایلی (نخجوان، ماکو، خوی، سلماس، اورمیه؛ سولدوز) در یک گروه لهجه‌ای با شرق آناتولی (اردهان، قارس، اییدیر، تا ارزروم و ارزینجان و گوموش‌خانه) قرار داشت. به عبارت دیگر گروه لهجه‌ای از زبان تورکی که محمدرضا بیگ شخصا بدان منسوب بود و خصوصیات آن در نامه‌های تورکی‌اش نیز منعکس شده است، هم‌پوشانی و عینیتی با منطقه‌ی آزربایجان نداشت. بلکه بخش غربی آن به همراه بخش بسیار بزرگ‌تری از آناتولی (تورکمانیا) را شامل می‌شد.

برخی از منابع:

١-محل نگه‌داری مکتوبات تورکی و مدارک مربوط به محمدرضا بیگ ائلچی:

بایگانی وزارت خارجه‌ی فرانسه، ایران، پرونده‌ی ١ (و نیز ٣، ٤، ٥، ٢) 

Affaires Étrangeres, Perse, t. 1 (et t. 3, t. 4, t. 5, t. 2)

2-Maurice Herbette, Une ambassade persane sous Louis XIV, d'après des documents inédits. Paris, Perrin, 1907

٣-لینک دانلود کتاب موریس هربرت:

http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k503864w/

٤-لینک برای خواندن آنلاین کتاب موریس هربرت:

https://archive.org/stream/uneambassadepers00herbuoft/uneambassadepers00herbuoft_djvu.txt

٥-بررسی‌های تاریخی، شماره‌ی ٢، سال نهم، خرداد – تیر ١٣٥٣ (شماره‌ی مسلسل ٥١). مطالبی چند در باره‌ی سفارت محمدرضا بیگ، احمد تاج بخش. ص ٤٦-١٣

6-Mehmet Rıza Beğ

https://fr.wikipedia.org/wiki/Mehmet_R%C4%B1za_Be%C4%9F

7-Mohammad Reza Beg

https://en.wikipedia.org/wiki/Mohammad_Reza_Beg

8-Persian embassy to Louis XIV

https://en.wikipedia.org/wiki/Persian_embassy_to_Louis_XIV

9-Jean-Baptiste Colbert, Marquess of Torcy

https://en.wikipedia.org/wiki/Jean-Baptiste_Colbert,_Marquess_of_Torcy