یاشاسین تورک جوان‌لاری! خطابه‌ی تورکی غنی‌زاده سلماسی به جوانان تورک نوشته شده در ١٠٩ سال پیش

یاشاسین تورک جوان‌لاری!

 

«شما تورک هستید. خونی که در رگ‌های شما جاری است خون تورک است. پدران شما که تورک بودند، با رفتارهای مردانه و شجاعانه‌شان خود را به جهان شناسانده و شان و شهرت ابدی برای قوم تورک کسب کرده‌اند»

 

خطابه‌ی تورکی غنی‌زاده سلماسی به جوانان تورک

نوشته شده در سال ١٩٠٧

 

مئهران باهارلی

در شماره‌ی نهم نشریه‌ی فریاد چاپ اورمیه، به سال ١٩٠٧ (١٢٨٦ شمسی) یعنی ١٠٩ سال پیش، یک سال پس از امضای فرمان مشروطیت و ١٨ سال پیش از تاسیس سلسله‌ی پهلوی، یک خطابه‌ی‌ تورکی به قلم محمود غنی‌زاده سلماسی خطاب به جوانان تورک منتشر شده است. غنی‌زاده در خطابه‌ی خود، که از هر جهت یک سند تاریخی فوق العاده است، "هویت ملی" مردم ما را "تورک" می‌نامد و خطاب به جوانان آزربایجان می‌گوید: "شما تورک هستید و خون جاری در رگ‌های شما خون تورک است. پدران تورک شما با رفتارهای مردانه و شجاعانه‌شان خود را به جهان شناسانده و شان و شهرت ابدی برای قوم تورک کسب کرده‌اند". وی یگانه‌گی ملی خلق تورک در دو سوی ارس را یادآوری کرده؛ این دو را یک قوم، از یک تبار، هم‌دین و هم‌مذهب و فرزندان یک خانواده می‌نامد. سپس به جوانان تورک در آزربایجان توصیه می‌کند در امر تشکل و سازمان‌یابی برای بسترسازی و تحصیل حقوق زبانی، فرهنگی و سیاسی تورک، از تورکان قفقاز متابعت کرده خود را با آن هماهنگ سازند. و در آخر تنبیه می‌کند که تورک‌ها نمی‌باید از جان‌نثاری در راه وطن و به خاطر ملت خود، سستی کرده و یا بترسند. 

این خطابه‌ی تورکی منحصر به فرد، از جنبه‌های متعدد دارای اهمیت است. از جمله تاریخ تشکل شعور ملی تورک در ایران، تورک‌ایلی و غرب آن به مرکزیت اورمیه؛ روند ملت‌شونده‌گی خلق تورک؛ روابط زبانی، ادبی، فرهنگی و سیاسی تورکان تورک‌ایلی با عثمانلی و قفقاز؛ نثر تورکی و تورکی‌نویسی؛ تاریخ مطبوعات تورک در تورک‌ایلی و ایران؛ تاثیرپذیری محیط ادبی و سیاسی تورک‌ایلی بویژه غرب آن به مرکزیت اورمیه از محیط فرهنگی و ادبی و سیاسی عثمانلی؛ سرگذشت سیاسی و مطبوعاتی شخص غنی‌زاده؛ و نهایتاً سیر تطور در برداشت وی از مفاهیم هویت ملی تورک، وطن تورک‌ایلی، ایرانیت و ...

در زیر نخست اصل این خطابه‌ی استثنائی به زبان تورکی با خطوط عربی و لاتین و سپس ترجمه‌ی آن به فارسی توسط خودم را آورده و در آخر چند توضیح کوتاه در این باره اضافه کرده‌ام. (در متن تورکی، کلمات و پسوندهای تورکی با الفبا و املاء مودرن و فونتیک تورکی، عبارات و کلمات فارسی و عربی به املای آن زبان‌ها نوشته شدند. مئهران باهارلی)

یاشاسین تورک جوان‌لاری‌!

سیز تورک'سونوز. دامارلارینیزداکی قان "تورک" قانی‌دیر. تورک اولان بابالارینیز، اطوارِ مردانه و شجیعانه‌له‌ری‌له اؤزله‌ری‌نی عالَمه تانیتمیش و تورک قومو اوچون ابدی بیر شان و شهرت قازانمیش‌دیر.

فریاد- اورمو. سایی ٩، بیرینجی ایل. شنبه ربیع الاخر ١٣٢٥، ٥ مای ١٩٠٧

خطابه

تورک جوان‌لاری‌نا

جوان‌لار، گؤزله‌رینیزی آچینیز!. افقِ استقبالیمیزدان باش گؤسته‌ره‌ن و پیشِ نگاهیمیزی قارانلیق‌لاشدیران بولوت‌لاری، او دهشت‌لی ییلدیریم‌لار یاغدیرماغا مستعد اولان مُظْلَم بولوت‌لاری، گؤرونوز. محقّق بیر فیرتینایِ قورخولو، بیر طوفانِ بلا اطرافیمیزدا چالخانییور. نه ایچون دورموشسونوز، نه‌یه منتظرسینیز جوان‌لار؟ ... حیاتِ ملّی‌میزی قورتارماق و بو کشتی‌یِ طوفان‌زده‌نی ساحلِ سلامته چیخارماق، سیزین، ته‌ک بیر سیز جوان‌لارین زورِ بازویِ غیرتی‌نه باغ‌لی‌دیر! ......

ملّت دردی، ملّیت حسّی جوان قلب‌له‌رده، آچیق فکرلی جوان‌لارین قلبِ شیرانه‌سی‌نده یئر توتار. بون‌لاری دئمه‌ک‌ده‌ن "سال‌دیده‌له‌ریمیزده، قوجالاریمیزدا ملّیت حسّی یوخ‌دور" دئمه‌ک ایسته‌میره‌م. بو قه‌ده‌ر وار که: حالِ حاضردا ایشه یاراناجاق سیزسینیز، سیز. اون‌لارا سیز گه‌ره‌ک کؤمه‌ک ائده‌سینیز. اون‌لارین و عمومِ وطن خیرخواه‌لاری‌نین خیالاتی‌نا سیز گه‌ره‌ک رواج وئره‌سینیز.

ائی آزه‌ربایجان جوان‌لاری‌! ... خطابیم سیزله‌ره‌دیر. وقتینیزی نه اوچون عطالت‌له گئچیرییورسونوز؟ .... سیز تورک'سونوز. دامارلارینیزداکی قان "تورک" قانی‌دیر. تورک اولان بابالارینیز، اطوارِ مردانه و شجیعانه‌له‌ری‌له اؤزله‌ری‌نی عالَمه تانیتمیش و تورک قومو ایچون ابدی بیر شان و شهرت قازانمیش‌دیر.

یاد اولسون اوْل حمیت‌مند اولان اسلافیمیز

بیز مجاهد، محترم بیر فرقه‌نین اخلافی‌ییز [قوشار؟]

قافقاس تورک‌له‌ری، تا قولاق‌لارینیزین دیبی‌نده‌کی قافقاس‌لی‌لار، سیزینله بیر قوم‌دا‌ن، بیر عرق‌ده‌ن، بیر دین و مذهب‌ده‌ن، حاصلی بیر ائوین اولادی‌ندان اولدوق‌لاری حال‌دا، بو آخرینجی بیر نئچه ایل مدّتی‌نده باخینیز نه اولدولار. میدانِ مسابقه‌ی ترقّی‌ده، هارالارا قه‌ده‌ر گئتدی‌له‌ر. آز مدّت قاباق، قافقاسیادا تورک دئدییین [نه‌دیر؟] ملّت نه‌دیر؟ ترقّی نه‌دیر؟ مطلق بیلمه‌ز ایدی‌له‌ر ..... ایندی ایسه غیرت حمّیت سایه‌سی‌نده چوخ آز مسلمان که‌ندی تاپارسینیز کی اورادا مسلمان‌لارین اؤزله‌ری‌نه مخصوص بیر مدرسه یا بیر قرائت‌خانه‌له‌ری اولماسین ... اون‌لاری بو یولا سوق ائده‌ن و اون‌لارا بو حقایقی تعلیم ائده‌ن کیم‌له‌ر ایدی‌له‌ر؟ هئچ سؤز یوخ جوان‌لار. نورِ معارف‌له گؤنول‌له‌ری ضیالی جوان‌لار .....

نه اوچون سیز حرکاتینیزی اون‌لارا تطبیق ائتمییورسونوز؟ ایران حکومتی ایله روسیه حکومتی ایکی‌سی بیر مسلک‌ده، بیر خطِّ حرکت.ی تعقیب ائتدیک‌له‌ری حال‌دا، سیز تورک‌له‌ر حرکاتِ مجاهده‌کارانه‌نیزی قافقاس مجاهد جوان‌لاری‌نین حرکاتی‌نا نه ایچون اویدورمویورسونوز؟ و اون‌لارین گئتدیک‌له‌ری و بیر درجه‌یه قه‌ده‌ر موفّق اولدوق‌لاری یولویلا نه ایچون گئتمییورسونوز؟ دوغرودور. بیزله‌رین اؤز دایره‌ی ایرانیت‌یمیزده اؤزوموزه مخصوص بیر طریقِ مجاهده‌میز واردیر که قافقاس‌لی‌لارین‌کی‌نا نسبت قبول ائتمه‌ز. زیرا که اون‌لار آیری بیر طریق‌له منزلِ مقصودا طرف ایره‌لی گئدییورلار. بیز ایسه بوتون بوتونه آیری بیر وادی‌ده، نقطه‌ی توجّه‌موزو بیلمه‌یه‌ره‌ک یول آلماق‌داییز.

فقط اقرار ائده‌لیم: بیزیم‌کی ناقص‌دیر، غیرِ کافی‌دیر، لا تُعَدُّ ولا تُحَصّیٰ احتیاجاتیمیزا نسبتاً قیاس قبول ائتمه‌ز درجه‌ده آزدیر. هانی سیزین جمعیت‌له‌رینیز؛ نشرِ سواد، نشرِ معارف جمعیت‌له‌رینیز، نطوق خطیب جوان‌لارینیز؟ هانی سیزین تهدیدجی (ترور) دسته‌له‌رینیز؟.

جوان‌لار‌! نه وقته قه‌ده‌ر وجدان‌سیز، حقیقت‌سیز خاین‌له‌ر وطنیمیزی بیر باشی‌ندان توتوپ ییییپ قورتاراجاق‌لار؟ (جاهل جسور اولور. بیز جاهلیز، ففط جسارتیمیز یوخ. خاین مخوف اولور. بیز ایسه خیانتیمیز یوخ، فقط خوفوموز وار). نه ایچون قورخویورسونوز تورک‌له‌ر؟ نه اوچون فتور گتیرییورسونوز؟ (بیر گون یاراندیق، بیر گون داخی اؤله‌جه‌ییز) تورک‌له‌ره مخصوص بیر ضرب المثل‌دیر. وطن یولوندا، ملّت اوغروندا فدایِ نفس، ایثارِ جان ائتمه‌ک‌ده‌ن شیرین، لذیذ داخی نه وار؟ ..... آه یا ربّی! ... او سعادت بیزله‌ره قسمت اولور مو؟ (ظن ائده‌ریم اولور ...........)

خونِ اربابِ حمیت غرق ائده‌ر ظالم‌له‌ری

مشعلِ افکارِ احرارانه سؤنمه‌ز خون‌یله

   

یاشاسین تورک جوان‌لاری‌!

یاشاسین آزه‌ربایجان‌!

 

م. غ. [محمود غنی‌زاده سلماسی]

 

YAŞASIN TÜRK CAVANLARI!

 

SİZ TÜRK’SÜNÜZ. DAMARLARINIZDAKI QAN TÜRK QANIDIR. TÜRK OLAN BABALARINIZ, ETVÂR-I MERDÂNE VE ŞECÎÂNELERİYLE ÖZLERİNİ ÂLEME TANITMIŞ, VE TÜRK QOVMU ÜÇÜN EBEDÎ BİR ŞAN VE ŞÖHRET QAZANMIŞDIR.

 

Feryad Qezéti, Urmu. Sayı 9, Birinci il, 5 Rebiülâxır, 5 may 1907

 

XETÂBE

 

TÜRK CAVANLARINA!

 

[Bu sayının başlağı:

Axıtdı séyf-i mezâlim demâ-ı mezlûmu

Aransın ehl-i hemiyyet, kefen kefen diyerek] (Süleyman Nazif)

 

Cavanlar, gözlerinizi açınız! Ufuq-i isiqbâlımızdan baş gösteren ve pîş-i nigâhımızı qaranlıqlaşdıran bulutları, o dehşetli yıldırımlar yağdırmağa müsteidd olan müzlim bulutları görünüz. Müheqqeq bir fırtına-ı qorxulu, bir tûfân-ı belâ etrâfımızda çalxanıyor. Ne içün durmuşsunuz? Neye müntezirsiniz cavanlar? … Hayât-ı millimizi qurtarmaq ve bu keşti-yi tûfânzedeni sâhil-i selâmete çıxarmaq, sizin, tek bir siz cavanların zûr-i bâzû-yi qéyretine bağlıdır ….!

Millet derdi, milliyet hissi cavan qelblerde, açıq fikirli cavanların qelb-i şîrânesinde yér tutar. Bunları démekden “sâldîdelerimizde, qocalarımızda milliyet hissi yoxdur” démek istemirem. Bu qeder var ki: hâl-ı hazırda işe yaranacaq sizsiniz, siz! Onlara siz gerek kömek édesiniz. Onların ve umûm-i veten xéyirxahlarının xeyâlâtına siz gerek revâc véresiniz.

Éy Azerbayan cavanları! … xetâbım sizleredir. Veqtinizi ne içün etâletle géçiriyorsunuz? … Siz TÜRKsünuz. Damarlarınızdakı qan “TÜRK” qanıdır. TÜRK olan babalarınız, etvâr-ı merdâne ve şecîâneleriyle özlerini âleme tanıtmış, ve Türk qovmu içün ebedî bir şan ve şöhret qazanmışdır.

Yâd olsun ol hemiyyetmend olan eslâfımız

Biz mücâhid, möhterem bir firqenin exlâfıyız (kimden?)

Qafqas Türkleri, tâ qulaqlarınızın dibindeki Qafqaslılar, sizinle bir qovmdan, bir ırqdan, bir din ve mezhebden, hâsılı bir évin évladından olduqları halda, bu axırıncı bir néçe il müddetinde baxınız ne oldular. Méydân-ı musâbiqe-yi tereqqîde haralara qeder gétdiler. Az müddet qabaq, Qafqasya’da Türk dédiyin [nedir]? millet nedir? tereqqî nedir? mütleq bilmez idiler. … indi ise qéyret hemiyyet sâyesinde çox az Müselman kendi taparsınız ki orada Müselmanların özlerine mexsus bir medrese ya bir qerâetxanaları olmasın! …. Onları bu yola sevq éden ve onlara bu heqâyiqi te’lim éden kimler idiler? Héç söz yox CAVANLAR. Nûr-i maârifle gönülleri ziyâlı cavanlar ….

Ne içün siz herekâtınızı onlara tetbîq étmiyorsunuz? Îrân hökümeti ile Rusya hökümeti ikisi bir meslekde, bir xett-i hereketi te’qib étdikleri halda, siz Türkler herekât-ı mucâhidekârânenizi Qafqas mucâhid cavanlarının herekâtına ne içün uydurmuyorsunuz? Ve onların gétdikleri ve bir dereceye qeder müveffeq olduqları yoluyla ne içün gétmiyorsunuz? Doğrudur, bizlerin öz dâire-yi Îrâniyyetimizde özümüze mexsus bir terîq-i mucâhidemiz vardır ki Qafqaslılarınkına nisbet qebûl étmez. Zîra ki onlar ayrı bir terîqle menzil-i meqsûda teref ireli gédiyorlar. Biz ise bütün bütüne ayrı bir vâdide, nöqte-yi teveccühümüzü bilmeyerek yol almaqdayız.

Feqet iqrâr édelim: bizimki nâqisdir, qéyr-i kâfidir, lâ tüeddü ve lâ tühessa ihtiyâcâtımıza nisbeten qiyâs qebûl étmez derecede azdır. Hanı sizin cemiyetleriniz, neşr-i savad, neşr-i maârif cemiyetleriniz, nutûq-i xetîb cavanlarınız? Hanı sizin tehdid édici “térör” desteleriniz?

Cavanlar! Ne veqte qeder vicdansız, heqîqetsiz xâyinler vetenimizi bir başından tutup yiyip qurtaracaqlar? “Câhil cesûr olur”. Biz câhiliz, feqet cesâretimiz yox. “Xâyin muxevvef olur”. Biz ise xeyânetimiz yox, feqet xovfumuz var. Ne içün qorxuyorsunuz TÜRKLER? Ne içün futûr getiriyorsunuz? “Bir gün yarandıq, bir gün daxı öleceyiz” Türklere mexsus bir zerb ül-meseldir. Veten yolunda, millet uğrunda fedâ-yi nefs, îsâr-ı can étmekden şirin, lezîz daxı ne var? … Âh Yâ Rebbî! … O saâdet bizlere qismet olur mu? Zenn éderim olur …..

Xûn-i erbâb-ı hemiyyet qerq éder zâlimleri

Meş’el-i efkâr-ı ehrârâne sönmez xûn ile (Abdullah Cevdet)

 

Yaşasın Türk Cavanları!

Yaşasın Azerbaycan!

 

M. Q. [Salmaslı Mahmıd Qenîzâde]

 

ترجمه‌ی خطابه‌ی تورکی غنی‌زاده (توسط مئهران باهارلی)

زنده باد جوانان تورک!

شما تورک هستید. خونی که در رگ‌های شما جاری است خون تورک است. پدران شما که تورک بودند، با رفتارهای مردانه و شجاعانه‌شان خود را به جهان شناسانده و شان و شهرت ابدی برای قوم تورک کسب کرده‌اند

فریاد- اورمیه. شماره ٩، سال اول. شنبه ربیع الاخر ١٣٢٥، ٥ مای ١٩٠٧

خطابه به جوانان تورک

چشم‌هایتان را باز کنید. ابرهائی که در افق آینده‌مان پیدا شده‌اند و جلوی چشمانمان را تاریک کرده‌اند، آن ابرهای تاریک و منحوس که قابلیت فروریختن رعدهای وحشتناک را دارند ببینید. بی‌تردید طوفانی دهشت‌انگیز، یک طوفان بلا در اطرافمان به حرکت در آمده است. چرا ایستاده‌اید؟ منتظر چه هستید ای جوانان؟ نجات دادن حیات ملی‌مان و به ساحل سلامت رساندن این کشتی طوفان‌زده، تنها به شما، به بازوی غیرت شما جوانان وابسته است.

درد ملت، حس ملیت در قلب‌های جوان، در قلب شیرانه‌ی جوانان روشن‌فکر جای می‌گیرد. با بیان این سخنان، نمی‌خواهم بگویم که سالمندان و پیرانمان حس ملیت ندارند. اما این نیز هست که در حال حاضر، آن‌هائی که مفید فایده‌اند شمائید، شما. شما باید به آن‌ها کومک کنید. شما باید به ایده‌آل‌ها و آرزوهای آن‌ها و همه‌ی خیرخواهان وطن رواج ببخشید.

ای جوانان آزربایجان! خطابم به شماهاست. به چه سبب اوقاتتان را به عطالت می‌گذرانید؟ شما تورک هستید. خونی که در رگ‌های شما جاری است خون تورک است. پدران شما که تورک بودند، با رفتارهای مردانه و شجاعانه‌شان خود را به جهان شناسانده و شان و شهرت ابدی برای قوم تورک کسب کرده‌اند:

یاد باد آن اسلافِ شریف‌مان

ما بازماندان گروهی مجاهد و محترمیم [شاعر؟]

تورک‌های قفقاز، همان قفقازیانی که بغل گوشتان‌اند، در حالی که با شما یک قوم، از یک نژاد، از یک دین و مذهب و خلاصه فرزندان یک خانه‌اند، بنگرید که در چند سال اخیر چه شدند و در میدان مسابقه‌ی ترقی تا به کجاها پیش رفتند. تا مدتی قبل، در قفقاز مطلقاّ هیچ کس نمی‌دانست آنچه تورک نام دارد [چیست]، ملت چیست، ترقی کدام است. اما اکنون، در سایه‌ی غیرت و شرف، به ندرت می‌توان روستای مسلمانی [تورکی] یافت که در آن مسلمانان [تورکان] مدرسه یا قرائت‌خانه‌ی خاص خود را نداشته باشند. چه کسانی آن‌ها را به این وضعیت سوق دادند و به آن‌ها این حقایق را آموختند؟ هیچ تردیدی نیست که جوانان. جوانانی که قلب‌هایشان با نور فرهنگ و معارف روشن گشته است.

چرا شما حرکات خود را با آن‌ها تطبیق نمی‌دهید؟ در حالی که حکومت‌های ایران و روسیه، هر دو بر یک مسلک و تعقیب کننده‌ی یک خط حرکت‌اند، شما جوانان تورک نیز چرا حرکات مجاهده‌کارانه‌ی خود را با جوانان مجاهد قفقاز هماهنگ نمی‌کنید؟ چرا به راهی که آن‌ها می‌روند و باعث موفقیت آن‌ها به درجه‌ی معینی نیز شده است نمی‌روید؟ درست است. ماها در داخل دایره‌ی ایرانیت‌مان، روش مجاهده‌ی خاص خودمان را داریم که با روش مجاهده‌ی قفقازیان متناسب نیست. زیرا که آن‌ها به طریقی متفاوت به سوی مقصود خود پیش می‌روند. اما ما تماماّ در وادی متفاوتی و در حالیکه حتی نقطه‌ای که به آن می‌باید متوجه باشیم را نمی‌دانیم راه می‌پیماییم.

اما باید اعتراف کنیم که روش ما ناقص است، ناکافی است، در مقایسه با احتیاجاتمان که بی‌شمارند مناسب نیست و بسیار قلیل است. کجاست تشکیلاتتان، تشکیلاتتان برای نشر سواد و معارف، جوانان خطیب و سخن‌پردازتان؟ کجاست دسته‌جات بازدارنده‌تان (ترورتان)؟

جوانان! تا به کی خاینین بی‌وجدان و ناصادق وطنمان را از یک سر گرفته، خورده و تمام خواهند کرد؟ (جاهل جسور می‌شود. در حالی که ما جاهلیم، اما جسارت نداریم. خاین می‌ترسد؛ در حالی که ما خیانتی نکرده‌ایم، اما خوفناکیم). تورک‌ها، چرا می‌ترسید؟ سستی چرا؟ ضرب المثل (یک روز آفریده شدیم، یک روز دیگر نیز خواهیم مرد) خاص تورک‌هاست. چه چیزی شیرین‌تر و مطبوع‌تر از فدای نفس و ایثار جان در راه وطن و به خاطر ملت وجود دارد؟ آه، ای ربّ من! آیا آن سعادت نصیب ما خواهد شد؟ (گمان کنم که خواهد شد .......)

خون صاحبان شرف ظالمان را غرق می‌کند

اما مشعل افکار آزادی‌خواهانه با خون خاموش نمی‌شود [عبدالله جودت]

زنده باد جوانان تورک!

زنده باد آزربایجان!

چند نکته:

١-مراجع رسمی و منابع قومیت‌گرای فارس ادعا می‌کنند تورکان در آزربایجان دوره‌ی مشروطیت، تورکی مکتوب را به‌ کار نمی‌بردند. اگر به ندرت تورکی نیز می‌نوشتند صرفاّ در برخی اشعار و یا مطالب مزاحی بوده است. این ادعا خلاف واقع و غیر مستند است. چنانچه دیده می‌شود، خطابه‌ی تورکی غنی‌زاده نه شعر است و نه مزاح. نثری فنی است در یک موضوع سیاسی - اجتماعی مهم روز و نشان از وجود سنت تورکی‌نویسی جاافتاده و متکامل در این عرصه و در آن دوره دارد.

٢-در نشر روزنامه‌ی فریاد (اورمیه، جمال آیریملو) ادعا شده که زبان متون تورکی نشریه‌ی فریاد، «تورکی آزربایجانی» است. حال آنکه همانگونه که به عیان دیده می شود زبان این خطابه و دیگر متون تورکی نشریه‌ی فریاد، تورکی مشترک و بسیط آن دوره است و در نتیجه آزربایجانی نامیدن آن صحیح نیست. این تورکی، زبان ادبی و نوشتاری در حال تشکل و تثبیت در سراسر آزربایجان، در قفقاز و در ایران، در نیمه‌ی دوم قرن نوزده و دهه‌های اول قرن بیستم بود که با جای‌گزین کردن کلمات و عبارات فارسی و عربی مستعمل در تورکی عثمانلی با کلمات بومی و محلی تورکی رایج بومی حاصل می‌شد. روند تشکل این تورکی مشترک با اشغال جمهوری مردمی آزربایجان توسط روسیه‌ی بولشویک - کومونیست (و متعاقباّ ایجاد «زبان آزربایجانی») و تاسیس دولت پهلوی در ایران (و تلاش برای امحاء زبان تورکی) متوقف شد.

٣-غنی‌زاده موقع نوشتن این خطابه‌ی تورکی ٢٩ سال داشت و بر تورکی‌نویسی حاکم بود. اما نثر تورکی وی در این خطابه نزدیک به زبان محاوره و از نثر متعالی سرآمدان تورکی‌نویس آن دوره از جمله رهبر ملی تورک جمشیدخان سوباتایلی افشار اورومی - مجدالسلطنه دور است.

مجموعه‌ی آثار تورکی غنی‌زاده تاکنون جمع‌آوری و منتشر نشده است. در نوشته‌های ایرانی و آزربایجان‌گرایی ایران‌گرا نوعاّ به آثار تورکی وی (به جز نوشته‌ی روشنی بیگه جواب) اشاره‌ای نمی‌شود. چنانچه در مقاله‌ی "میراث ادبی مرحوم محمود غنی‌زاده سلماسی، نوشته‌ی رضا همراز" نیز به جز نوشته‌ی روشنی بیگه جواب، دیگر نوشته‌های تورکی وی ذکر نشده‌اند.

٤-زبان و مضمون این خطابه، وجود رابطه‌ی جان‌دار فرهنگی و سیاسی تورک‌ایلی آن دوره به ویژه غرب آن با عثمانلی را نشان می‌دهد. در این خطابه ابیات تورکی ادبا و ضرب المثل‌های عثمانلی، به عنوان ادبیات خودی، گنجانده شده است، در سرلوحه‌ی این شماره، مانند دیگر شماره‌ها یک بیت تورکی از محررین عثمانلی - سلیمان نظیف -، و در پایان خطابه هم یک بیت تورکی از نامق کمال بکار رفته است (نگاه کنید به بندهای ١٢ و ١٣ از همین نوشته). استفاده از این ابیات تورکی در نشریه‌ی فریاد خود دلیلی است بر مبادلات فرهنگی و ادبی زنده‌ی تورک‌ایلی با قفقاز و عثمانلی، و آشنائی غنی‌زاده با آثار مولفین و ادبای تورک از قبیل سلیمان نظیف و نامق کمال از عثمانلی و محمدامین رسول‌زاده از قفقاز.

٥-غنی‌زاده در خطابه‌ی خود انگشت به نقیصه‌ی اصلی تورک‌ها در تورک‌ایلی گذاشته است: شکل نگرفتن نهادهای مستقل مدنی و نبود شبکه‌ی مدارس و نشریات تورکی؛ نداشتن جوانان روشن‌فکر و تربیت شده‌ی تورک در امر تبلیغات و خطابت که به دنبال فرهنگ‌سازی، ایجاد ذهنیت عقلانی و بسترسازی برای استقرار جامعه‌ی مدنی بوده، عهده‌دار مهندسی فکری و مدیریت ذهنی جامعه‌ی تورک شوند؛ نداشتن قوه‌ی بازدارنده و نیروهای مسلح، .... وی همچنین به درستی وهامت و دهشت خطر آینده برای تورکان تورک‌ایلی را پیش‌بینی کرده است. هر چند جای تردید است که وی در باره‌ی اینکه خود این خطر چیست دارای تصوری صحیح بوده باشد (خطر آینده، موج قومیت‌گرائی افراطی فارسی - آریائی‌گری مصمم به پایان دادن به نه تنها حاکمیت سیاسی تورکان، بلکه حتی به وجود زبان و فرهنگ و هویت تورک در ایران و تورک‌ایلی بود که با انحراف - شکست جنبش مشروطه و تاسیس سلسله‌ی پهلوی متحقق گشت).

٦-غنی‌زاده در میان مواردی که تورکان در تورک‌ایلی می‌بایست از تورکان قفقاز بیاموزند و اولگوبرداری کنند دسته‌جات بازدارنده و ترور را نیز ذکر می‌کند. هرچند در آن برهه از تاریخ، تشکیل نیروهای مسلح بازدارنده در غرب آزربایجان برای مقابله با ترور و قتل‌عام‌های انجام شونده توسط گروه‌های اشقیای مسلح کورد، آسوری و ارمنی یک ضرورت قطعی بود، اما این ضرورت در شرق آزربایجان و توسط مشروطه‌طلبان به صورت نادرست درک شد. آن‌ها با وارد نمودن تروریسم، خشونت، قانون‌شکنی و آنارشیسم از قفقاز و عرضه نمودن و تقدیس خشونت و تروریسم و قانون‌شکنی به نام انقلابی‌گری بر علیه دولت تورک قاجار، از همان آغاز باعث انحراف جنبش مشروطه و کل حرکت آزادی‌خواهانه‌ی مردم و مودرنیته‌ در تورک‌ایلی و ایران، آن هم در زمانی که حاکمان تورک صمیمانه آزادی‌خواه، اصلاح‌طلب و قانون‌مدار مانند مظفرالدین شاه و احمدشاه مصدر امور بودند شدند.

٧-در این خطابه ملیت مردم آزربایجان به معنی مودرن صراحتاً «تورک» است و نامی از «ملت ایران» برده نمی‌شود. این، بر خلاف ذهنیت و ادبیات سیاسی غالب در شرق و در تبریز مرکز آزربایجان در همان دوره است که ملت را صرفا به صورت «ملت ایران» درک می‌کرد و به چیزی به اسم «ملت تورک» قائل نبود (در خطابه‌ها و اعلامیه‌های رهبران مشروطیت از تبریز به ندرت می‌توان نمونه‌ای پیدا کرد که با نام «ملت ایران» آغاز نشود و یا با درود بر «ملت ایران» پایان نیابد).

٨-در این خطابه آزربایجان به معنی صحیح آن یعنی قسمتی از وطن خلق تورک بکار رفته است، نه به عنوان نام زبان، ملیت و هویت ملی قوم تورک که آن هم به طور جداگانه ذکر شده است (یکی نمودن سه مفهوم متفاوت "اتنونیم" - نام گروه ملی تورک، "گلوسونیم" - نام زبان تورکی و "توپونیم" - نام وطن آزربایجان، و نام‌گذاری کودکانه و تمامیت‌خواهانه‌ی هر سه آن‌ها به شکل آزربایجان، دسیسه‌ی ضد تورک و استعماری روسیه در دوره‌ی استالین برای ریشه‌کن کردن هویت ملی تورک از قفقاز بود).

٩-آنچه در این خطابه دیده می‌شود، تورک‌گرائی است که در میان نسلی از نخبه‌گان، روشن‌فکران، دولت‌مردان، روحانیون و نظامیون تورک در دهه‌های آخر قرن نوزده و دهه‌های اول قرن بیستم به ویژه در غرب آزربایجان شایع و ریشه‌دار بود. این نسل با داشتن پایی در تاریخ و فرهنگ ملی تورک و دستی در تمدن غرب؛ برای بازیابی، بازشناسی و بازنمایی هویت تورک در معنای جدید تلاش می‌کرد. اما تبلیغات پان‌ایرانیستی و بویژه آزربایجان‌گرائی ایران‌گرا و پان‌ایرانیستی و استالینیستی صادره از روسیه این دوره‌ی تاریخی مهم در تشکل هویت ملی تورک در ایران و تورک‌ایلی را حذف و سانسور می‌کند و در صورت اشاره‌ی ناچار به این نسل هم، با دروغ‌پردازی و وارونه‌نمائی آن‌ را به عنوان پان‌تورکیست عرضه می‌نماید. بر ماست که برای جلوگیری از گسست ذهنی بیشتر از آنچه دچار آنیم این نسل را بشناسیم، دروغ‌پردازی‌های تاریخ‌نگاری‌های ایران‌گرا و آزربایجان‌گرا را افشاء نمائیم، دستاوردهای فکری و فرهنگی و چگونه‌گی و خط سیر آن‌ها در گذر زمان را دنبال کنیم و از تجربه‌ی شکست‌های آنان بیاموزیم.

١٠-در دهه‌های آخر قرن نوزده و دهه‌های اول قرن بیستم نواحی غربی آزربایجان، کانون تشکل هویت ملی تورک و مرکز جنبش سیاسی تورک‌گرائی مودرن و دموکراتیک بود. به همین سبب نیز به محض انجام کودتا در سال ١٢٩٩ (١٩٢٠ میلادی) مورد توجه ویژه‌ی دولت تورک‌ستیز جدید رضاخان گرفت و دارای اولویت و محتاج به معامله‌ی ویژه‌ تشخیص داده شد. در نتیجه، سیاست فارس‌سازی - تورکی‌ز‌دائی در آزربایجان نخست از این بخش آغاز شد: در تقسیمات اداری، غرب آزربایجان از شرق آزربایجان جدا شد؛ به ایجاد شبکه‌ی گسترده‌ی مدارس فارسی‌زبان در آن ارجحیت و فوریت داده شد؛ تغییر گسترده‌ی نام‌های جوغرافیائی تورکی به فارسی در این استان شروع شد (رضائیه، شاهپور، میاندوآب، تکاب، سیه چشمه، نقده، ...)، ...

١١-این خطابه از جنبه‌ی تحول در برداشت غنی‌زاده از هویت ملی تورک و ایرانیت- که اقلاّ شامل سه مرحله می‌شود - و عوامل موثر در آن نیز حائز اهمیت است:

الف-مرحله‌ی اول زمانی است که غنی‌زاده هنوز در غرب آزربایجان می‌زیست و به طور طبیعی به هویت ملی تورک باور داشت. پس از سفر به قفقاز و مشاهده‌ی انفجاری که در نشریات و مدارس تورکی در آن خطه پس از انقلاب ١٩٠٥ روسیه پدیدار شده بود، احساسات ملی تورک در غنی‌زاده به حرکت در آمد و در بازگشت از جمله در انتشار روزنامه‌ی فارسی - تورکی فریاد به سال ١٩٠٧ شرکت کرد. خطابه‌ی تورکی وی نیز محصول این دوره است.

ب-مرحله‌ی دوم با رفتن وی به تبریز در سال ١٩٠٨ و همکاری نزدیکش با انجمن ایالتی آزربایجان آغاز شد. وی در این دوره تحت تاثیر هویت ملی ایرانی ضد تورک که انجمن ایالتی آزربایجان - مرکز غیبی تبریز و ... مدافع آن بودند قرار گرفت. سپس در سال ١٩١١ به استانبول رفت.

ج-مرحله‌ی سوم با مهاجرت وی به برلین در سال ١٩١٨ آغاز می‌شود. در آن دوره برلین کانون آریاگرایان و باستان‌گرایان و پان‌ایرانیست‌های تورک‌ستیز بود که نسل اولشان را عمدتاً تورک‌های تبریزی گرد آمده در اطراف مجله‌های کاوه و ایرانشهر تشکیل می‌داد. در حیات برلینی، غنی‌زاده از دسته‌ی اخیر متاثر شد، به مواضع اولیه‌ی خود و ملت تورک پشت کرد و مواضع خائنانه و ضد تورک گرفت ...

١٢- در اغلب زبان‌های جهان از جمله فارسی و تورکی و انگلیسی و ... «خون» دارای معانی حقیقی و مجازی است. مانند زبان فارسی که در آن «خون خوردن» به معنی غم و محنت بسیار، «خون‌ریز» به معنی ظالم و «خون‌خواهی» به معنی انتقام؛ و یا زبان انگلیسی که در آن «Blood» مجازا به معنی نَسَب، سابقه‌ی خانواده، رابطه‌ی نَسَبی از یک جدّ مشترک، خویشاوندی، افراد مرتبط با یک‌دیگر با نسب مشترک، نَسَبِ شریف و بلندبالا و .... است[1]. در این نوشته هم «خون تورک» (تورک قانی) در معنی مجازی تبار و اصلیت و قومیت و طائفه و آل و قرابت و خویشاوندی و پیوند تباری و قومی و ملی و ... تورک است و نه در معانی خون فیزیولوژیک و نژاد بیولوژیک که این دومی ذهنیتی نژادپرستانه است. (در ایران صرفا حاکمیت فارس و قاطبه‌ی جامعه‌ی فارس، دارای ذهنیت و تمایلات نژادپرستی و ناسیونالیسم افراطی است. چرا که وجود ملت تورک و دیگر ملل ساکن در ایران را نفی می‌کند، مبلغ مفهوم نژادپرستانه‌ی ملت ایران است و با تحمیل زبان و فرهنگ فارسی در حال نسل‌کُشی ملی و زبانی ملت تورک و دیگر ملل ساکن در ایران است).

١٣-اشاره و تاکید به تبار تورک و تاریخ تورک و مخصوصا تلفظ صریح «قوم تورک» در این نوشته با توجه به نگارش آن در سال‌های مشروطیت که دارای ایدئولوژی نژادپرستی آریایی و پان‌ایرانیسم ضد تورک بود و تورک را نژادی پست می‌دید و به همین سبب هم در صدد ساقط کردن دولت تورک قاجار بود، دارای ارزش و اهمیت دو چندان است.

١٤-بیت تورکی که غنی‌زاده خطابه‌ی خود را با نقل آن پایان می‌دهد (خونِ اربابِ حمیّت غرق ائده‌ر ظالم‌له‌ری /مشعلِ افکارِ احرارانه سؤنمه‌ز خون‌یله) از آن عبدالله جودت، شاعر عثمانلی است. در همان دوره، محمدامین رسول‌زاده نیز در مقالات و کتب خود (کتاب عصریمیزین سیاووشو ص ١٧٢،  ...) این بیت تورکی را بکار برده است.

سون جواب. عبدالله جودت، ایستانبول ١٩٠٨

دؤنمه‌ز اولادِ وطن عزمِ جوان‌مردانه‌ده‌ن

حبس ایله، تلطیف ایله، تعذیبِ گوناگون ایله

خونِ اربابِ حمیّت غرق ائده‌ر ظالم‌له‌ری

مشعلِ افکارِ احرارانه سؤنمه‌ز خون ایله

١٥-نشریه‌ی فریاد بر حسب معمول در سرلوحه‌ی هر شماره‌ی خود یک بیت تورکی درج می‌کرد. در شماره‌ی حاوی خطابه‌ی تورکی غنی‌زاده سرلوحه‌ی زیر درج شده است:

(آخیتدی سیفِ مظالم دماءِ مظلومو / آرانسین اهلِ حمیت، کفن کفن دییه‌ره‌ک).

این بیت از شعری بنام «گیزلی فغان‌لار» اثر سلیمان نظیف است. در همان دوره، محمدامین رسول‌زاده نیز در مقالات و کتب خود (نشریه‌ی ارشاد ٢٠ ژوئیه ١٩٠٦، ...) این بیت تورکی را بکار برده است. سلیمان نظیف از محررین و ادبا و روشن‌فکران عثمانلی است که تاثیر عظیمی بر جنبش مشروطه‌ی آزربایجان و نیز روند تشکل شعور ملی تورک به معنی مودرن در میان تورکان در تورک‌ایلی داشت. شعر مشهور (آرخاداش‌لار قان تؤکون تا جوشا گلسین کایینات ...) که توسط میرزا غفار زنوزی از مشروطه‌طلبان در مراسم تقدیر منعقده برای تروریست و آدمکش ازلی عباس آقا صراف تبریزی که اتابک اعظم را به قتل رسانید خوانده شد نیز از آن سلیمان نظیف است. سلیمان نظیف همچنین مولف مقاله‌ی تاریخی و مشهور "یئتیم قارداش‌لاریمیز" (برادران یتیم ما) به سال ١٩٢٤ که در آن خواهان استقلال تورک‌های آزربایجان از ایران و رهائی از قید بنده‌گی فارس‌ها شد می‌باشد. این مقاله ولوله‌ای مانده‌گار در جبهه‌ی فارسی و پان‌ایرانیستی و در عرصه‌ی دیپلوماتیک ایجاد کرد.

در زیر متن کامل شعر سلیمان نظیف که بیت سرلوحه از آن نقل شده را می‌آورم:

سلیمان نظیف. گیزلی فغان‌لار، ١٨٩٣

سمومِ محنتی ایچدیم، لَبَنْ لَبَنْ دییه‌ره‌ک

وطن ترابی‌نی اؤپدوم، سَمَنْ سَمَنْ دییه‌ره‌ک

وطن خرابه‌سی مه‌ن‌جه، بهشتِ اعلاءدیر

خرابه‌له‌ر گه‌زه‌ریم مه‌ن، چیمه‌ن چیمه‌ن دییه‌ره‌ک

آخیتدی سیفِ مظالم دماءِ مظلومو

آرانسین اهلِ حمیت، کفن کفن دییه‌ره‌ک

اولوردو بلکی نصیبیم مه‌نیم تسلّی‌ده‌ن

مزارا یاس ایله گیرسه‌م، وطن وطن دییه‌ره‌ک

دئدیم: نه‌دیر بو جهان‌دان نصیبِ عثمانی؟

دهانِ عالَم آچیلدی: مِحَنْ مِحَنْ دییه‌ره‌ک

مزار و محبسی عرض ائیله‌مه‌ک‌ده استبداد

حمیت اهلی‌نه شیمدی به‌یه‌ن به‌یه‌ن دییه‌ره‌ک

 

Süleyman Nazif: Gizli Figânlar, 1893

 

Sümûm-ı mihneti içtim leben leben diyerek

Vatan türâbını öptüm semen semen diyerek

Vatan harâbesi bence bihişt-i a’lâdır

Harâbeler gezerim ben çemen çemen diyerek

Akıttı seyf-i mezâlim dimâ’-ı mazlûmu

Aransın ehl-i hamiyyet kefen kefen diyerek

Olurdu belki nasibim benim teselliden

Mezara ye’s ile girsem (Vatan! Vatan!) diyerek

Dedim: Nedir bu cihandan nasîb-i Osmânî?

Dehân-ı âlem açıldı: (Mihen! Mihen!) diyerek

Mezâr ü mahbesi arz eylemekte istibdâd

Hamiyyet ehline şimdi beğen beğen diyerek

 

لغت‌نامه:

اخلاف: بازمانده‌گان

حقیقت‌سیز: ناصادق

حمیت: غیرت و درد چیزی را داشتن

سمن: روغن، چربی

فتور: رخاوت، سستی

فیرتینا (ت): طوفان

لا تعد ولا تحصی: بی‌شمار

محن: بلاها، اندوه‌ها

مظلم: تیره، تاریک، مجهول، منحوس

نطوق: خطیب ماهر، سخن‌پرداز، متکلم فصیح و بلیغ

منابع: 

نشریه فریاد. شماره نهم، سال اول، صفحه دویم و سیم (بتاریخ شنبه ٥ ربیع الاخر ١٣٢٥، مطابق ٥ مای ١٩٠٧ میلادی)

روزنامه فریاد (منتشره ١٩٠٧ میلادی برابر با ١٣٢٥ قمری). گردآورنده: جمال آیریملو. انتشارات دنیا، ١٣٩٤، اورمیه

نشریه ارشاد. ٢٠ ژوئیه، ١٩٠٦

رسولزاده، محمدامین. عصریمیزین سیاوشو. ص ١٧٢

---

[1] BLOOD (kan)

Oxford: family background; descent or lineage.

Webster: relationship by descent from a common ancestor, kinship; persons related through common descent, kindred; honorable or high birth or descent; descent from parents of recognized breed or pedigree