ترکتازی، ریشه‌شناسی و کاربردهای نژادپرستانه‌ی آن بر علیه دو ملت تورک و عرب

ترکتازی، ریشه‌شناسی و کاربردهای نژادپرستانه‌ی آن بر علیه دو ملت تورک و عرب 

مئهران باهارلی

 

در زبان و فرهنگ فارسی اصطلاحی به شکل «تُرکتازی» – تورک‌تازی با ضمّه‌ی ت [ تُ ] وجود دارد. این اصطلاح در زبان و فرهنگ فارسی، مانند عبارت «این ره که تو می‌روی به تورکستان است»، دارای معنی‌ا‌ی منفی و باری تحقیرآمیز است. این اصطلاح در ایران، کشوری که اکثریت نسبی جمعیت آن تورک و دارای چند منطقه‌ی ملی تورک‌نشین و یا «تورکستان» («تورک‌ایلی» در شمال غرب، «قاشقای‌یورت» در جنوب، «آفشاریورت» در شمال شرق، ...) است اغلب با هدف ضمنی شیطان‌سازی از هویت ملی تورک توسط افرادی با تمایلات ناسیونالیستی فارسی – ایرانی استفاده می‌شود و بنابراین کاربرد آن رفتاری نژادپرستانه و مصداق ادبیات نفرت بر علیه خلق تورک ساکن در ایران و کشورهای منطقه است.

در حالی که قسمت ترک این اصطلاح، در آغاز به معنی قوم و ملت مشهور تورک نه‌بود، بلکه کلمه‌ی تورکی‌ی «تَرک» - ته‌رک به معنی تاختن سریع و شتابان و یا به احتمال کمتری تلفظ آن به صورت تُرک – تورک بود که بعدها به شرحی که در زیر خواهد آمد، با نام قوم و ملت «تورک» جای‌گزین شده است.  

کلمه‌ی ترکتازی در طول زمان چهار مرحله‌ی تطوّر را سپری کرده است:

مرحله‌ی اوّل- تَرک تازی، تُرک تازی: تاختن به سرعت

در آغاز قسمت ترک در اصطلاح ترکتازی، کلمه‌ی تورکی‌ی «تَرک» - ته‌رک با فتحه [ تَ ] به معنی سریع و شتابان و یا به احتمال کمتری تلفظی از آن به صورت «تُرک» - تورک با ضمه [تُ] به همان معنی، و غیر از نام قومی و ملی تورک ‌بود که به آن کلمه‌ی فارسی‌ی «تازی» به معنی تاختن اضافه شده است. در نتیجه در این مرحله تَرک‌تازی (حرف ت با فتحه) و تُرک‌تازی (حرف ت با ضمه) به معنی تاختن ناگهانی و بسیار سریع، تاختن به سرعت، تاخت آوردن به شتاب و تعجیل و بی‌خبر و ناگاه؛ حمله و هجوم و جولان ناگهانی کردن و ... بود که تماماً هم‌خوان با معانی‌ی کلمه‌ی تَرک – ته‌رک در زبان تورکی می‌باشند.

بن تَرک (ته‌رک) در زبان تورکی به معنی‌ی سریع، با شتاب، به سرعت، چابوک، زود، فوراً، ... است. از مشتقّات ریشه‌ی تَرک – ته‌رک در زبان تورکی بدین معنی نمونه‌های زیر (همه با فتحه بر ت)، قابل ذکر هستند: ته‌رک‌له‌مه‌ک (عجله کردن، شتاب کردن، سرعت گرفتن)، ته‌رکین (-ن در این‌جا قید زمان است. به معنی چابوک، بسیار سریع، سریعاً، خیلی زود، با عجله، فوراً، به چابوکی)، ته‌رک‌جه، ته‌رک‌لی (در حال عجله، شتابان)، ته‌رک‌گینه (بسیار سریع، در یک لحظه، دفعتاً)، ته‌رکین گه‌لمه‌ک،...

تلفظ تَرک به صورت تُرک: کلمه‌ی تورکی تَرک به معنی سریع، تیزرو، پرشتاب، عجول و شتابان در بعضی از لهجه‌های تورکی و بسیاری از زبان‌های مونقولیک دارای تلفظی با ضمه به صورت تُرک (تورک، تورگ) است. «تورگه‌ن» و «تورگون» ساخته شده از این تلفظ، در زبان‌های مونقولیک بسیار رایج هستند[1].

«ته‌رک چاپماق» به معنی‌ی تاختن بسیار سریع: در زبان‌ها و لهجه‌های تورکیک از دوره‌ی باستان تا به امروز با استفاده از کلمه‌ی تَرک – ته‌رک فعل‌های ترکیبی‌ی بی‌شماری ساخته شده است. از جمله ته‌رک قیلماق (عجله کردن، به سرعت انجام دادن)، ته‌رک گه‌لمه‌ک (به سرعت آمدن)، ته‌رک قاچماق (سریعاً ناپدید شدن)، ته‌رک بیتیرمه‌ک، ته‌رک اؤلمه‌ک، ته‌رک اؤیون گه‌لمه‌ک (در زمان بسیار کمی آمدن)، و «ته‌رک چاپماق» به معنی‌ی تاختن بسیار سریع. احتمالاً ترکیب تَرک‌تازی‌ی اوّلیه در زبان دری-فارسی، ترجمه‌ی مستقیم و کلمه به کلمه‌ی همین فعل تورکی‌ی اخیر «ته‌رک چاپماق» است.

قسمت تازی و ربط دادن آن به کلمات تیز و تَرک: تازی در ترکیب ترکتازی، ظاهراً کلمه‌ای فارسی‌ ساخته شده از صیغه‌ی امر دوم شخص مفرد فعل تاختن به علاوه‌ی پسوند اسم مصدرساز –ی است. یک دیدگاه نه چندان مقبول، «تازی» بخش دوم این کلمه را با کلمه‌ی تورکی‌ی تز (تیز، تئز، ته‌ز) به معنی‌ی بسیار زود و شتابان، به سرعت و سریعاً ربط می‌دهد. بنا به این نگرش، فورم اولیه‌ی این ترکیب ترک‌تز (ته‌رک ته‌ز) مرکب از دو کلمه‌ی تورکی‌ی ته‌رک و ته‌ز، جمعاً به معنی بسیار سریع و فوری است. ترکیب تئزله‌مه‌ک (سرعت گرفتن، شتافتن، عجله کردن) هم‌قالب و هم‌معنی با ته‌رک‌له‌مه‌ک از همین ریشه است. تعدادی از تورکی‌شناسان خود کلمه‌ی تورکی‌ی ته‌ز-تئز را با کلمه‌ی تَرک- ته‌رک هم‌ریشه می‌دانند که در نتیجه‌ی روندی موسوم به روتاسیسم-زوتاسیسم،Zetasizm / Rotasizm (rhotacism) در کلمات تورکی و آلتاییک، حروف «ر» و «ز» در آن‌ها به یک‌دیگر تبدیل شده است؛ مانند تبدیل گؤر به گؤز، اوغوز به اوقور، ...

قالب اسم تورکی + صیغه‌ی امر دوم شخص مفرد فعلی فارسی + پسوند اسم مصدرساز – ی: در زبان فارسی ترکیبات ساخته شده با یک کلمه‌ی تورکی و صیغه‌ی امر دوم شخص مفرد یک فعل فارسی به علاوه‌ی یای اسم مصدری مانند تَرک‌تازی معمول است. مانند کلمات آتی: قالی‌بافی، پرچم‌داری، کلیم‌دوزی، جارزنی، چاخان‌بازی، جلوگیری، یونجه‌زنی، آش‌پزی، قپان‌داری، باسمه‌زنی، آجیل‌خوری، توپ‌بازی، ...

در متون دری‌ی این دوره (سنائی، سوزنی، انوری، ...) کلمه‌ی ترکتازی را، بدون ایجاد اختلال در معنی، در همه جا می‌توان با فتحه و به صورت تَرک‌تازی خواند.

مرحله‌ی دوم: تُرک تازی‌ی سپاهیان تورک

در این مرحله کلمه‌ی تَرک با فتحه [ تَ ] به معنی سریع (و یا به احتمال کمتر تلفظ آن به صورت تُرک با ضمّه [ تُ ])، با تُرک - تورک نام قوم و ملت مشهور جای‌گزین و معنی‌ی حاصله به جنگ‌جویان و سپاهیان تورک ربط داده شده است.

الف- مولفین و شعرای تورکی مانند خاقانی (فوت ١١٩٠)، نظامی (فوت ١٢٠٩)، مولوی (فوت ١٢٧٣)، ... در این جای‌گزینی نقش تعیین کننده‌ای داشتند:

ز هندو جستن آن ترک‌تازش / همه تورکان شده هندوی نازش (نظامی).

دل ترک‌تازان در آن دار و گیر / برآورد از نای تورکی نفیر (نظامی).

تورکانه به‌تاز، وقت تنگ است / کان تورک ختا به خرگه آمد (مولوی)

ب- نحوه‌ی کاربرد کلمه‌ی تازی در دو بیت زیر از سوی نظامی بسیار روشن‌گر و موید این نظر است که فورم اولیه‌ی ترک در ترکیب ترکتاز، نه تُرک – تورک به معنی نام قوم و ملت، بلکه تَرک – ته‌رک و یا تُرک-تورک به معنی سریع بود. زیرا در این ابیات، نظامی بنا صنایع شعری از جمله جناس تام (دو کلمه از نظر ظاهر کاملاً یکسان، اما با معنی‌های متفاوت) کلمه‌ی تازی به معنی قوم عرب را به‌کار برده است. در حالی که کلمه‌ی تازی موجود در ترکیب ترکتازی، غیر از تازی به معنی قوم عرب، بلکه مشتق از تاختن فارسی است:

موی به مویت ز حبش تا طراز / تازی و تورک آمده در ترک‌تاز؛

می‌کرد به وقت غمزه بازی / بر تازی و تورک، ترک‌تازی (نظامی).

به همان قیاس، در این ابیات نظامی بنا به صنایع شعری و از جمله جناس ناقص حرکتی (تَرک و تُرک در یک حرکت تفاوت دارند) کلمه‌ی تُرک به معنی قوم تورک را نیز به‌کار برده که نشان می‌دهد کلمه‌ی ترک موجود در ترکیب ترکتازی، غیر از تورک به معنی قوم و ملت تورک، بلکه کلمه‌ی تورکی تَرک و یا تُرک به معنی سریع است. به عبارت دیگر همان‌گونه که در ابیات فوق کاربرد تازی به معنی‌ی عرب، دلیل آن نیست که کلمه‌ی تازی در ترکیب ترکتازی‌ی اوّلیه نیز دارای همان معنی قوم عرب بود (می‌دانیم که این تازی‌ی اوّليه به معنی تاختن بود)؛ کاربرد تُرک در این ابیات به معنی قوم تورک نیز دلیل آن نیست که کلمه‌ی تَرک در ترکیب ترکتازی‌ی اوّلیه دارای همان معنی قوم تورک بود (می‌دانیم که این ترک اوّلیه به معنی سریع بود).

ج-در کاربرد مولفین و شعرای تورک این دوره، تُرکتازی ارتباط داده شده با نام قومی و ملی تورک، دارای بار و معنی‌ی منفی نیست، بلکه معنا و کاربرد مثبتی دارد و به معنی‌ی تاختن و انجام دادن یک عمل به به‌ترین وجه ممکنه، به زیبائی‌ی تمام و بسیار موثر و معطوف به نتیجه است:

گرد راهش به ترکتاز سپهر/ تاج زرین نهاد بر سر مهر (نظامی)

هزار گونه به‌لنگم به هر رهم که برند /  رهی که آن به سوی تُست ترکتاز کنم (مولوی)

د- در فرهنگ‌ها و اشعار و تالیفات این مرحله، مراد از بخش تُرک در فورم جدید تُرکتاز، عمدتاً سپاهیان و لشکریان و نظامیان و جنگجویان تورک که معروف و مشهور به چالاکی، چابوکی، تیزی، تندی، فرزی، جلادت و چوستی بودند است:

سپه‌دار غمش در سینه‌ام زان ترکتاز آرد/ که تسخیر بلاد، آیین بود لشکرپناهان را (طالب آملی)؛

عشق چون ترکتاز بردارد/ نی سوارند، آسمان فرسان (موللا سالک قزوینی)

مرحله‌ی سوم: تُرکتازی غارت‌گران تورک

الف-در طی این دوره‌ی طولانی که مصادف است با حاکمیت هزار و چندین صدساله‌ی تورکان بر بخش اعظم آسیا، شبه قاره‌ی هند، خاورمیانه و اوروپای شرقی، به کلمه‌ی تُرکتازی که اکنون مرتبط با نام قومی تورک تلقی می‌شد، کم کم باری منفی تحمیل شده است.

ب-مولفین و شعرائی که مفهوم تُرکتازی با معنی‌ی جدید منفی را و بر خلاف شان نزول آن صریحاً به قوم تورک ارتباط دادند، اغلب مولفین و شعرای فارس - تاجیک و به ویژه از شبه قاره‌ی هند بودند. به عنوان نمونه مولفین غیاث اللغات و فرهنگ رشیدی، دو فرهنگ فارسی که ترکتازی به معنی‌ی منفی را نخستین بار و صراحتاً به تورک‌ها ربط داده و به صورت «مثل تاختن تورکان» معنی کرده‌اند، به ترتیب محمد غیاث‌الدین بن جلال‌الدین رامپوری (١٨٢٦ میلادی) و موللا عبد الرشید بن عبد الغفور حسینی مدنی تتوی سندی (١٦٥٣ میلادی)، هر دو از مردم و بلاد هند هستند. 

مرحله‌ی چهارم: ادبیّات نفرت در زبان و فرهنگ فارسی

الف-در دوره‌ی معاصر مولّفین، نخبه‌گان، قومیت‌گرایان، پان‌ایرانیست‌ها، مقامات دولتی، ... فارس و بعضی از تورکان آسیمیله شده و یا مانقورت و گؤزقامان، اصطلاح تُرکتازی را با سائقه‌های نژادپرستی و تورکی‌هراسی و به صورت یک ناسزای تحقیرآمیز و توهین کننده بر علیه ملّت تورک، و به منظور شیطان‌سازی از هویّت تورک به کار می‌برند.

ب-در قرون ١٩ و ٢٠، هویت قومی‌ی فارسی که قومیت‌گرایان فارس آن را هویّت ملّی‌ی ایرانی می‌خوانند، تحت تاثیر نژادپرستی آریائی، پارسی‌گری توسعه‌طلبانه و تورکی‌هراسی - تورکی‌ستیزی –تورکی‌زدائی تعریف و آفریده شد. پس از انقلاب ضد تورک مشروطیت، پست نمایاندن، تحقیر، مسخره نمودن و توهین به هویت تورک، زبان تورکی، تاریخ و فرهنگ و انسان تورک، به سیاست نهادینه و رسمی‌ی دولت مودرن ایران تبدیل گردید. کاربرد و شیوع تعبیراتی مانند «تورک‌تازی»، «این ره که تو می‌روی به تورکستان است»[2]، «تورک خر»، ... در زبان و ادب و فرهنگ فارسی؛ پدیده‌ی توهین‌های ادواری به تورک‌ها در نشریات و رسانه‌های دولتی و فارسی؛ تحقیر و پست و وحشی نمایاندن تورک‌ها در کتب درسی مدارس؛ جوک‌های تورکی؛ مسخره کردن لهجه‌ی تورک‌ها و ... از دوره‌ی مشروطیت تا به امروز، همه می‌بایست در متن این زمینه‌ی نژادپرستی سیستماتیک و نهادینه و به عنوان بخشی از ادبیات نفرت ethnophaulisms بر علیه خلق تورک - با هدف ایجاد از خود بیگانه‌گی‌ی فرهنگی و نفرت از خود در میان ملّت تورک ساکن در ایران، منفعل نمودن، به تسلیم واداشتن و نتیجتاً تسهیل پروژه‌ی فارس‌سازی‌ی (فارسیفیکاسیون) وی - بررسی گردد.

ج- در حال حاضر کاربرد تُرکتازی و دیگر تعبیرات ضد تورک و ادبیّات نفرت بر علیه تورک‌ها در زبان فارسی امری روزمره، عمومی، سیستماتیک، مستمر و علنی با پشتوانه‌ی دولتی است و علاوه بر رسانه‌های دولتی و ادبا و فرهنگ‌نویسان، در میان تمام اقشار و لایه‌های جامعه‌ی فارس، از جمله سیاسیون اسلامیست و کومونیست و خود-آریانژاد-انگار و تورک‌های آسیمیله شده مخصوصا سکولار و چپ‌گرا دیده می‌شود. 

د- مولفه‌ی عرب‌ستیزی: عده‌ای کلمه‌ی فارسی تازی در ترکیب ترکتازی را قوم عرب معنی می‌کنند. همان‌گونه که قبلاً گفته شد، در گذشته شعرایی مانند نظامی و قاآنی هم ترکیب تَرکتازی را، حمل بر دو قوم تورک و عرب کرده‌‌اند. این کاربرد ادبی و هنرمندانه بود و معنی مثبت داشت و دارای ماهیت نژادپرستانه و شعوبی و ... نه‌بود:

می‌کرد به وقت غمزه سازی / بر تازی و تورک ترکتازی (نظامی):

از حمله تو لشکر تازی و ملک تورک / آشفته و خراب ز یک ترکتاز باد (قاآنی)

اما در دوران معاصر، بعضی از شعرا مانند شهریار و بهار ترکیب ترکتازی را در معنی‌ی منفی و بر علیه تورک‌ها و اعراب به‌کار برده‌اند که کاربردی نژادپرستانه و مصداق ادبیات نفرت بر علیه دو ملت تورک و عرب است. قابل ذکر است که کاربرد «تازی» به جای «عرب» در زبان و ادب فارسی معاصر، خود یک رفتار نژادپرستانه و عرب‌ستیزانه است:

فلک یک چند ایران را اسیر تورک و تازی کرد / در ایران خوان یغما دید و ترکتازی کرد (شهریار)

نام ایران رفته بود از یاد تا تازی و تورک / تورک‌تازی را برون راندند لاشه از کمین (بهار).

ر- در شرایط فعلی که تورک‌ها اکثریت نسبی‌ی جمعیتی‌ی ایران و کشورهای تورکیک تنها همسایه‌گان مدنی‌ی آن را تشکیل می‌دهند، و سیاست دولتی نسل‌کشی زبانی و ملی تورک در این کشور اعمال می‌شود، استفاده از تعبیر تورک‌تازی در زبان و فرهنگ فارسی توهین، بی‌احترامی و ناسزاگوئی‌ی آشکار به تک تک افراد تورک در ایران و منطقه؛ رفتاری نژادپرستانه بر علیه ملت تورک، مصداق ادبیّات نفرت است. مخصوصا استفاده‌ی رسانه‌های دولتی و کتب درسی، هم‌چنین مولفین تورک از این اصطلاح نژادپرستانه و ضد تورک به هیچ وجه قابل قبول نیست و می‌باید به شدیدترین وجه ممکن تقبیح و محکوم شود.

برای مطالعه‌ی بیشتر:

Sir Gerard Clauson: An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish.

http://turuz.com/book/title/an-etymological-dictionary-of-pre-thirteenth-century-turkis

Prof. Dr. Tuncer Gülensoy , Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü (2 Cilt Takım), Türk Dil Kurumu Yayınları

Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2

https://docs.google.com/file/d/0B2IvxQOQBnA6aUtiOVJhdENMMUk/edit

لغت‌نامه‌ی دهخدا: ماده‌های ترکتازی، ترکتاز، ترکتازه، ...

گنجور، آثار سخن‌سرایان پارسی‌گو

http://ganjoor.net/

Hüseyin Yıldız, Türkiye Türkçesi Ağızlarında Zetasizm/Rotasizm Meselesinin İzleri

http://turkiyat.gazi.edu.tr/posts/download?id=33961

ALEKSANDR M. ŞÇERBAK. ZETASİZM -ROTASİZM MESELESİ VE TÜRKÇE İLE MOGOLCA ARASINDAKİ İLİŞKİLERE DAİR BAZI DÜŞÜNCELER

https://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20DILI/scerbak_zetasizm_rotasizm_meselesi.pdf

Ezgi DEMİREL. ORTA TÜRKÇE SÖZLÜKLERİNDE ZETASİZM / ROTASİZM

https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1551024

Silvia Pettini. The Language of Ethnic Conflict in English Online Lexicography: Ethnophaulisms in "powered by Oxford" Lexico.com. Department of Foreign Languages, Literatures and Cultures, Roma Tre University, Rome, Italy (silvia.pettini@uniroma3.it)

https://www.scielo.org.za/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S2224-00392023000100017#:~:text=Ethnophaulisms%20often%20hit%20the%20headlines,prime%20example%20of%20linguistic%20racism.

---

[1] *türgen „fast, quick‟. MMo SH turgen, turgun H155 „fast, tight‟, HY türgen M104, Muq türgen P359b. WM türgen L855a. Kh türgen H525a. Bur türge(n) C445b. Kalm türgn M524a. Dag turɣun E264. EYu tʉrɣen B123. Mgr---. Bao---. Dgx---. Mog---.

[2]  در ضرب‌المثل «این ره که تو می‌روی، به تورکستان است»، تورکستان و یا سرزمین تورکان و با تعمیم هر آنچه مربوط به تورک‌ها است، با خطا و اشتباه معادل شمرده شده و به صورت چیزی که برای صحیح بودن می‌بایست از آن دوری و اجتناب کرد تصویر می‌شود. این دقیقا مفهوم طرد و حذف در ادبیات نفرت‌ بر علیه گروه‌های قومی و ملی است.