Sözümüz: نامه‌ی تورکی محمدرضا بیگ از زندان ایستانبول به صدراعظم فرانسه

Saturday, October 22, 2016

نامه‌ی تورکی محمدرضا بیگ از زندان ایستانبول به صدراعظم فرانسه

نامه‌ی تورکی محمدرضا بیگ از زندان ایستانبول به صدراعظم فرانسه

مئهران باهارلی

مکتوبات تورکی محمت‌ریضا بیگ منتشر شده در سؤزوموز:

تشکرنامه‌ی تورکی سفیر صفوی در فرانسه که فارسی حرف نمی‌زد

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/03/blog-post_10.html

نامه‌ی تورکی محمدرضا بیگ سفیر صفوی در فرانسه: گونه‌ش یوزو چامور ایله سیوانماز

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_17.html

تسلیت‌نامه‌ی تورکی سفیر دولت صفوی در فرانسه، محمت‌ریضا بیگ

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_9.html

نامه‌ی تورکی محمدرضا بیگ از زندان ایستانبول به صدراعظم فرانسه

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/10/blog-post_22.html

محمدرضا بیگ (محمه‌ت ریضا به‌ی) در ۱۹ فوریه ۱۷۱۳ به دستور شاه سلطان حسین به عنوان سفیر دولت قیزیل‌باشیه (صفوی) به دربار لویی چهاردهم در فرانسه فرستاده شد. او از نخستین سفیران دولت تورک قیزیل‌باشیه در اوروپا و فرانسه بود. محمدرضا بیگ در طول ماموریت سفارت خود، در مسیر فرانسه در قلم‌روی امپراتوری عثمانلی، در حین اقامت در فرانسه و به هنگام بازگشت از طریق روسیه، مکاتباتی به زبان تورکی با دولت و مقامات رسمی فرانسه داشت. این مکاتبات و نامه‌نگاری‌های تورکی که در آرشیو وزارت امور خارجه‌ی فرانسه نگه‌داری می‌شوند، علاوه بر اهمیت در تاریخ روابط سیاسی و بازرگانی و فرهنگی بین آزربایجان، ایران و فرانسه، از جهت تاریخ تورک، زبان تورکی، منشات تورکی، نثر تورکی، تاریخ رسمیت زبان تورکی در ایران، قیزیل‌باش‌شناسی، مذهب علوی قیزیل‌باشی و تثبیت هویت تورک دولت قیزیل‌باشی نیز حائز اهمیت‌اند.

در زیر صورت طولانی‌ترین مکتوب تورکی وی، به هم‌راه متن تورکی آن به الفبای عربی - تورکی و الفبای لاتین - تورکی، سپس چند توضیح کوتاه را آورده‌ام. کلمات و پسوندهای تورکی و اوروپائی را با املای فونتیک و مودرن تورکی نوشتم. در مقابل سه کلمه‌ای که از خوانش صحیح آن‌ها مطمئن نبودم، علامت سوال (؟) گذاردم. چند کلمه‌ی داخل [ ] از طرف این‌جانب برای سهل‌تر کردن فهم این مکتوب، که در زندان ایستانبول و ظاهرا تحت شرایط نامساعد و با عجله نوشته شده، افزوده شدند.

متن طولانی‌ترین نامه‌ی تورکی محمت‌ریضا به‌ی

«فیرانسا پادشاهی‌نین باش‌وکیلی اولان مارکیز دو تورسی

دولت‌لی، سعادت‌لی، حرمت‌لی حضرت‌له‌ری‌نین حضورِ سعادت‌له‌ری‌نه خیر دعالا‌ریمیز تبلیغ اولوندوق‌دان سونرا، اِنهای مخلص‌له‌ری اول‌دور که:

بو داعی‌له‌رین اه‌فه‌ندیم عجم پادشاهی طره‌فی‌نده‌ن ائلچی‌لیک خدمتی‌له انتخاب اولونوپ فیرانسا پادشاهی‌نین قَبلی‌نه ارسال، و بیر قاچ سنه‌ده‌ن به‌ری مابین‌ده منعقد اولان موادِّ تجارت تکمیلی اوچون تعیین اولوندوغوموز معلومِ سعادت‌له‌ری‌دیر.

ایزمیر ایسکیله‌سی‌نده فیرانسا قونسولوسونون معرفتی‌له تحمیل اولونان اه‌فه‌ندیم عجم پادشاهی‌نین هدیه‌له‌ری و بو داعی‌له‌ری‌نه متعلق اولان بعضی شئی‌له‌ری[ن]، قارشی‌یاخا نام محالا واصل اولدوق‌لا‌ری‌نی [بیلدیریپ]. آستانه‌ی سعادت‌ده مقیم فیرانسا ائلچی‌سی قدوة الامرا و الملة المسیحیه اولان «قوْنته دئس اه‌لؤرْسْ» اِخبار ائتمه‌‌له‌ری‌له، بو مخلص‌له‌ری اول طرفه وارینجایا ده‌کین، اگر هدیه‌له‌ریمیز و اگر سایر شئی‌له‌ری[ن فیرانسایا گؤنده‌ریلمه‌له‌ری قونوسوندا]، سعی جمیله‌له‌ری‌نه سپارش اولونماغا جسارت اولونموش‌دور.

الله‌ین اذنِ شریفی‌له گرفتار اولدوغوموز مصیبت‌ده‌ن عن‌قریب خلاص اولاجاغیمیز اومید اولونور. لکن بو خصوص‌دا‌ تقصیراتیمیز اولماییپ، بدبخت‌لیییمیزه حمل ائیله‌مه‌ک احتمالی اولوردو. امّا بلکه بعضی ائرمه‌نی‌له‌ر یئریمیزده ائل‌چی اولماق نیتی‌له اه‌ل‌آلتی‌ندا بیزی (؟) عثمانلی‌یا گئچیپ، گومروک‌ده‌ن وافر الماس قاچیرمیش‌دیر دییو، [بونو اون‌لارا] اِسناد ائیله‌دیک‌له‌ری‌نده[ن ماعدا]، بو سبب‌له ایزمیر گومروک امینی بو داعی‌له‌ری‌نه [داخی] خصم اولوپ.

سفینه‌یه سوار و فیرانسایا روان اولماق اول طرف‌ده دشوار اولماق‌لا، انشاء الله تعالی ایستانبول‌ا واردیق‌دا عزیمتیمیز آسان اولور دییو، بو نیت‌له بو طرفه گه‌لمیشیزدیر. لکن اول اثنادا گومروک امینی داخی بو طرفه گه‌له‌گه‌لمیش‌دیر. عقب، بو داعی‌له‌ری امانت طریقی‌له چاووش‌باشی‌نین اه‌لی‌نه تسلیم اولونوپ، قیرخ گون‌ده‌ن به‌ری بو مصیبت‌ده گرفتار اولموشوزدور.

خاطریمیز پریشان ایکه‌ن، بو طرف‌ده اولان صداقت‌لی، حقیقت‌لی، مرحمت‌لی، مروّت‌لی ائلچی به‌ی‌له‌ری‌نین کلمه‌ی آصیفه‌له‌ری‌له (؟) خاطریمیز تسلّی بولوپ. و لازم اولان، که‌ندیمیزده بولوندوغوندان ماعدا، اون بیر کیسه آقچا گؤنده‌ریلیپ. اه‌ل‌‌له‌ری‌نده‌ن گه‌له‌ن اعانتی تکلیف ائیله‌دیک‌له‌ری‌نده‌ن ماعدا، مرادیمیزا نائل اولوپ فیرانسا مملکتی‌نه وارماق اوچون، مومی الیه‌ین غیرت و تدبیر و اه‌ل‌آلتی‌ندا اولان سعی جمیلی‌نه اتّکا ائیله‌میشیزدیر.

خصوصاً که گرفتار[ى] اولوندوغوموز کیمسه‌‌نه‌‌له‌‌رین انسانیت‌له‌ری اولماییپ، خلاص اولونجایا ده‌کین که‌میک‌له‌ریمیزین ایلییی‌نی یییه‌جه‌ک‌له‌ری مقرّردیر. هرگون سه‌نی تخلیص ائدی‌وئر[یز] (؟) دیرله‌ر. و مطلوبوموز اوزه‌ره، کعبه‌‌یه وارماق شرطی‌له، صدراعظم حضرت‌له‌ری اخلاصیمیز اوچون فرمان وئرمیش‌دیر. بو تقریب‌له بون‌لارین اه‌لی‌نده‌ن خلاص [اولدوق‌دان سونرا]، بیر غیری مصیبته گرفتار اولماغا احتمالی یوخ‌دور.

اگر مومی الیه فیرانسا ائلچی‌سی نیاز ائیله‌دیییمیز شئیی اجرا ائده‌ر ایسه، بو داعی‌له‌ری جنابِ شریف‌له‌ری‌نه مشرّف اولونجایا ده‌کین، ماهو الواقع[ی] حضورلاری‌نا افاده و اعلام[ی]، فرض مرتبه‌سی‌نده گؤرموشوزدور.

باقی عمرَکم طویل و عدوکم قلیل

محبّ

مخلص

محمدرضا بیگ»

خلاصه‌ی مضمون نامه:

در این نامه محمت ریضا بیگ بیان می‌کند به منظور تکمیل عهدنامه‌ی تجارتی که چند سال قبل بین دو دولت منعقد شده بود، از طرف پادشاه عجم به مقام سفارت انتخاب و به حضور پادشاه فرانسه اعزام شده است. وی می‌گوید در نتیجه‌ی کومک‌های سرکونسول‌گری فرانسه در بندر ایزمیر (Gaspard De Fontenu)، هدیه‌های شاه حسین و برخی دیگر از اشیائی که متعلق به شخص وی بودند، به قارشی‌یاخا حمل و از آنجا به فرانسه فرستاده شده‌اند. اکنون وی خواهش می‌کند سفیر فرانسه در ایستانبول کونت دئس آلؤرس (Des Alleurs Pierre-Puchot, Comte De Clinchamp, Marquis) در باره‌ی ارسال هدایا و اشیای مزبور به فرانسه و خود وی به طور جداگانه، سفارش و توصیه‌های لازم را بکند.

سپس می‌گوید وی در زندان ایستانبول گرفتار شده و علت را اینگونه بیان می‌کند که برخی از هم‌راهان ارمنی وی (هاکوپیان Agobjan) که گویا قصد داشتند با تقدیم هدایای بیش‌تری به پادشاه فرانسه، جای محمت‌ریضا بیگ به عنوان سفیر سلطان حسین در نزد وی را بگیرند، بدین منظور مقادیر معتنابهی الماس را قاچاقی از مرز گذرانده‌اند. مدیر گومروک ایزمیر نیز پس از کشف این قاچاق، به محمت‌رضا بیگ به عنوان رئیس هئیت مظنون شده است. سپس وی می‌گوید از آنجائی که در چنین وضعیتی، عازم شدن به فرانسه با کشتی از ایزمیر مشکل و از ایستانبول آسان‌تر به نظر می‌رسد، وی به ایستانبول آمده تا از این شهر سوار کشتی شود. اما مدیر گومروک ایزمیر که به وی مشکوک شده بود هم در تعقیب او به ایستانبول آمده و باعث دست‌گیر و توقیف شدن وی از طرف باش‌چاووش ایستانبول (وزیر عدلیه) شده است.

در زندان ایستانبول، سفیر فرانسه به کومک وی شتافته، از هیچ‌گونه کومکی دریغ نکرده و حتی یازده کیسه‌ی آقچا (سکه‌ی نقره) برای محمت‌ریضا بیگ فرستاده است. محمت‌ریضا بیگ اضافه می‌کند که برای وصول به فرانسه، خود را متکی به کومک و یاری سفیر فرانسه می‌داند. وی می‌گوید علی رغم آن که بازداشت‌کننده‌گان وی بوئی از انسانیت نبرده‌اند، هر روز می‌گویند که تو را آزاد خواهیم کرد. هم‌چنین صدراعظم، به شرط آن که وی عازم سفر حج شود، امر به آزاد کردن وی داده است. وی می‌گوید گمان نمی‌کند پس از استخلاص از زندان، دوباره گرفتار مشکل دیگری شود.

در نهایت اضافه می‌کند اگر سفیر فرانسه خواسته‌ی وی (در مورد توصیه و کومک در ارسال هدایای سلطان حسین و اشیای محمت‌ریضا بیگ و خود وی به فرانسه) را اجابت کند، وی پس از مشرف شدن به حضور صدراعظم فرانسه، بیان ماوقع به ایشان را بر خود فرض می‌داند.

Kızılbaş Devletinin Fıransa büyükelçisinin İstanbul Hapishanesinden Fıransa başbakanına yazdığı Türkçe mektup

Fıransa Pâdişahının başvekili olan Marquiz de Torcy

Dévletli, saâdetli, hörmetli hezretlerinin huzûr-i saâdetlerine xéyir dualarımız tebliǧ olunduqdan sonra, énha-yi müxlisleri oldur ki:

Bu dâilerin efendim Ecem Pâdişahı terefinden élçilik xidmetiyle intixab olunup, Fıransa Pâdişahının qebline irsâl ve bir qaç seneden beri mâbeynde mün’eqid olan mevadd-i ticaret tekmili üçün, te’yin olunduǧumuz me’lum-i saâdetleridir.

İzmir iskilesinde Fıransa Qonsolosunun me’rifetiyle tehmil olunan efendim Ecem Pâdişahının hediyeleri ve bu dâilerine müteelliq olan be’zi şéylerin Qarşıyaxa nam mahala vâsil olduqlarını (bildirip) astane-yi saâdetde müqim Fıransa élçisi qüdvet ül-ümera vel millet ül-mesihiye Qonté Des Alleurs ixbar étmeleriyle, bu müxlisleri ol terefe varıncaya dekin, eger hediyelerimiz ve eger sâyir şéyleri se’y-i cemilelerine sipâriş olunmağa cesaret olunmuşdur.

Allahın izn-i şerifiyle giriftâr olduǧumuz müsibetden enqerib xilas olacaǧımız ümid olunur. Lâkin bu xususda teqsiratımız olmayıp, bedbextliyimize heml éylemek éhtimalı oldurdu. Amma belke be’zi Érmeniler yérimizde élçi olmaq niyyetiyle el atında bizi (?) Osmanlıya géçip gümrükden vâfir almas qaçırmışdır diyiv, (bunu onlara) isnad éylediklerinden mâeda, bu sebeble İzmir gümrük emini bu dâilerine (daxı) xesm olup.

Sefineye sevar ve Fıransaya revan olmaq ol terefde düşvar olmaqla, inşallah taala Istanbula vardıqda ezimetimiz âsân olur diyiv, bu niyyetle bu terefe gelmişizdir. Lâkin ol esnada gümrük emini daxı bu terefe gelegelmişdir. Eqeb, bu dâileri emânet teriqiyle çavuşbaşının eline teslim olup, qırx günden beri bu müsibetde giriftar olmuşuzdur.

Xâtirimiz perişan iken, bu terefde olan sedâqetli, heqiqetli, merhemetli, mürvetli élçibeylerinin kelime-yi âsifeleriyle xâtirimiz teselli bulup. Ve lâzim olan kendimizde bulunduǧundan mâeda, on bir kise aqça gönderilip, ellerinden gelen iâneti teklif éylediklerinden mâeda, muradımıza nâil olup, Fıransa memleketine varmaq üçün mümi ileyhin qéyret ve tedbir ve el altnda olan se’y-i cemiline ittika éylemişizdir.

Xüsusen ki giriftârı olduǧumuz kimselerin insâniyetleri olmayıp, xilas oluncaya dekin kemiklerimizin iliyini yiyecekleri müqerrerdir. Her gün seni texlis édivériz dirler ve metlubumuz üzere, Ke’beye varmaq şertiyle Sedrezem hezretleri ixlâsımız üçün ferman vérmişdir. Bu teqrible bunların elinden xilas (olduqdan sonra) bir qâyri müsibete giriftâr olmaǧa éhtimalı yoxdur. Eger mümi ileyh Fıransa élçisi niyaz éylediyimiz şéyi icra éder ise, bu dâileri cenâb-i şeriflerine müşerref oluncaya dekin, ma hüvelvâqiyi huzurlarına ifâde ve é’lamı ferz mertebesinde görmüşüzdür.

Bâqi ömreküm tevîl ve edüküm qelil

Müxlis

Mühibb

Mehmedrıza Beyg

چند توضیح:

۱- مقامات عثمانلی از همان لحظه‌ی ورود محمت‌ریضا به‌ی به قلم‌روی عثمانلی، به وی به عنوان یک جاسوس مشکوک شده و او را در سراسر مسیر قارس، ارزروم، توقات تا ایزمیر تحت نظر داشتند. محمت‌ریضا به‌ی هم در بازجویی‌ها خود را به دروغ امیر شیروان که عازم زیارت مکه است معرفی کرده بود.

۲-هاکوپیان که در این نامه گفته می‌شود به قاچاق مقادیر معتنابهی الماس دست زده، تاجری ارمنی بود که به منظور حفاظت از محمت‌ریضا به‌ی و هدایای سلطان حسین در هئیت وی داخل و چند روز قبل از او به عثمانلی فرستاده شده بود. ارتقاء موقعیت ارمنی‌یان در ساختار دولت قیزیل‌باشی، به ویژه در سه عرصه‌ی دیپلوماسی، تجارت و دربار (معلمین، مشاورین، اطباء ...)، امری معلوم و اوج آن مربوط به دوره‌ی شاه عباس اول (حقیر) است. در این نامه، بُعد دیگری از نقش تجار ارمنی که در واقع امتداد سه عرصه‌ی فوق بوده و تاکنون به شایسته‌گی تدقیق نشده، یعنی نقش تجار و مافیای ارمنی در تاریخ قاچاق در ایران، ثبت گردیده است.

۳- این مکتوب تورکی، در زندان ایستانبول و ظاهرا تحت شرایط نامساعد و با عجله نوشته شده است. این باعث شده که به عنوان نمونه جمله‌های طولانی دوم و سوم، قدری صعب الفهم شود.

۴-زبان این نامه، تورکی مکتوب مشترک قرن ۱۷ و به واقع لهجه‌ی عثمانلی است. آزربایجانی نامیدن زبان تورکی این نامه - با سائقه‌های محلی‌گرائی، تعصبات قومی و تورکی‌هراسی- مطلقا صحیح نیست.

۵-تورکی این نامه به ویژه از جهت کاربرد کلمات، فورم‌ها و قالب‌های دستوری تورکی اصیل که امروزه در ایران و آزربایجان فراموش شده و به کار نمی‌روند، اما کاملا در تورکیه رایج‌اند بسیار غنی است: وارماق، وارینجا، اولونجا، دییو، واردیق‌دا، گه‌لمیشیزدیر، اولموشوزدور، ائیله‌میشیزدیر، گؤرموشوزدور، کیمسه‌نه، گه‌له‌گه‌لمیش‌دیر، ائدی‌وئریز، دیرله‌ر، قاچ، که‌ندی، آقچا، که‌میک، اه‌فه‌ندیم، ...

۶-همه‌ی اصطلاحات دیوانی و سیاسی بکار رفته در این و دیگر نامه‌های تورکی محمت‌ریضا بیگ، مربوط به فرهنگ واژه‌های دیوانی - دولت‌مداری عمومی تورکی است که در امپراتوری عثمانلی هم بکار می‌رفتند: چاووش‌باشی (وزیر عدالت و یا دادگستری)، باش‌وکیل (صدراعظم و یا نخست وزیر)، قونسولوس (کنسول)، ائلچی (سفیر)، گومروک امینی (مدیر گمرک)، قالیون (کشتی جنگی)، قاپیتان (کاپیتان)، لوتئنانت (ستوان، ملازم)، یازیچی (منشی)، قارادان (زمینی)، نایب مناب (قائم مقام)، به‌ی‌له‌ربه‌یی (بیگلربیگی، حکمران ایالات)، ....

۷-این نامه از جمله‌ی هزاران سند و قرینه و شاهد و ... است که نشان می‌دهند زبان تورکی یکی از زبان‌های دوفاکتوی رسمی و دیوانی دولت تورک قیزیل‌باشیه (صفوی) - دولتی که توسط تورکان تاسیس شده بود، دربار و ارتش آن در دست تورکان بود و اکثریت نفوس قلم‌روی آن را تورکان تشکیل می‌دادند - بود. زبان تورکی به موازات زبان‌های فارسی و عربی از سوی مقامات و دیپلومات‌های دولت قیزیل‌باشیه در روابط بین المللی و دیپلوماسی این دولت نیز بکار می‌رفت. درجه و شمول کاربرد رسمی زبان تورکی در دولت قیزیل‌باشی (صفوی) می‌تواند مورد مباحثه قرار گیرد، اما رسمی بودن آن یک واقعیت تاریخی قطعی است.

٨-این مکتوب از منظر تاریخ روابط مغلق و هم تنیده‌گی فیرانسا – قیزیل‌باش‌ها – ارمنی‌ها در مقابل عثمانلی‌ها و تورک‌ها قابل توجه است.

لغت‌نامه

آستانه‌ی سعادت: ایستانبول

آصیفه: خردمندانه

اعانت: یاری، کمک

آقچا: سکه‌ی نقره

اِنها: آگاه ساختن، خبر دادن، اطلاع رساندن

اه‌فه‌ندیم: سرورم

ائدی‌وئریز: فورا و سریعا می‌کنیم

ائلچی: سفیر

باش‌وکیل: صدراعظم ویا نخست وزیر در دوره‌ی عثمانلی

بولماق: یافتن