فرمان و مدحیه-دعای تورکی آغاز کتاب تكمله ‌الاخبار تالیف عبدی بیگ اتحاف شده ‌به ‌دولت‌زن تورک شاه‌زاده ‌به‌ری خان (پریخان) خانیم

فرمان و مدحیه-دعای تورکی آغاز کتاب تكمله ‌الاخبار تالیف عبدی بیگ اتحاف شده ‌به ‌دولت‌زن تورک شاه‌زاده ‌به‌ری خان (پریخان) خانیم

مئهران باهارلی 

قیزیل‌باش (صفوی) دؤنه‌می‌نده‌ن تورک اه‌رکله‌ت قادی‌نی ته‌ریم به‌ری‌خان خانیم‌ا آرماغان ائدیلمیش تکمله الاخبار پیتییی ایله ایلگی‌لی تورک‌جه بویروق و اؤوگوله‌مه- که‌له‌مه

 

Kızılbaş (Safevi) döneminde Türk Devlet Kadını Prenses Berihan (Perihan) Hanım’a ithaf edilmiş Tekmilet ül-Ahbar kitabının başındaki Türkçe methiye-dua 

Turkish eulogy-prayer from the Qizilbash (Safavid) period at the beginning of the Tekmilet ül-Ahbar book, dedicated to Turkish statewoman Princess Berihan (Perihan) Hanım.

Méhran Baharlı

خلاصه

کتاب تكملة الاخبار به‌ سال ١٥٧٠ در دوره‌ی شاه ‌تهماسب اول توسط خوجا علی عبدی بیگ تبریزی شیرازی تالیف و ‌به ‌دختر او دولت‌زن تورک شاه‌زاده ‌‌به‌ری خان (پریخان) خانیم (بیگیم) اهداء شده است. در آغاز نسخه‌ی کتاب‌خانه‌ی مَلِک این کتاب، یک متن در دو صفحه ‌به ‌زبان تورکی وجود دارد که ‌با عنوان «فرمان اولوندو» آغاز می‌شود. متن تورکی این دعا – مدحیه تاکنون با اشتباهات و اغلاط قرائت شده‌ است. علاوه بر آن در باره‌ی این متن به ویژه‌ در جمهوری آزربایجان اطلاعات و ادعاهای نادرستی – مانند فرمان شاه ‌تهماسب بودن آن – منتشر شده است. حال آن که‌ این متن یک فرمان نیست. بلکه یک ‌دعا و مدحیه‌ی تورکی ناتمام، به‌ قلم مولف کتاب خوجا علی عبدی بیگ در ستایش شاه ‌تهماسب و حاکمیت او است. در این مقاله متن تورکی مذکور را تصحیح کرده‌ام، توضیحاتی در ماهیت آن داده‌ام، و اطلاعات و ادعاهای نادرست در باره‌ی آن را رفع کرده‌ام.  

اؤزه‌ت:

تکملة الاخبار پیتییی (کیتابی)، ١٥٧٠ ایلی‌نده بیرینجی شاه تاهماسب دؤنه‌می‌نده خوجا علی عبدی بیگ تبریزی شیرازی ساری‌ندان (طرفی‌نده‌ن) یازیلمیش و تورک دولت‌قادینی ته‌ریم (پرنسس) به‌ری خان (پریخان) خانیم‌ا سونولموش‌دور. بو پیتییین مَلِک پیتیک‌ائوی (کیتاب‌خاناسی) نوسخه‌سی‌نین باشلانقیجی‌ندا «فرمان اولوندو» باش‌لیق‌لی ایکی صفحه‌لیک تورک‌جه بیر متن واردیر. بو متن بوگونه‌ ده‌ک یانلیش‌لار و یانیلمالارلا اوخونموش و یاییملانمیش‌دیر. آیری‌جا اونونلا ایلگی‌لی اولاراق، اؤزه‌ل‌لیک‌له آزه‌ربایجان جمهوریتی‌نده، بونون خاقان‌ین (شاه‌ین) بویروغو (فرمانی) اولدوغو کیمی بیر سیرا یانلیش بیلگی و ساولار (ادعالار) یاییلمیش‌دیر. اویسا بو متن، پیتییین یازاری خوجا علی عبدی بیگ‌ین شاه تاهماسب‌ی و سلطنتی‌نی اؤومه‌ک آماجی‌یلا یوووشا (قلمه) آلدیغی اه‌کسیک اولان تورک‌جه بیر که‌له‌مه (دوعا) و اؤوگو (مدحیه)دیر. بو یازیم‌دا آنیلان تورک‌جه متنی اونالتدیم (تصحیح ائتدیم)، نئجه‌لییی‌نه (ماهیتی‌نه) ایلیشکین آچیق‌لامالاردا بولوندوم و یانلیش بیلگی و ساولاری دوزه‌لتدیم.

Özet

Tekmelet ül-Ahbar kitabı, 1570 yılında Şah I. Tahmasb döneminde Hoca Ali Abdi Bey Tebrizi Şirazi tarafından yazılmış ve Türk devlet kadını Şehzade Beri Han (Parihan) Hanım'a ithaf edilmiştir. Bu kitabın Melik Kütüphanesi nüshasının başında "Ferman Olundu" başlıklı iki sayfalık Türkçe bir metin bulunmaktadır. Bu metin bugüne kadar yanlışlar ve yanılmalarla okunmuş ve yayımlanmıştır. Ayrıca onunla ilgili olarak, özellikle Azerbaycan Cumhuriyeti'nde, bunun kralın fermanı olduğu gibi bir sıra yanlış bilgi ve iddialar yayılmıştır. Oysa bu metin kitabın yazarı Hoca Ali Abdi Bey'in Şah Tahmasb'ı ve saltanatını övmek amacıyla kaleme aldığı eksik Türkçe bir dua ve övgüdür. Bu yazımda sözü edilen Türkçe metni onalttım, mahiyetine ilişkin açıklamalarda bulundum, ve yanlış bilgi ve iddiaları da düzelttim.

Abstract

Takmalat al-Akhbar, was written by Khoja Ali Abdi Bey Tabrizi Shirazi in 1570 during the reign of Shah Tahmasb I and was gifted to his daughter, the Turkish stateswoman Shahzade Beri Khan (Parikhan) Khanim (Begim). At the beginning of Melik Library's manuscript of this book, there is a two-page text in Turkish titled "Ferman Olundu". ​This Turkish text has been read and published with mistakes and errors up until now. In regard to this text, particularly in the Republic of Azerbaijan, some false information and claims have been disseminated - such as the notion that it is the king's decree. However, in reality, it is an incomplete Turkish prayer and praise, penned by Khoja Ali Abdi Bey author of the book, to extol Shah Tahmasb and his reign. In this article, I have corrected the Turkish text, provided explanations about its nature, and rectified false information and claims made about it.

هُوَ اَللَّه ‌تَعَالَی شَانَه‌ (١)

فرمان اوْلوُندوُ

اۆمید اوْل‌د[وُر] کیم تا عالمِ کون و مکان‌دا اِبداع ایله ‌اختراع‌دان اثر، و جهانِ هیولیٰ و صورت‌ده ‌اَعراض ایله ‌جوهرده‌ن خبر، و عوالمِ انجم و افلاک‌دا و مَعالِمِ آتش و باد و آب و خاک‌دا فاعّلیّت و صوریّت و مادّیّت و غائیّت‌ده‌ن (و) گفت‌‌گو، و تاثیر و مآثر و امّهات‌دان (و) جست‌‌جو اوْلوُنوُر؛

الآهی! (٢)

بوُ خاقانِ کیهان‌خدایْ کامران‌لێغێ و بوُ قاآنِ جهان‌گشایْ حُکم‌ران‌لێغێ مبتداء و خبر اوْلوُپ؛ صاحب‌قِران‌لێغێ حکایتی و جهان‌دارلێغێ روایتی نتیجه ‌و قضیه ‌اوْلوُپ؛ طنطنه‌یِ شوکتی و زمزمه‌یِ دولتی ساکنانِ صوامعِ ملکوت دیلی ایله ‌ربعِ مسکونا ائریشیپ؛ سَلَف جهان‌دارلار ارواحێ قصورلارێ‌نا قایل اوْلوُپ، اعتذارا گه‌لیپ، دعاسێ‌نا مشغول اوْلالار. و احبّاءِ دولتِ پای‌دارلارێ اوْلان مقبول‌لار محبور و مسرور، و اعداءِ شوکتِ جاوید‌مدارلارێ اوْلان مردودلار مخذول و مقهور اوْلالار.

إِنَّه ‌قَرِیبٌ مُجِیبٌ (٣)

نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیكَ أَحْسَنَ ٱلْقَصَصِ (٤)

بوُ کتابِ مستطابِ فرّخ‌ فال و بوُ نسخه‌یِ مشکین‌ نقابِ مبارک مَآل، عَتَبِه‌یِ خلافت رتبه‌سی شفاءِ قیاصره ‌قبله‌گا[ه]ێ اوْلان؛ و سُدّه‌یِ ولایت مرتبه‌سی جِباهِ ‌آگاه‌ سره‌ سجده‌گاه(ێ) گه‌له‌ن؛ افرادِ کاینات و آحادِ ممکناتا به‌نده‌لیک‌له‌ری عینِ فرض؛ حق تعالیٰ‌دان خطاب‌لارێ إِنّٰا جَعَلْنٰكَ خَلٖیفَةً فِى ٱلْأَرْضِ (٥)؛ جهان فرمان‌فرمالارێ‌نا بارگاهێ ائشیییی مَسْکَن؛ آفاق ایلی شاه‌لارێ‌نا حوادثِ زمانه‌ده‌ن درگاهێ سایه‌سی مَأمن، وَحْیِ حَیِّ لَایمُوتُ (٦) ایله ‌اظهارِ شرع و ملّت ائده‌ن رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ (٧) بابالارێ؛ کَشْف و الهام ایله ‌اجرایِ احکامِ دین و دولت ائده‌ن جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا (٨) آتالارێ؛ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیه‌ بَأْسٌ شَدِیدٌ (٩) مضمونوُ ذوالفقار نَسَبْ قێلێج‌لارێ؛ یالمانێ‌ندا منقوش إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَیءٌ عَظِیمٌ (١٠) مفهموموُ مختلف حصارلارێ ....

(١)-اوْ، قوْنوُموُ اۆستۆن‌ره‌ک اوْلان تاپێنقێ‌دێر.

(٢)-مه‌نیم تاپێنقێم‌، مه‌نیم تاپێندێغێم.

(٣)قوُشقوُسوُز اوْ یاخێن و یانێت‌لایێجێ‌دێر

(٤)-بیز سه‌نه‌ اؤیکۆله‌رین اه‌ن گؤزه‌لی‌نی آنلاتێرێق. یوسوف بؤله‌مه‌سی، آیێتا ٣

(٥)-بیز سه‌نی یئر یۆزۆنده ‌آردێل اوْلاراق اوْرناتدێق. صاد بؤله‌مه‌سی، آیێتا ٢٦

(٦)-اؤلۆم‌سۆز دیری

(٧)-آجوُن‌لارا - ائوره‌ن‌له‌ره‌ سوُیوُرقال اوْلان

(٨)-سه‌نی بۆتۆن یالێنێق‌لارا باشرا ائتدیم. بقره‌ بؤله‌مه‌سی، آیێتا ١٢٤ده‌ن بیر تیکه

(٩)-بؤیۆک بیر گۆجه‌ یییه ‌اوْلان ده‌میری یاراتدێق. الحدید بؤله‌مه‌سی، آیێتا ٢٥

(١٠)-سوْنوُق‌گۆنۆنۆن ده‌پره‌می بؤیۆک بیر اوْلای‌دێر. الحاج بؤله‌مه‌سی، آیێتا ١

(Hüve Allah ta’âla şe’nihi) [O, konumu üstünrek olan tapınkıdır]

FERMAN OLUNDU

Ümid oldur kim tâ âlem-i kévn ve mekanda ibdâ’ ile ixtirâ’dan eser, ve cahân-i heyûlâ ve sûretde e’râz ile cévherden xeber, ve evâlim-i encüm ve eflâkda ve me’âlim-i âteş ve bâd ve xâkda fâ’iliyyet ve sûriyyet ve qâiyyetden goftgû ve te’sîr ve meâsîr ve ümmehâtdan costcû olunur,

İlâhî! [Benim tapınkım, tapındığım]

Bu xâqân-i kéyhanxudây kâmranlığı ve bu qâân-i cahanguşây hükmranlığı mübtedâ ve xeber olup, sâhibqıranlığı hikâyeti ve cahandarlığı rivâyeti netîce ve qeziyye olup, tentene-yi şévketi ve zemzeme-yi dévleti sâkinân-i sevâmi’-i melekût dili ile rüb’-i meskûna érişip, selef cahandârlar ervâhı qusurlarına qâil olup, i’tizâra gelip, duâsına meşqûl olalar. Ve ehibbâ-i dévlet-i pâydârları olan meqbûllar mehbûr ve mesrûr, ve e’dâ-i şévket-i câvîdmedârları olan merdûdlar mexzûl ve meqhûr olalar.

(İnnehû qerîbûn mûcîbûn) [Kuşkusuz O yakın ve yanıtlayandır]

(Nehnu nequssu eleyke ehsen el-qisesi) [Biz sana öykülerin en güzelini anlatırız]

Bu kitâb-i müstetâb-i ferrûx fâl ve bu nüsxe-yi müşkin niqâb-i mübârek meâl, etebe-yi xilâfet rütbesi şifâ-yi qeyâsire qiblegâh olan, ve südde-yi vilâyet mertebesi cibâh-i âgâh sere secdegâh gelen, efrâd-i kâinât ve âhâd-i mümkinâta bendelikleri éyn-i ferz, Haqq Teâlâ’dan xitâbları (İnna ce’elnâke xelifeten fi-l-erzi) [Biz seni yeryüzünde ardıl olarak ornattık], cahan fermanfermâlarına bârgâhı éşiyi mesken, âfâq ili şahlarına hevâdis-i zemâneden dergâhı sâyesi me’men, vehy-i (heyyun lâ yemûtu) [Ölümsüz diri] ile izhâr-i şer’ ve millet éden, (Rehmeten li-l-âlemîne) [Acunlara, evrenlere suyurgal olan] babaları keşf ve ilhâm ile icrâ-yi din ve dévlet éden, (Câ’iluke li-l-nâsi imâmen) [Seni bütün yalınıklara başra ettim] ataları, (Ve enzelne l-hedîde ei-hi be’sun şedîdun) [Büyük bir güce yiye olan demiri yarattık] mezmûnu zülfiqâr neseb qılıcları, yalmanında menqûş (İnne zilzilet es-sâ’eti şey’ûn ezîmun) [Sonukgününün depremi büyük bir olaydır] mefhûmu müxtelif hisarları ….

کلمات-ترکیبات تورکی مقدمه‌ی تورکی

آتالارAtalar : پدران

آفاق ایلیÂfâq ili : ممالک و مردمان همه‌ی جهان

اوْلOl : او، آن

اوْلماقOlmaq  (اولوندو، اولونور، اولان، اولوپ، اولالار): شدن، بودن

اومیدÜmid : اوموتUmut ، امید، از مصدر اوُمماق به ‌علاوه‌ی پسوند اسم‌ساز از مصدر –ت، مانند قوروت، گئچیت، ...

ائتمه‌کÉtmek  (ائده‌ن): کردن، انجام دادن

ائریشیپÉrişip : رسیده، واصل شده

ائشیکÉşik : آستانه، آستان

ایلİl : سرزمین-مملکت، مردمان-جماعت، اتباع، بیعت کرده ‌برای صلح و تابع بودن

ایلهİle : بیله، بیرله، بیرگه، بیرلیک‌ده

بارگاه: بارقاBarqa -وارقاVarqa ، محل حضور و پیش‌گاه، از مصدر بارماق-وارماق به ‌معنی بودن، حاضر و موجود بودن به ‌علاوه‌ی پسوند مکان گه، مانند دؤنگه

به‌ندهBende : بنده، من به رسم تواضع، کلمه‌ای اصلا سومری

بوBu : این

خاقانXaqan : پادشاه، سلطان

درگاه: دیرگه‌– تیرگه -ده‌رگهDerge ، محل تجمع و گرد هم آمدن، از مصدر تیرمه‌ک – ده‌رمه‌ک به‌ علاوه‌ی پسوند مکان گه، مانند دؤنگه

دیلDil : زبان

قاآنQaan : تلفظ موغولی میانه و تورکی متاخر خاقان و قاغان

قیلیجQılıc : شمشیر

کیمKim : که

گه‌لمه‌کGelmek  (گه‌له‌ن، گه‌لیپ): آمدن

یالمانYalman : سونگو و قیلیج گیبی باتیجی و کسیجی آراج‌لارین اوجو

کلمات تورکی در ترجمه‌ی عبارات عربی

آجونAcun : دنیا، عالَم

آردیلArdıl : خلیفه

آنلاتماقAnlatmaq : روایت کردن

اورناتماقOrnatmaq : قرار دادن، جای‌گزین کردن، بر تخت نشاندن

اوستون‌ره‌کÜstünrek : برتر، عالی‌تر

اولایOlay : واقعه، حادثه، اتفاق

اؤلوم‌سوزÖlümsüz : لایموت، نامیرا

اؤیکوÖykü : حکایت، داستان، قصه

ائوره‌نÉvren : عالَم، گیتی

آییتاAyıta : آیت قرآن، از مصدر آییتماق به ‌معنی گفتن برای هشدار دادن به‌ علاوه‌ی پسوند اسم‌ساز ا، مانند چئوره‌

باشراBaşra : اِمام (مانند سونرا، ایچره، دیشرا، اوزره)

بؤله‌مهBöleme : سوره‌ی قران (مانند آشاما= مرحله، قوراما=توطئه، سئچه‌مه=منو، ...)

تاپینقیTapınqı : الاه، معبود

تاپینماقTapınmaq : پرستش کردن، پرستیدن یک معبود و خدا

تیکهTike : پارچه، تکه، قطعه

ده‌میرDemir : تیمور، آهن

ده‌پره‌مDeprem : زلزله، زمین لرزه

سونوق‌گونSonuqgün : روز قیامت

سویورقالSuyurqal : رحمت، احسان، لطف

صوامعSümele : جمع عربی صومعه، کلمه‌ای تورکی-موغولی به ‌معنی معبدهایی که ‌برای عبادت عابدان و زاهدان در بالای کوه‌ها و در بیابان‌های دوردست ساخته‌ می‌شد و معمولا عمارتی نوک تیز و مخروطی به ‌شکل چادرهای تورک-موغول بود. شاید با ریشه‌ی سانسکریت

قوشقوسوزQuşqusuz : بی شک، همانا

قونومQonum : شان، مرتبه

یالینیقYalınıq : انسان

یانیت‌لاییجیYanıtlayıcı : مجیب، جواب دهنده، ساغلایان-اجابت کننده

یییهYiye : صاحب، مالک

کلمات عربی:

آفاق: کشورها، همه‌ی جهان

اَعراض: ذات، گوهر، نفس

جِباه: جمع جبهه، پیشانی‌ها.

سُدّه: در خانه ‌و درگاه‌ و ساحت خانه، پیشگاه، آستانه، آستان، عتبه

قیاصره: قیصرها

محبور: خوش و شاد و شادمان و خرم و مسرور و کامران

مستطاب: خوشایند؛ شایسته

معالم: نشانه‌ها، علامت‌ها، راهنماها

توضیحات

١-خوجا علی عبدی بیگ تبریزی بن عبدالمومن شیرازی (١٥١٥-١٥٨٠)، ملقب به ‌زین‌العابدین و شیرازی (به‌ سبب اصلیت اجداد او از شیراز) از «بک‌زاده‌های شیراز» (سام میرزا، تحفه‌ی سامی ص ٥٩)، تاریخ‌نویس، شاعر، حکیم و ادیب دوره‌ی شاه ‌تهماسب است که ‌سال‌های طولانی مستوفی و دبیر و مفرده‌نویس دفترخانه‌ی سلطنتی دولت قیزیل‌باش بود. عبدی بیگ شاعری ولود با تخلص‌های نویدی و عبدی و دارای سه‌ دیوان غزلیات و اقلاً ١٧ مثنوی بالغ بر ده‌ها هزار بیت است. وی دارای آثار دیگری مانند صریح الملک، و تکمله ‌الاخبار است که ‌این دومی را در سال ١٥٧٠ در اردبیل، آزربایجان،  تورک‌ایلی به‌ پایان رسانید. عبدی بیگ یک شیعه‌ی امامی متشرع (اورتودوکس) بود و مانند دیگر متولیان شیعه‌ی تاجیک و عرب وقت گرد آمده ‌در اطراف شاه ‌تهماسب، نقشی اساسی در گذر او از مذهب تورکی قیزیل‌باشی – بک‌تاشی علوی (از اسلام متصوفه - هترودوکس) به ‌شیعه‌ی امامی فارسی - عربی امامی (از اسلام متشرعه - اورتودوکس)، سوق دادن شاه ‌تهماسب به‌ فاناتیسم شیعی و سپس ممنوع کردن مذهب تورکی قیزیل‌باشی – بک‌تاشی علوی توسط وی داشت.

٢-تاکنون آثار نثر و نظم و منشآت عبدی بیگ - که ‌اغلب آن‌ها در ایران منتشر نه‌شده‌اند - به‌ لحاظ متون و شعرهای تورکی درج شده ‌در آن‌ها بررسی  نه‌گشته است. علاوه بر این دعا - مدحیه‌ی تورکی که در این مقاله نقل کرده‌ام، یک شعر تورکی به‌ لهجه‌ی جغتایی از عبدی بیگ در ستایش سلطان مراد سوم عوثمان‌لی هم در دست است. این مدحیه‌ی تورکی را نیز که ‌تاکنون منتشر نه‌شده‌ بود برای نخستین بار در سؤزوموز معرفی و نشر کرده‌ام[1].

٣- این مقدمه‌ی تورکی به‌ قلم عبدی بیگ به ‌تورکی مشترک اوغوز غربی – عوثمان‌لی آن دوره، اما به ‌شدت آمیخته ‌با کلمات و عبارات عربی و فارسی است. چنان‌چه ‌در آن، به ‌جز چند ادات و پسوند مانند کیم، ده‌ن، ده، لار، ایله، و افعال اولماق و گه‌لمه‌ک و تعدادی معدود کلمات تورکی که ‌در سؤزلوک این نوشته ‌آورده‌ام، تقریباً همه‌ی کلمات و مفاهیم اساسی دیگر عربی و فارسی است، در حالی که‌ آن‌ها دارای معادل‌های تورکی هستند. این امر نتیجه‌ی از جمله‌ متشرعه‌ی افراطی و شیعه‌ی امامی عربی و فارسی بودن عبدی بیگ است. مذهبی که‌ زبان اصلی آن دری (زبانی هیبرید محصول امتزاج زبان‌های ایرانیک و عربی) بوده و است. بر خلاف مذهب قیزیل‌باشی – بک‌تاشی (علوی‌گری تورک) که‌ زبان مقدس دینی آن تورکی بوده و است.

فرمان حفظ نه‌شده، دعا-مدحیه‌ی ناتمام

١- علی رغم آن که ‌این متن تورکی دارای عنوان «فرمان اولوندو» است، در ادامه‌ی متن، فرمانی نیامده‌ است. بلکه‌ پس از عنوان، در صفحه‌ی اول یک دعا و مدحیه‌ به ‌زبان تورکی در حق شاه‌ تهماسب و حاکمیت او وجود دارد. صفحه‌ی دوم هم که ‌با آیه‌ی نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیكَ أَحْسَنَ ٱلْقَصَصِ در باره‌ی قصه‌ها و داستان‌ها و جمله‌ای در باره‌ی «این کتاب مستطاب و نسخه‌ی مشکین نقاب» آغاز می‌شود، دوباره‌ با مدحیه‌ای در باره‌ی حاکمیت شاه ‌تهماسب ‌ادامه می‌یابد که‌ در هر جمله‌ی آن آیتی از قران گنجانده ‌شده است. بنابراین در این دو صفحه‌ی تورکی که ‌با عبارت فرمان اولوندو آغاز شده‌، فرمان و یا مطلبی در باره‌ی مضمون و موضوع فرمان وجود نه‌دارد.

٢-شاید عبدی بیگ به منظور نشان دادن عبودیت و شکرگزاری خود، ترجیح داده‌ که‌ پس از نوشتن عبارت فرمان اولدو، به ‌جای نقل فوری متن فرمان، نخست دعا و مدحیه‌ای در حق ولی نعمت خود شاه ‌تهماسب را به‌گنجاند و سپس متن فرمان را نقل کند. 

٣-دعا و مدحیه‌ی تورکی عبدی بیگ، به‌ سبب عدم وجود جا در صفحه‌ی دوم ناتمام مانده ‌است. منطقی است که ‌فرض شود عبدی بیگ بقیه‌ی دعا و مدحیه‌ و به‌ دنبال آن متن فرمان اصلی را در صفحات بعدی نوشته ‌که ‌به‌ دلایلی در نسخه‌ی خطی کتاب‌خانه‌ی ملک – شاید افتادن آن صفحات و یا عدم نسخه‌برداری از آن‌ها توسط ناسخین بعدی - وجود نه‌دارد.

٤- این دعا و مدحیه‌ی منثور تورکی در باره‌ی خاقان و قاآن یعنی شاه‌ تهماسب بی شک به‌ قلم عبدی بیگ است و منطقاً نه‌می‌تواند جزئی از فرمان خود شاه تهماسب باشد. علاوه ‌بر آن که‌ بعید است عبدی بیگ در آغاز کتابش به‌ جای دعا و مدحیه‌ای که‌ خود نوشته، دعا و مدحیه‌ی نوشته‌ شده ‌توسط شخص دیگری را گنجانده تقدیم شاه به‌کند. هم‌چنین سبک و مضمون دعا - مدحیه‌ی تورکی که‌ پر است از اصطلاحات کلامی و حکمی، به نوشته شدن این متن توسط عبدی بیگ اشاره می‌کند. زیرا ‌وی که یک متشرعه‌ی غرق در مباحث فقهی و کلامی شیعی بود، در مقدمه‌ی کتاب صراحتاً یکی از علل تالیف کتاب تکملة الاخبار را خالی بودن کتب مشابه ‌دیگر از «اصول و مسایل حکمی و کلامی» ذکر کرده ‌است. «...کتبی که ‌در میان است از اصول مسائل حکمی و کلامی که‌ مقصود از تحقیق و یقین همان است خالی است، ...»

٥-عنوان متن تورکی، «فرمان اولوندو» نشان می‌دهد که اولاً فرمانی وجود داشته ‌است. غیر ممکن است علی عبدی بیگ فرق بین دعا - مدحیه‌ای که‌ خود نوشته ‌و عنوان «فرمان اولوندو» معلوم و مرسوم در دیوان تورکی که ‌قاعدتاً باید از سوی مافوق او - شخصی مانند شاه ‌تهماسب و یا شاه‌زاده‌ ‌به‌ری خان (پریخان)  خانیم – صادر شود را نه‌داند و اشتباها به جای دعا - مدحیه، عنوان «فرمان اولوندو» را به‌کار به‌برد. دوماً فرمان مذکور بی شک به‌ زبان تورکی بوده ‌است. چرا که‌ فرمانی فارسی هرگز با عنوان تورکی فرمان اولوندو معرفی نه‌می‌شود.

٦- علی رغم ادعای بدری آتابای و دیگران‌که ادعا کرده‌اند ‌این فرمان تورکی خطاب به‌ علی عبدی بیگ و در باره‌ی تالیف تکمله ‌الاخبار صادر شده‌ است (بدری آتابای، فهرست تاریخ، سفرنامه، سیاحت نامه، کتاب‌خانه‌ی ‌سلطنتی، تهران ١٣٥٦ ش، ص ٥١-٥٣)، موضوع فرمان تورکی مذکور - که ‌در نسخه‌ی خطی کتاب‌خانه‌ی ملک نیامده - به احتمال قریب به یقین تالیف کتاب نه‌بوده‌ است. زیرا عبدی بیگ خود در مقدمه‌ی فارسی، علل تالیف کتاب را ذکر کرده، اما اشاره‌ای به صدور امر و فرمانی از سوی  شاه ‌تهماسب و یا شاه‌زاده‌ ‌به‌ری خان (پریخان)  خانیم برای تالیف کتاب نه‌کرده ‌است. بلکه‌ تالیف کتاب را نتیجه‌ی خواست و اراده‌ی خود خوانده و می‌گوید به ‌سبب آن‌که‌ کتب مشابه‌ خالی از اصول و مسائل حکمی و کلامی بوده ‌و اغلب توسط اهل سنت نوشته‌ شده‌اند، وی که‌ دستی در تاریخ و کلام داشته ‌تصمیم به ‌تالیف کتاب گرفته‌ و در این باب هم – تالیف کتاب و شاید اهدای آن به ‌به‌ری خان (پریخان)  خانیم - با عقول خیراندیش مشورت کرده است: «و چون این کمینه‌ی ضعیف البضاعه‌ ... گاهی در اثناء مطالعات بر کتب تاریخ و سِیَر نظر می‌انداخت، ملاحظه‌ نمود که‌ کتبی که‌ در میان است از اصول مسائل حکمی و کلامی که ‌مقصود از تحقیق و یقین همان است خالی است. و مدار بر قول عامه‌ی مورخین نهاده‌اند. بلکه ‌اکثر آن از حلیه‌ی صدق و صواب عاری است و چون اکثر آن‌ها در زمان اهل سنت ‌تالیف یافته ‌و مولفان مداهنات نموده‌اند به‌ خاطر رسانید که ‌کتابی مُعْتَمَدٌ عَلَيْهِ ‌موافق واقع به‌ مناظر و مسامع اولی الالباب رساند .... و در این امر مشورتی با عقل خیراندیش در پیش داشتم».

٧-با این وصف شاید فرمان تورکی مذکور - که ‌در نسخه‌ی خطی کتاب‌خانه‌ی ملک نیامده – امر ‌به‌ری خان (پریخان)  خانیم دائر به نسخه‌برداری از این اثر بوده است.

٨-صرفاً پس از تدقیق نسخه‌های خطی دیگر که‌ دارای متن تورکی به ‌طور کامل هستند – از جمله ‌نسخه‌ی خطی کتاب‌خانه‌ی گلستان (در ادامه‌ی این مقاله) - می‌توان در باره‌ی مضمون فرمان تورکی مذکور اظهار قطعی نظر کرد. (این مقاله نیز پس از به‌دست آمدن مقدمه‌ی تورکی نسخه‌ی کتاب‌خانه‌ی گلستان، به روز خواهد شد).

نقش شاه‌زاده ‌‌به‌ری خان (پریخان)  خانیم (١٥٧٨-١٥٤٨) دختر شاه‌ تهماسب در تهیه‌ی کتاب - نسخه

١-عبدی بیگ در رابطه‌ی شاه ‌تهماسب و تالیف کتاب صرفاً در مقدمه‌ می‌گوید که ‌کتاب با ذکر شاه تهماسب پایان خواهد یافت «علی‌الخصوص چنین پادشاهی که ‌کتاب به ‌ذکر شریفش ختم خواهد شد». از این جمله می‌توان نتیجه گرفت که شاه تهماسب مانند تالیف کتاب، در تهیه‌ی این نسخه هم نقش و امری نه‌داشته است.

٢- عبدی بیک در جمله‌ای در اواسط کتاب می‌گوید کتاب او با نام ‌به‌ری خان (پریخان) خانیم موشّح - زینت و تزیین داده‌ شده‌ و با دعای عمر و دولت او مرشّح - پرورده‌ و آماده ‌شده است: «در این فرصت دو فتح از عالم غیب شاه ‌[تهماسب] دین پناه ‌را رخ نمود. یکی ولادت باسعادت در درج پادشاهی و درّی برج شاهنشاهی، اعنی شاه‌زاده‌ی جهان و جهانیان، سیدة المخدرات فی الزمان، شاه‌زاده‌ای که ‌این کتاب به ‌نام وی موشح و به ‌دعای عمر و دولت او مرّشح است، اعنی نواب مستطاب ناموس العالمی فاطمة الزّمانی، مهد علیایی، پریخان خانیم خلّدالله‌ ظلال مهد سلطنتها علی مفارق العالمین ....». از این بیان می‌توان نتیجه‌ گرفت که ‌عبدی بیگ کتاب خود را ‌به ‌دولت‌زن تورک شاه‌زاده ‌به‌ری خان (پریخان) خانیم (١٥٧٨-١٥٤٨) دختر شاه ‌تهماسب، اتحاف و اهداء کرده ‌است.

٣- اگر معانی مجازی و ثانوی مرشح – تائید شدن، و موشح – داوطلب کاری شدن، اساس گرفته‌ شود، این جمله‌ شاید به‌ طور ضمنی به‌ این معنی باشد که‌ عبدی بیگ به ‌امر و یا لااقل با اشاره ‌و تائید و دعای ‌به‌ری خان (پریخان)  خانیم داوطلب و عهده‌دار تالیف و تنظیم این کتاب شده ‌است. هر چند اگر تالیف این کتاب به ‌امر صریح ‌به‌ری خان (پریخان) خانیم می‌بود، عبدی بیگ حتماً این مهم را هم با تفاخر و غرور ذکر می‌کرد.  

٤-عبدی بیگ در مقدمه‌ی فارسی پس از مدح کوتاه شاه ‌تهماسب، متنی طولانی مرکب از نثر و نظم که‌ با «به نام بنده‌گان نواب شاه‌زاده‌ی جهان قره‌العین عالم امکان» آغاز و با مدح «نواب مستطاب قُدسی نقاب خورشید احتجاب هُمیون القاب علیه ‌عالیه‌ صفیه‌ صفویة موسویه‌ حسینیّه ‌علویّة پریخان خانم خلد الله ‌تعالی ضلال سلطنتها و حشمتها ......» ادامه ‌می‌باید نوشته‌ که می‌تواند ‌قرینه‌ای بر وجود ارتباط بین آفرینش این کتاب (نسخه‌برداری و به احتمال کم‌تر تالیف آن)  با شاه‌زاده‌ ‌به‌ری خان (پریخان) خانیم شمرده ‌شود.

دولت‌زن و سیاست‌مدار قدرت‌مند و مدبّر تورک ‌به‌ری‌خان (پریخان) خانیم ته‌ریم[2] (١٥٧٨-١٥٤٨)

نام به‌ری ← بَری ← پری: پریخان خانیم و یا پریخان بیگیم (متولد ١٨ آوگوست ۱۵۴۸ در اهر - آزربایجان شرقی -تورک‌ایلی، متوفی ۱٢ فوریه ‌۱۵۷۸ در قزوین - تورک‌ایلی)، دولت‌زن و سیاست‌مدار قدرت‌مند، مدبر و با نفوذ تورک، دختر شاه‌ تهماسب اول است. نام به‌ری – بری در زبان موغولی و از آن طریق در تورکی به معنی عروس، مجازاً هر چیز بسیار زیبا است[3]. این نام در میان تورکان به مرور زمان و در نتیجه‌ی روند موسوم به «جعل مشابه» با نام پری فارسی جای‌گزین شده است[4].

شاه ‌طهماسب «در تمامی امور جزئی و کلی و ضروری و ملکی و مالی و مرزی و سایر موضوعات مهم به‌ صلاح و صواب‌دید او عمل می‌نمود و هیچ کاری را بدون مشورت با وی انجام نه‌می‌داد». ‌به‌ری خان (پریخان)  خانیم که در سال‌های آخر حیات شاه تهماسب عملا دولت تورک قیزیل‌باش را اداره می‌کرد پس از مرگ او توانست شاه اسماعیل دوم و پس از وی سلطان محمد خدابنده را بر‌ تخت سلطنت دولت تورک قیزیل‌باش به‌نشاند، و تا تاج‌گذاری آن‌ها حاکمیت را به تنهایی در اختیار خود گیرد و (٣١ روز بعد از شاه تهماسب، دو ماه و بیست روز بعد از شاه اسماعیل دوم) حکومت کند.

بعد از مرگ شاه‌ تهماسب ‌به‌ری خان (پریخان) خانیم در کشمکش خونین بر سر جانشینی او بین دو جبهه‌ی تورک - جناح اسماعیل میرزا برادر تنی‌اش مرکب از ایلات تورک ‌روم‌لو، شام‌لو، افشار، قاجار، بایات، وارساق، تورکمان، سایر سران دولتی و چرکس‌ها شامل دایی چرکسی‌اش شمخال سلطان و جامعه‌ی مذهبی قیزیل‌باشان علوی آناتولی؛ و جبهه‌ی غیر تورک‌ها – جناح برادر ناتنی‌اش حیدر میرزا که مادرش سلطان‌زاده‌ خانیم گورجی بود مرکب از تاجیک‌ها، تالش‌ها، شیخاوندها (افراد مربوط به خاندان شیوخ صفویه)، گورجی‌ها، روحانیون شیعه‌ی تاجیک - عرب و طایفه‌ی اوستاج‌لو، طرف جبهه‌ی تورک -اسماعیل میرزا را گرفت و در به‌ قدرت رساندن او و براندازی و قتل حیدر میرزا نقش مهمی بازی کرد.

‌به‌ری خان (پریخان)  خانیم در ۱۷ فوریه ‌۱۵۷۸ با دسیسه‌ - دستور خیرالنساء بیگم ملقب به مهد علیا، شخصیتی ضد تورک از مازنی‌های مرعشی تبرستان و همسر سلطان محمد خدابنده و مادر شاه عباس اول بعدی - یکی از ضد تورک‌ترین فرمان‌روایان صفوی-، و توسط خلیل‌ خان افشار که‌ در دوره‌ی ‌شاه‌ تهماسب له‌له‌ی ‌به‌ری خان (پریخان) خانیم بود به قتل رسید. ‌به‌ری خان (پریخان) خانیم علاوه بر کشورداری و سیاست‌مداری، زنی شاعر‌ و متخلص به حقیقی بود[5]. 

جلوگیری از دست‌رسی محققین و علاقه‌مندان به ‌نسخه‌ی کامل کتاب‌خانه‌ی گلستان توسط مقامات ایرانی

١- ظاهرا به جز دو نسخه‌ی کتاب‌خانه‌ی ملی ملک و کتاب‌خانه‌ی گلستان – سلطنتی سابق، در دیگر نسخه‌های کتاب تکمله الاخبار (نسخه‌ی شماره‌ی ‌٨٤٠١ کتاب‌خانه‌ی مجلس شورای ملی (بهارستان)؛ نسخه‌ی انستیتوی نسخه‌های خطی آکادمی علوم جمهوری آزربایجان، نسخه‌ی شماره‌ی ١٠ از مجموعه‌ی اهدایی هولاکو رامبد به ‌کتاب‌خانه‌ی مجلس (بهارستان)، نسخه‌ی اهواز، ...)[6] ، در آغاز کتاب متنی تورکی وجود نه‌دارد.

٢-متن دعا - مدحیه‌ی تورکی اساس گرفته‌ شده‌ در این مقاله در دو صفحه‌ی اول سفید (١-ب و ٢-آ) یک نسخه‌ از تکمله الاخبار در کتاب‌خانه‌ی ملی ملک شماره‌ی ٣٨٩٠ آمده است. عکس‌های این دو صفحه در سایت اینترنتی کتاب‌خانه‌ی مذکور برای عموم قابل دست‌رسی هستند[7]. همان‌گونه که قبلا گفته شد متن تورکی این نسخه‌ که ‌با عنوان فرمان اولوندو آغاز می‌شود ناقص و ناتمام است.

٣-در کتاب‌خانه‌ی گلستان (سلطنتی سابق)؛ نسخه‌ی دیگری از کتاب تکمله الاخبار تحت شماره‌ی ٥٠٤ وجود دارد. طبق اطلاعات داده ‌شده ‌در صفحه‌ی اینترنتی کتاب‌خانه[8]، این نسخه کامل بوده‌ و دارای یک مقدمه ‌به ‌زبان تورکی است. اما به سبب به اشتراک نه‌گذاردن کل کتاب و صفحات آن به صورت دیجیتال (عکس صفحات، در فورمات پدف، ...) توسط این کتاب‌خانه، فعلا معلوم نیست آیا مقدمه‌ی تورکی مذکور همان دعا - مدحیه‌ی تورکی آغاز نسخه‌ی ملک، متن کامل دعا - مدحیه به علاوه‌ی متن فرمان تورکی، و یا متنی متفاوت است.

٤-دو کتاب‌خانه‌ی ملک و کتاب‌خانه‌ی گلستان، از دست‌رسی علاقه‌مندان و محققین به ‌نسخه‌های خطی خود جلوگیری می‌کنند.

الف-کتاب‌خانه‌ی ملک فورم دیجیتالیزه‌ی این کتاب را، نه ‌به‌ صورت عکس تک تک صفحات و نه ‌به ‌صورت پدف قابل دانلود کل کتاب در صفحه‌ی خود در دست‌رس عموم قرار داده‌ است. صرفاً چند صفحه ‌از نسخه‌ی خطی را به ‌اشتراک گذارده ‌که‌ آن‌ها هم غیر قابل دانلود کردن هستند.

ب-کتاب‌خانه‌ی گلستان نه‌ فورم دیجیتالیزه‌ی تمام کتاب به‌ صورت عکسی و یا پدف؛ و نه ‌اوراقی از آن را در صفحه‌ی خود به ‌اشتراک گذارده ‌است. علاوه ‌بر آن، این کتاب‌خانه‌ با قرار دادن شرط و شروطی که ‌در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته از علاقه‌مندان به ‌استفاده ‌از منابع موجود در کتاب‌خانه‌ها خواسته‌ نه‌می‌شود، عملاً دست‌رسی عموم به‌ این کتاب (و کلاً همه‌ی منابع موجود در این کتاب‌خانه) را ناممکن ساخته ‌است: به ‌اشتراک نه‌گذاردن نسخه‌ی خطی به صورت دیجیتالیزه ‌شده و کامل در سایت اینترنتی، عدم امکان دست‌رسی محققین و علاقه‌مندان به ‌اصل کتاب، لزوم پرداخت هزینه، دارا بودن تحصیلات بالاتر از فوق لیسانس، ارایه‌ی معرفی نامه ‌از اورگان‌های ذی ربط، عکس و کوپی کارت ملی، ....[9]

٥-وظیفه ‌و مسئولیت کتاب‌خانه‌های سراسر ایران است که ‌تمام منابع و کتب و نشریات و اسناد قدیمی و نسخه‌های خطی و سنگی و ... تحت حفاظت خود را با کیفیت اعلاء و به‌ طور کامل دیجیتالیزه‌کرده، آن‌ها را به‌ طور مجانی و قابل دانلود به‌ سهل‌ترین طریق ممکن در سایت‌های خود قرار دهند و هم‌چنین امکان استفاده‌ی حضوری از آن‌ها را برای هر کس اعم از محقق و علاقه‌مندان آماتور و فارغ از مسلکشان، بدون نیاز به ارائه‌ی هویت به جز یک کارت شناسایی و دارا بودن تحصیلات در مقطع خاصی و پر کردن فورم و پرداخت هزینه ‌و ‌معرفی‌نامه و تائید مقامات و ... فراهم کنند.

اشتباهات نشرهای جمهوری آزربایجان

١-بسیاری از مواردی که در مورد موانع دست‌رسی عموم به منابع و اسناد و نشریات قدیمی کتاب‌خانه‌ها در ایران وجود دارد، در جمهوری آزربایجان نیز موجود است. اغلب اصل منابع و اسناد و نشریات قدیمی دیجیتالیزه نه‌شده و از طریق اینترنت قابل دست‌رسی نیستند. نسخه‌ی خطی تکمله الاخبار هم که در انستیتوی نسخه‌های خطی آکادمی علوم آزربایجان محافظت می‌شود، همین وضعیت را دارد. از دلائل متعدد این امر، یکی کاربرد نام تورک و تورکی برای ملت و زبان ما – که با هویت رسمی «آزربایجانی» در تضاد است و استفاده از کلمات و عبارات تورکی اصیل در منابع و اسناد قدیم که از زبان آزربایجان‌جا به بهانه‌ی آرخائیک و یا آناتولیایی-عوثمان‌لی-تورکیه‌ای بودن حذف شده‌اند است. در نتیجه منابع و اسناد تاریخی و نشریات قدیمی علی‌القاعده پس از جای‌گزین کردن کلمات تورکی آن‌ها با کلمات فارسی و عربی و روسی و تغییر قواعد زبانی نسخه‌های اصلی، آزربایجانیزه و به آزربایجان‌جا ترجمه شدن، و بدون ضمیمه کردن عکس‌های متن اصلی منتشر می‌شوند.

٢-اطلاعات داده ‌شده‌ در نشرهای جمهوری آزربایجان در باره‌ی متن تورکی آغاز نسخه‌ی ملک کتاب تکلمه الاخبار، از جمله ‌در نشر آکادمی علوم آزربایجان دارای اشتباهات و اغلاط هویتی، تقدیمی، قرائتی و ... است:

اغلاط هویتی:

-در جمهوری آزربایجان دولت قیزیل‌باش به ‌سیاق پان‌ایرانیست‌ها و شرق‌شناسان اوروپایی و ... «آزربایجان صفوی دولتی» نامیده ‌می‌شود که‌ بی پایه ‌و غلط است. اولاً آن دولت یک دولت تورک بود و نه ‌آزربایجانی. هویت ملی آزربایجانی ساخته‌ی شوروی استالینی است. موسسان آن دولت اساساً تورکمانان قیزیل‌باش - غلات علوی تورک آناتولیایی و شام بودند، نه از منطقه‌ی آزربایجان. دوماً آن دولت قیزیل‌باش نام داشت و نه‌ صفوی. تورکمانان قیزیل‌باش موسس آن دولت، هرگز دولت خود را صفوی نه‌نامیده‌اند؛ بلکه‌ همیشه‌ خود، دولت و اوردویشان را قیزیل‌باش خوانده‌اند. صفوی نامی است که از سوی دیگران، تاجیک‌های غربی (فارس‌های بعدی)، پان‌ایرانیست‌ها و شرق‌شناسان اوروپایی، ... به منظور انکار هویت تورکی آن دولت جعل شده است. صفوی صرفاً می‌تواند به‌ عنوان نام خاندان متولی طریقت صفویه ‌به‌کار رود.

اشتباهات تقدیمی:

- در جمهوری آزربایجان گفته‌ می‌شود این متن تورکی فرمانی است که‌ شاه‌ تهماسب صادر کرده ‌است. در حالی که‌ همان گونه‌ که ‌نشان داده شد و علی رغم مطلع آن، متن تورکی مذکور فرمان نه‌بوده، اثر شاه ‌تهماسب هم نیست. بلکه ‌یک دعا - مدحیه ‌به‌ قلم عبدی بیگ است.

-ادعا می‌شود زبان این متن، آزربایجانی است. حال آن که ‌این دعا - مدحیه ‌به‌ زبان آزربایجانی نیست، به ‌زبان تورکی است.

-ادعا می‌شود ‌در مدخل کتاب، عبدی بیگ اطلاعاتی صریح در باره‌ی شخصی که ‌کتاب به ‌او اهدا شده‌ داده ‌است. در حالی که ‌در مدخل کتاب همچو اطلاعاتی وجود نه‌دارد. اهدای کتاب به‌ ‌به‌ری خان (پریخان)  خانیم هم صراحتاً ذکر نه‌شده است، بلکه از جمله‌ای در اواسط کتاب به ‌طور ضمنی مستفاد می‌شود.

اشتباهات قرائتی:

ادعا می‌شود ‌متن تورکی مذکور به‌ سختی قابل فهم است. حال آن که‌ علی رغم آکنده‌ بودن بودن متن از لغات عربی و فارسی، متن آن کاملاً قابل فهم است. سختی محققین جمهوری آزربایجان در درک مفهوم متن، بیشتر ناشی از قرائت اشتباه‌آمیز خود آن‌ها است. از جمله اشتباهات آتی: (فورم صحیح در نسخه ← قرائت غلط در جمهوری آزربایجان) 

Fâ’iliyyet → Fealiyyet, Zemzeme-yi → Zi’lmzü meyi, Melekût → Memlekut, Ehibbâ-yi → Ehibban, Pâydârdan → Péydadan, Câvidmedârları → Cavib Medarları, Qerîbun → Qerubu, Mucîb → Mühib, Südde-yi → Siddeyi, Âgâh → Aqah, Gelen → Kullan, Efrâd → Efred, Fermanfermâlarına → Ferman Meramlarına, ili → Eli, Hisarları → Hasarları, Mesken → Meskeni, Me’men → Me’meni, Xuday → Xudayi, Goşay → Qoşayı, …

اشتباهات عبدالحسین نوائی

عبدالحسین نوائی بخش‌های مربوط به ‌دولت قیزیل‌باش و تورک‌ها-موغول‌ها از این کتاب تاریخ عمومی را منتشر کرده ‌است[10]. وی که‌ دارای تمایلات ناسیونالیستی فارس است، به‌ سبب ملیت‌گرایی فارسی و هم‌چنین عدم آشنایی با زبان تورکی و تاریخ تورک که‌ ظاهراً به ‌وجود آن هم اعتقادی ندارد، و اصرار در یاری نه‌خواستن از تورکولوق‌ها و مورخین متخصص در تاریخ تورک، در نشر خود به ‌قرائت‌های اشتباه ‌و تفاسیر غلط راه ‌داده ‌است.

-وی قزل‌باشیه-‌قیزیل‌باشان یعنی افراد هفت قبیله‌ی تورکی صوفیان روم و شام که‌ شاه‌ اسماعیل را یاری کرده ‌بودند را «افرادی اغلب بی سواد، یک مشت بی سواد متکبر بددهن نادرست سودجو، ترکان بی سواد، ...»، و در مقابل تاجیکیه‌ - تاجیکان یعنی اجداد فارس‌های امروزی را باسواد معرفی می‌کند (ص ١٤). حال آن که باسواد بودن، ربطی به فارسی‌دانی نه‌دارد. ‌بزرگان و امرای تورکمان قیزیل‌باش عموماً دارای سواد تورکی و قادر به خواندن و نوشتن به زبان ملی خود تورکی بودند. آن‌ها صرفاً زبان تاجیکی-دری را که‌ برای آن‌ها زبانی خارجی، غیر ضروری و بی فایده‌ بود نه‌می‌دانستند.

-عبدالحسین نوائی در خواندن بعضی از اسامی اشخاص و ایلات، عناوین و منسب‌ها و اماکن جوغرافیایی تورک - موغول مرتکب اشتباه ‌شده، فورم ادبی و معنی صحیح آن‌ها را ذکر و ثبت نه‌کرده ‌است. از جمله ‌نام تورکی «کَسَرْ-که‌سه‌ر» (بُرّنده) را به‌ کبیر، و «اِمِتْ-ائمئت» تورکی را به‌ امّت تغییر داده، نام «قورقوت» را به اشتباه گرگ معنی کرده ‌(ص ١٣٤) است. در مورد برخی نام‌های دیگر نیز توضیحات لازم را نه‌داده‌ است. از جمله‌ فورم «چوهه-چوها» ‌که‌ قیزیل‌باشان اولیه‌ به سبب آن که‌ از آناتولی بودند آن را طبق لهجه‌های تورکی آناتولی غربی به‌ جای چوقه‌ – چوخا با حرف ه‌ تلفظ می‌کردند؛ و یا نام طائفه‌ی «ذوالقدر» تورکمان که‌ در اصل محرف کلمه‌ی «تولقاتای-دولقادای» (داوولغا، تاوولغا، ...) موغولی به‌ معنی دارای کلاه‌خود جنگی است[11]؛ ...

یکی از عبرت‌آمیزترین خطاهای عبدالحسین نوائی، ریشه‌یابی کلمه‌ی تورکی «اخترمه – آختارما - آقتارما» به ‌معنی غنیمت جنگی به‌دست آمده ‌از دشمن است که‌ آن را کلمه‌ای خاص تورکی عوثمان‌لی ‌و از ریشه‌ی اختر (ستاره) و مه ‌(ماه) فارسی دانسته ‌است (ص ١٩٦-١٩٧). این نمونه‌ای اسف‌بار از ریشه‌بافی‌های محققین فارس برای کلمات تورکی بر اساس ناسیونالیسم افراطی فارسی و ذهنیت همه‌فارس‌انگاری است. کلمه‌ی «آختارما» اسم مصدر از مصدر آختارماق به‌ معنی منتقل کردن و ترانسپورت است. این کلمه در آغاز به‌ معنی هر وسیله‌ای که‌ برای نقل و انتقال به‌کار می‌رفت از جمله ‌قایق حمل و نقل بود، سپس معنی قایق‌هایی که‌ در رودخانه‌ی دانوب از دشمن به‌ غنیمت گرفته‌ می‌شدند و تدریجاً با بسط معنایی، معنی هر غنیمت جنگی به‌دست آمده ‌از دشمن که‌ به ‌طرف خودی منتقل می‌شود را کسب کرد.

پایان

---

[1] مدحیه‌ی تورکی شاه تهماسب در ستایش سلطان مراد خان سوم عوثمان‌لی:«ته‌نگری قیلیپ‌دیر سه‌نی عالم‌ده شاه - عدل بیله، دولت ایله‌ن چوخ یاشا!» و چند شعر تورکی دیگر از او

https://sozumuz1.blogspot.com/2022/05/blog-post_12.html

[2] ته‌ریمTerim : پرنسس، شاه‌زاده خانم. در آغاز به عنوان صفت و به نشانه‌ی احترام برای دختران و زنان خویشاوند سببی مانند برادر زن، زن عمو و زن دائی و .. به‌کار می‌رفت. به نوشته‌ی کاشغری تاریم-ته‌ریم لقبی به معنی بیگ‌زاده و خان‌زاده است که به شاه‌زاده‌ها و خانم‌هائی که از نسل افراسیاب‌اند و نیز کودکان و فرزندان آن‌ها داده می‌شود. «آلتین تاریم» به معنی تاریم طلائی، سمبول زنان اشرافی است. عده‌ای این لقب را مونث ته‌نگری (ته‌نگری + م = ته‌نگریم = ته‌ریم) و یا مخفف «ته‌نگریمTeñrim » دانسته‌‌اند.

مئهران باهارلی: تورک و آزه‌ربایجان اه‌رکله‌ت قادین‌لاری، دونیا قادین‌لار گونو- اورتاگون- ٠٨ بوزآی- ٢٠٠٧  (دولت‌زنان تورک و آزربایجان. روز جهانی زن- پنجشنبه- ٠٨ مارس- ٢٠٠٧)

[3] بَری – به‌ریBeri : موغولی. عروس، مجازا هر چیز بسیار زیبا؛ آراسته؛ خوب. فورم‌های گوناگون بری در زبان‌های مونقولیک: به‌ری، به‌ر، به‌ره، بیره، وئره، بئره، او اه‌ره، بیری، باروئی، بئری، بئر، به‌ریگه‌ن، به‌رگه‌ن، به‌رگه‌نگ، بیرگه، به‌رگه‌نگ، وه‌رگانگ، وئرگانگ، ... (همسر خود مرد، همسر برادر بزرگ، ...)، معادل اؤکین-هؤکین در موغولی. کلمه‌ی بری به معنی عروس از دیرباز وارد زبان تورکی شده است. این کلمه در اصطلاح بلی برون (در اصل به‌ری بورون به معنی هدیه‌ی عروس. باریقو: از بن باری، به معنی پیشکش کردن، تقدیم کردن، عرضه داشتن، دادن و هدیه کردن) و در ترانه‌ی تورکی آی به‌ری باخ به‌ری باخ (به اشتباه به صورت آی پری باخ تلفظ می‌شود) وجود دارد.

бэр ᠪᠡᠷᠢmb

http://www.bolor-toli.com/dictionary/word?search=%D0%B1%D1%8D%D1%80&selected_lang=4-1&see_usages=true&see_variants=true

Proto-Altaic: *bĕ̀ré, Nostratic: Nostratic, Meaning: daughter-in-law, Russian meaning: невестка, младшая свойственница,

Mongolian: *beri-, Proto-Mongolian: *beri-, Altaic etymology: Altaic etymology, Meaning: 1 daughter-in-law, bride 2 wife of the elder brother, Russian meaning: 1 невестка, невеста 2 жена старшего брата, Written Mongolian: beri 1, bergen 2 (L 99), Middle Mongolian: beri (SH, HY 29) 1, berigen (SH, IM), berigan (HY 28) 2, Khalkha: ber 1, bergen 2, Buriat: beri 1, berigen 2, Kalmuck: berǝ 1, bergṇ 2, Ordos: bere 1, bergen 2, Dongxian: bieri 1, beGen 2 (Тод. Дн.), Baoan: vere 1 (Тод. Бн.), Dagur: beri (beŕ) 1, berigen 2 (Тод. Даг. 126, MD 122), Monguor: beri, jeri 'épouse, femme' (SM 25, 492), bergen (SM 25) 2, Mogol: bɛiri 1 (Weiers)

Comments: KW 42, TMN 1, 198, 209. Mong. > Evk. berigei etc., see Doerfer MT 101, Rozycki 29.

Tungus-Manchu: *bener, Proto-Tungus-Manchu: *bener, Altaic etymology: Altaic etymology, Meaning: younger relative-in-law, Russian meaning: младший свойственник, свойственница (шурин, свояченица), Evenki: bener, Even: benъr, Negidal: bene, Ulcha: bener, beneli, Nanai: bener, Oroch: bene, Udighe: bene

Comments: ТМС 1, 125.

Japanese: *bǝ̀tǝ́-, Proto-Japanese: *bǝ̀tǝ́-, Altaic etymology: Altaic etymology, Meaning: girl, Russian meaning: девушка, Old Japanese: woto-mje, Middle Japanese: wòtó-mé, Tokyo: otóme, òtome, Kyoto: òtómè, Kagoshima: otomé

Comments: JLTT 513. The root should be kept distinct from OJ wòtò-kwò 'man', which in all probability goes back to *bǝ̀-tu-kua 'male child' and is parallelled by OJ wono-kwo id. Comments: For TM one has to suppose a resonant metathesis: *bener < *bere-n.

*beri be:rə ~ bi:rə be:rə bər y daughter-in-law *beri ‘daughter-in-law; bride’.

MMo SH beri H14, HY beri M40, Muq beri P118a. WM beri L99b. Kh ber H97a. Bur beri C132. Brg bər U71. Kalm ber M95b. Dag bər y E77. EYu be:rə B32, bi:rə J98a. MgrH be:rə J98a. X46, ye:rə X234. MgrM beri JL466. BaoD uerə BL86a, BL54 ‘wife’. BaoÑ werə CN228 also ‘wife’. Kgj bere S283b, šinʉri (*sini ‘new’) S295a. Dgx bieri B41 also ‘wife’. Mog beiri R23b, bεiri W160b.

*berigen and *bergei ‘sister-in-law’. EYu perhaps from *bergei as Bolčuluu suggests but one would expect a long final vowel.

MMo SH bergen H14, berigen H15, HY bergen M40, Muq berigen P118a. WM bergen L99b. Kh bergen H97b ‘wife of older brother’, cf. bergey H97a. Ord bergen M66b. Bur berigen C132b, bergen C132b. Brg bərgəŋ U71. Kalm bergn M95b. Dag bərɣə:n E77. EYu be:rge B32, bi:rge J98a. MgrH bergen J98a, υergen 281 X243, burgen L55, urgen L616. MgrM---. BaoD urgaŋ BL86b. BaoGt vurgaŋ C116. BaoÑ werġaŋ CN228. BaoX orgaŋ BC64. Kgj bergɔ S283b. Dgx banğan B35, bənɣən L114a. Mog---.

[4]مانند تبدیل اسامی تورکی آتی به اسامی فارسی مشابه آن‌ها در نتیجه‌ی روند به‌نزه‌ر قوندارما (جعل مشابه): به‌ری (عروس) ← پری فارسی، جان تورکی (به ‌معنی ارزش‌مند و گران‌مایه ‌و نیکو) ← جان و جهان فارسی، تورکمن تورکی ← ‌تورک‌مانند، شاهسون تورکی ← شاهسوند با پساوندهای فارسی، ایناللی ← ایمانلو (نام طائفه‌ای تورک)، دولقادای ← ذوالقدر (نام طائفه‌ای تورک)،  قاییر ← قادر، ایمره ← امیر، ایمره‌ن ← عمران، سایید ← سید، چاغری ← جعفری، اوتمان ← عثمان، بایرام ← بهرام، قارامان ← قهرمان، اوروز ← عروج، ....

به‌نزه‌ر قوندارما (جعل مشابه): روند جای‌گزین کردن کلمات فارسی و عربی مشابه‌ به ‌جای کلمات اصلی تورکی

https://sozumuz1.blogspot.com/2022/12/blog-post_10.html

[5] دولت‌زن و سیاست‌مدار قدرت‌مند و مدبّر تورک شاه‌زاده ‌‌به‌ری خان (پریخان)  خانیم

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/07/blog-post_23.html

[6] نسخه‌ی کتاب‌خانه‌ی مجلس شورای ملی، شماره‌ی ١٥٠٢٣

Təkmilətül-əxbar, Azərbaycan EA Respublika Əlyazmaları İnstitutusu, inv. №33054

[7]http://malekmuseum.org/artifact/1393.04.03890%2F000/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE+%D8%AE%D9%88%D8%B2%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86+%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE+%D8%B5%D9%81%D9%88%DB%8C%D8%A7%D9%86+%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AA%DA%A9%D9%85%D9%84%D8%A9%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1#

[8] http://www.aghabozorg.ir/showbookdetail.aspx?bookid=82424

[9] از سایت اینترنتی کتاب‌خانه‌ی گلستان: ارائه خدمات؛ مدارک مورد نیاز محققین و روزهای مراجعه:

- اصل منابع به هیچ عنوان نمایش داده نمی شود.

- در اختیار گذاشتن سی دی، پرینت، میکروفیلم یا عکس از تمامی بخشهای نسخ منوط به تکمیل فرم تقاضا و ذکر نوع تحقیق و پرداخت هزینه می باشد.

- اصل نسخه در اختیار پژوهشگر قرار نمی گیرد و در موارد خاص که نیاز پژوهشگر به رویت بخشهائی از اصل نسخه محرز باشد، پس از تائید مدیر کتابخانه و مدیر دستگاه اجرائی و منحصرا در سالن مخزن و با نظارت کامل کتابدار، اصل نسخه برای مدت زمان محدودی در اختیار پژوهشگر قرار می گیرد.

- استفاده از اسکن یا عکس دیجیتالی نسخ سنگی و چاپ سنگی برای پژوهشگران در قبال معرفی نامه معتبر و اجازه ریاست دستگاه امکان پذیر خواهد بود.

-مراجعین محترم می بایستی ضمن ارائه معرفی نامه معتبر از محل کار یا تحصیل و یا ارگانهای ذیربط، نامه درخواست خود را نیز ضمیمه فرمایند و کارت شناسائی معتبر و یک قطعه عکس و کپی کارت ملی خودرا همراه داشته باشند.

-با مراجعه به دبیرخانه کاخ گلستان و سیر روال قانونی و تائید مدیر یت محترم یا معاونت محترم مجموعه کاخ گلستان و ارجاع به دفتر گنجینه نسخ خطی ّ برای ایشان نوبت سرویس دهی تعیین می گردد تا کار مورد درخواست بررسی و اعلام آمادگی گردد.

-درخواست کنندگان می بایست دارای مدارک تحصیلی فوق لیسانس یا بالاتر باشند.

[10] نویدی شیرازی، خواجه زین العابدین علی عبدی بیگ، تکملة الاخبار (تاریخ صفویه از آغاز تا ٩٧٨ هجری قمری). چاپ اول ١٣٦٩، تهران، تیراژ ٤٢٠٠ نسخه، نشر نی. مقدمه، تصحیح و تعلیقات: دکتر عبدالحسین نوایی

[11] مکتوب تورکی سلطان مراد آق‌قویون‌لو، درخواست کومک او از سلطان سلیم برای مقابله با تهدید شاه اسماعیل، و ‌ریشه‌ی نام طوائف پۆرنه‌ک-پرناک، دوُلقادای-ذوالقدر

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/08/blog-post_26.html