عریضه‌ی تورکی تجار ارمنی جولفای اصفهان به تزار روسیه در دوره‌ی دولت قیزیلباشیه (صفوی)
مئهران باهارلی
Kızılbaş (Safevi) devleti döneminde Culfa, İsfahan'dan Ermeni tüccarların Rus Çarı'na yazdıkları Türkçe dilekçeleri
Turkish petition of Armenian merchants from Julfa, Isfahan, to the Russian Tsar during the Qizilbash (Safavid) state
MÉHRAN BAHARLI
https://independent.academia.edu/MBaharli
https://sozumuz1.blogspot.com/
https://www.facebook.com/profile.php?id=61579230999069
خلاصه
در این مقاله برای اولین بار یک مکتوب تورکی از تجار و کلانتران ارمنی جولفای اصفهان به امپراتور روسیه میخائیل فییودوروویچ (حاکمیت ١٦١٣-١٦٤٥)، بنیان‌گذار سلسله‌ی رومانوف نوشته شده در سال‌های حاکمیت شاه عباس دوم (حاکمیت ١٦٤٢-١٦٦٦) خاقان دولت قیزیلباش (صفوی) را معرفی کرده‌ام. این مکتوب به جهت کاربرد تورکی به عنوان زبان رابط از سوی ارمنیان در مناسبات اقتصادی و خارجی و در پایتخت دولت تورک قیزیلباشیه، و روابط خالصانه‌ی این دولت با ارمنیان دارای اهمیت است. بازرگانان ارمنی جولفای اصفهان می‌گویند که با مقامات محلی روسیه در مورد دامقا و کرایه توافقاتی کرده و تعهدنامه‌ی رسمی حاوی دستورالعمل‌ها برای صادرات کالاهایشان، و از امپراتور روس اجازه‌ی تردد در ولایت روس و نشان دریافت کرده‌اند. اما به سبب کاساک‌های روس و دیگر راه‌زنان نه‌می‌توانند کالاهای خود را به ولایت روس به‌رسانند. آن‌ها تقاضا می‌کنند که امپراتور روس این اشرار را از راه‌ها پاک‌سازی، به آبادسازی روستاهای مسیر راه اقدام، برای تامین امنیت راه‌ها قلعه‌ها بنا و در باره‌ی این موارد فرمان‌هایی خطاب به مامورین صادر کند تا تجار ارمنی برای صادرات کالاهای خود به سرزمین روس و از آن طریق به اوروپا، رغبت و جسارت پیدا کنند. زبان این نامه تورکی ادبی مشترک تورکان غرب (ایران، قفقاز و عوثمان‌لی) در قرن ۱۷ است. این زبان، «تورکی رومی» بود که بدان برخی کلمات، فورم‌ها و قالب‌های دستوری «تورکی قدیم - شرقی» و «تورکی تورکمانی» افزوده شده است. زبان این نامه در عنوان آن مطابق با «خودنام‌گذاری» - «درون‌نام» Endonym - Autonym مردم تورک ساکن در ایران، «تورکی» نامیده شده است. مانند دیگر دولت‌های تورک، در دوره‌ی قیزیلباشیه (صفوی) هم تورکی یکی از زبان‌های رسمی مکتوب دولتی، و یک زبان پرستیژ بود. سه شاه برجسته‌ی دولت قیزیلباش یعنی شاه اسماعیل اول، شاه تهماسب اول، و شاه عباس اول، شعور قومی تورک و تورکمان نه‌داشتند. آن‌ها به جای مذهب تورک علوی (قاراقویون – بکتاشی) موسسین آن دولت یعنی تورکمان‌های آناتولی و شامات، مذهب فارسی شیعی امامی را رسمی و اجباری، و به جای تورکی، فارسی را زبان مقدس و دیوانی قیزیل‌باش‌ها و دولت قیزیلباشیه کرده بودند. اما به سبب آن که توده‌ی اصلی موسس دولت قیزیلباش و ستون فقرات نظامی و اداری آن از تورکمان‌های آناتولی و شامات که کلمه‌ای تورکی نه‌می‌دانستند تشکیل می‌شد، زبان تورکی خواه ناخواه در تمام سطوح جامعه و دولت و به طور گسترده به‌کار می‌رفت. بسیاری از گروه‌های غیر تورک هم مانند ارمنی‌های جولفای اصفهان تورکی را با اشتیاق فراگرفته و به عنوان زبان دوم، و یا به عنوان زبان رابط شفاهی و مکتوب برای ایجاد ارتباط با دیگر گروه‌های غیر تورک به کار می‌برند. در این مورد خاص، اقامت ارمنیان جولفا در نزدیکی اصفهان پایتخت دولت تورک قیزیلباش که الیت درباری، نظامی، و سیاسی آن تورک بود، و سنت کاربرد تورکی از سوی امپراتوری روس در مناسبات دیپلوماتیک با دولت تورک قیزیلباشیه هم موثر بود. شاه اسماعیل اول تربیت شده توسط کلیسای ارمنی جزیره‌ی آختامار واقع در دریاچه‌ی وان بود، و دولت قیزیلباش (صفوی) به عنوان نیروی وکالتی و نیابتی دولت‌های صلیبی و استعمارگر اوروپایی بر علیه تورک‌ها و جهان تورکیک و دنیای اسلام عمل می‌کرد. به همین دلیل ارمنیان در این دولت از امتیازات ویژه‌ای برخوردار بودند. از جمله شهر ارمنی‌نشین جولفا که شاه عباس اول در اصفهان تاسیس کرده بود دارای نوعی خودمختاری و استقلال محلی بود. دولت قیزیلباشیه انحصار تجارت خارجی را هم به ارمنیان واگذار کرده بود.
Özet
Bu makalede, İsfahan Culfası'ndaki Ermeni tüccar ve kelenterlerin, 1613-1645 yılları arasında hüküm süren ve Romanov Hanedanlığı'nın kurucusu olan Rus İmparatoru Mihail Fyodoroviç'e yazdığı bir Türkçe mektubu ilk kez tanıtıyorum. Mektup, 1642-1666 yılları arasında hüküm süren ve Kızılbaş (Safevi) devletini'nin Hakanı II. Şah Abbas döneminde yazılmıştır. Bu belge, Ermeniler arasında ekonomik ve dış ilişkilerde ve Türk Kızılbaş devletinin başkentinde Türkçenin bir iletişim dili olarak kullanılması nedeniyle önemlidir. Bu belge, Kızılbaş devleti ile Ermeniler arasında var olan özel ilişkilere de ışık saçmaktadır. Mektupta İsfahan Culfasından Ermeni tüccarlar, Rus yetkililerle vergi ve kira konusunda anlaşmalar yaptıklarını iddia ediyorlar. Ayrıca, mallarının ihracatına ilişkin talimatları içeren resmi bir taahhütname ve Rus imparatorundan Rus topraklarında seyahat izni ve bir rozet de aldıklarını söylüyorlar. Ancak bu düzenlemelere rağmen, Rus Kosakları ve diğer haydutların müdahalesi nedeniyle mallarını Rus topraklarına ihraç edemiyorlar. Rus İmparatoru'ndan bu suçluları yollardan temizlemesini, yollar üzerindeki köyleri iyileştirmesini, yolları korumak için kaleler inşa etmesini ve yetkililere bu konularda yarlyk yayınlamasını talep ediyorlar. Bu, Ermeni tüccarların mallarını güvenle Rusya topraklarına ve ardından Avrupa'ya ihraç etmelerini sağlayacaktı. Mektupta kullanılan dil, 17. yüzyılda Batı Türklerinin (İran, Kafkasya ve Osmanlı İmparatorluğu) arasında yaygın olan ortak edebi Türkçedir. Bu ortak Türkçe, "Eski - Doğu Türkçesi" ve "Türkman Türkçesi"nden bazı kelimeler, biçimler ve dil bilgisi kalıpları içeren "Rum Türkçesi"dir. Mektubun dilinin başlıkta geçtiği adı, İran'da yaşayan Türk halkının özadırması veya "Endonimi" olan "Türkçedir. Kızılbaş (Safevi) döneminde Türkçe, diğer Türk devletlerinde olduğu gibi devletin resmi yazı dillerinden biri ve bi Prestij dili idi. Kızılbaş devletinin üç önemli hükümdarı Şah İsmail I, Şah Tahmasp I ve Şah Abbas I, Türk veya Türkman etnik bilincine sahip değildi. Bu nedenle devletin kurucuları olan Anadolu ve Levant Türkmanlarının Türk Alevi (Karakoyun-Bektaşi) dini yerine, Fars Şii İmamiliği resmi ve zorunlu din, Türkçe yerine de Farsçayı, Kızılbaşların ve Kızılbaş devletinin kutsal ve resmi dili haline getirmişlerdi. Ancak Kızılbaş devletinin ana kurucu kitlesi ve askeri-idari omurgası, tek kelime Türkçe bilmeyen Anadolu ve Levant Türkmanlarından oluştuğu için, Türkçe, toplumun ve devletin her kademesinde yaygın olarak kullanılırdı. İsfahan Culfası Ermenileri gibi birçok Türk olmayan grup, Türkçeyi büyük bir istekle öğrenip ve ikinci dil olarak kullanırdı. Bu dönemde Türkçe ayrıca çeşitli Türk olmayan etnik gruplar arasında hem sözlü hem de yazılı bir iletişim dili olarak kullanılmıştır. Bu özel durumda, Culfa Ermenilerinin saray, askerî ve siyasî elitinin Türklerden oluştuğu Türk Kızılbaş Devleti'nin başkenti İsfahan yakınlarında ikamet etmesi ve Rus İmparatorluğu'nun Türk Kızılbaş Devleti ile diplomatik ilişkilerinde Türkçe kullanma geleneği de etkili olmuştur. Şah İsmail, Ermeni Kilisesi tarafından Van Gölü'ndeki Ahtamar Adası'nda yetiştirilmiş ve Kızılbaş (Safevi) Devleti, Haçlı ve Avrupalı sömürgeci güçlerin Türklere, Türkik ve İslam dünyasına karşı vekil gücü olarak faaliyet göstermiştir. Bu nedenle Ermeniler, Kızılbaş devletinde özel ayrıcalıklara sahipti. Örneğin, Şah Abbas'ın İsfahan'da kurduğu Culfa Ermeni kenti, bir tür yerel özerklik ve bağımsızlığa sahipti. Ayrıca, Kızılbaş devleti, dış ticareti Ermenilerin tekelinegeçirmişti.
Abstract
In this article, I introduce for the first time a Turkish letter from Armenian merchants and sheriffs of Julfa in Isfahan to the Russian Emperor Mikhail Fyodorovich, who reigned from 1613 to 1645, the founder of the Romanov dynasty. The letter was written during the reign of Shah Abbas II, who reigned from 1642 to 1666, the Khagan of the Qizilbash (Safavid) dynasty. This document is significant due to the use of Turkish as a language of communication among Armenians in economic and foreign relations, as well as in the capital of the Turkish state of Qizilbash. It highlights the genuine relations between this state and the Armenians. Armenian merchants from Julfa in Isfahan claim to have reached agreements with Russian authorities regarding taxes and rents. They have also received an official letter of commitment outlining instructions for exporting their goods, as well as permission from the Russian emperor to travel within Russian territory, along with a badge. However, despite these arrangements, they are unable to deliver their goods to Russian land due to interference from Russian Cossacks and other bandits. They demanded that the Russian Emperor remove these evildoers from the roads, improve the villages along the way, construct fortresses to protect the roads, and issue orders to officials on these matters. This would allow Armenian merchants to confidently export their goods to Russian territory and onward to Europe. The language used in this letter is the common literary Turkish of the Western Turks (Iran, Caucasus and Ottoman Empire) in the 17th century. This language is "Rumi Turkish", incorporating some words, forms, and grammatical patterns from "Old - Eastern Turkic" and "Turkmani Turkish”. The name of the language in the letter’s title is the same as the self-designation or "Endonym - Autonym" of the Turkish people residing in Iran, which is "Turkish". During the Qizilbash (Safavid) period, Turkish was one of the official written languages of the state, as in other Turkic states. It held a prestigious language status. The three prominent kings of the Qizilbash state, Shah Ismail I, Shah Tahmasp I, and Shah Abbas I, did not have a Turkish or Turkman ethnic consciousness. They had made the Persian Shiite Imami religion official and compulsory, instead of the Turkish Alevi (Qaraqoyun-Bektashi) religion of the state’s founders, the Turkmans of Anatolia and the Levant. Instead of Turkish, they also had chosen Persian as the sacred and official language of the Qizilbashes and the Qizilbash state. However, since the main founders of the Qizilbash state and its military and administrative core were Anatolian and Levantine Turkmans who did not know a word of Farsi, Turkish language ended up being widely used throughout all levels of society and the state. Many non-Turkish groups, such as the Armenians of Julfa in Isfahan, eagerly learned Turkish and used it as a second language. Turkish was also used, both orally and in written, as a language of communication among various non- Turkish ethnic groups. In this specific case, the residence of the Julfa Armenians near Isfahan, the capital of the Turkish Qizilbash state, whose courtly, military, and political elite were Turkish, and the tradition of using Turkish by the Russian Empire in diplomatic relations with the Turkish Qizilbash state were also influential factors. Shah Ismail I was raised by the Armenian Church on the island of Akhtamar in Lake Van, and the Qizilbash (Safavid) state acted as a proxy force for the Crusader and European colonial powers against the Turks, as well as the Turkic and Islamic worlds. For this reason, Armenians enjoyed special privileges in the Qizilbash state. For instance, the Armenian city of Julfa, founded by Shah Abbas I in Isfahan, had a form of local autonomy and independence. Additionally, the Qizilbash state had granted Armenians a monopoly on foreign trade.
مقدمه
در این نوشته برای اولین بار یک مکتوب تورکی از تجار و کلانتران ارمنی جولفای اصفهان به امپراتور روسیه میخائیل فییودوروویچ رومانوف، نوشته شده در سال‌های حاکمیت شاه عباس دوم (۳۰ اوت ۱۶۳۲ – ۲۶ اوکتوبر ۱۶۶۶) خاقان دولت قیزیلباش (صفوی) را معرفی کرده‌ام[1]. این مکتوب که متن آن در یک مجموعه‌ی خطی، بدون ذکر تاریخ و مخاطب و فرستنده و ... نقل شده، به جهت کاربرد تورکی به عنوان زبان رابط از سوی ارمنیان در مناسبات اقتصادی و خارجی و در پایتخت دولت تورک قیزیلباشیه، و روابط خالصانه‌ی این دولت با ارمنیان دارای اهمیت است.
مضمون مکتوب: بازرگانان ارمنی جولفای اصفهان می‌گویند دو تاجر ارمنی جولفای اصفهان به نامهای استپان و گیریگورای، که نه‌توانسته بودند امتعه و کالاهای خود را از ولایت تورک (تورکیه) به اوروپا عبور دهند، کالاهای خود مانند پنبه‌ی خام و موی شتر و غیره را به ولایت روس (روسیه) برده، در آن‌جا با مقامات محلی در مورد دامقا و کرایه توافقاتی کرده و قول و قرارهایی گذاشته‌اند و به ایشان تعهدنامه‌ی رسمی مهردار حاوی دستورالعمل‌ها برای صادرات کالاهایشان داده شده است. آن‌ها برای کسب اجازه‌ی تردد در ولایت روس، نامهای به امپراتور روس فرستاده‌اند که منجر به صدور اجازه و نشان از طرف وی به تجار ارمنی مذکور شده است. بازرگانان ارمنی در پاسخ، مکتوبی به خان اعظم فرستاده‌اند. اما اکنون کالاهای آن‌ها به سبب کاساک‌های روس و دیگر دزدان و اشرار نه‌می‌تواند به ولایت روس به‌رسد. در نتیجه بنا به تقاضای بوغدان کلانتر خلفای ارمنی جولفای اصفهان و دیگر کدخداهای ایشان، گیریگورای مذکور برای بررسی امن بودن راه‌ها به ولایت روس روانه شده است. نویسنده‌گان عریضه از امپراتور روس تقاضا می‌کنند که کاساک‌های روس و دیگر راه‌زنان و فرومایه‌گان را از راه‌ها پاک‌سازی، به عمران و آبادسازی قرا و روستاهای مسیر راه اقدام، برای تامین امنیت راه‌ها قلعه‌ها بنا و در باره‌ی این موارد یارلیق‌ها - فرمان‌هایی خطاب به حکام و مامورین صادر کند تا تجار ارمنی برای رفت و آمد آسوده و صادرات کالاهای خود به سرزمین روس و از آن طریق به اوروپا، رغبت و جسارت پیدا کنند.
١-این مکتوب در دوره‌ی شاه عباس دوم (حاکمیت ١٦٤٢-١٦٦٦) و خطاب به میخائیل فییودوروویچ (حاکمیت ١٦١٣-١٦٤٥،Mikhail Fyodorovich Romanov, Михаи́л Фёдорович Рома́нов) بنیان‌گذار سلسله‌ی رومانوف نوشته شده است. مکتوبی به تورکی از خود شاه عباس دوم خطاب به تزار روس وجود دارد[2] که در آن نیز و به طرز مشابهی از دولت روسیه رفع تهدید کاساک‌ها تقاضا می‌شود. در دوره‌ی شاه عباس دوم، کاساک‌ها با تحریک و اشاره‌ی تزار پی در پی به سواحل جنوبی دریای خزر حمله و تجاوز می‌کردند و هر بار تعدادی از اهالی آن مناطق را قتل و غارت نموده با غنایم بسیار به قفقاز باز می‌گشتند. در مقابله شاه عباس دوم به تدابیر مختلفی مانند فرستادن نامه‌ها و سفرا نزد تزار و تقاضای رسمی از او برای جلوگیری از تجاوزات و تاخت و تاز کاساک‌ها و تادیب آن‌ها دست می‌زد.
٢-زبان این نامه تورکی ادبی مشترک رایج در میان تورکان غرب (ایران، قفقاز و عوثمان‌لی) در قرن ۱۷ است. این تورکی ادبی مشترک غربی، همان «تورکی رومی» (آلی قوماق، اوماریز، خیرسیز، واراماییپ، آشاماییپ، بیله، استدعاسینجا، شیمدی، اولاق‌لیق، گه‌ره‌ک، اوزه‌ری‌نده‌ن، شه‌ن‌لیک، یاپیپ، اوشبو، اوزه‌ره، دامقا) است که برخی کلمات، فورم‌ها و قالب‌های دستوری خاص «تورکی قدیم- شرقی» (بیرله، اول، یارلیق، خاقان) و «تورکی تورکمانی» (اؤزگه، توک، ایله‌ن) بدان افزوده شده است.
٣-دلیل اصلی کار برد زبان تورکی از سوی تجار ارمنی جولفای اصفهان در خطاب به امپراتور روسیه این بود که مانند دیگر دولت‌های تورک، در دوره‌ی قیزیلباشیه (صفوی) هم تورکی یکی از زبان‌های رسمی مکتوب دولت، و یک زبان پرستیژ بود که آن را بسیاری از غیر تورک‌ها هم با اشتیاق فراگرفته به آن تکلم می‌کردند. البته سه شاه برجسته‌ی دولت قیزیلباش یعنی شاه اسماعیل اول، شاه تهماسب اول، و شاه عباس اول، شعور قومی تورک و تورکمان نه‌داشتند و به عنوان ماشه و نیروی وکیل دولت‌های استعمارگر صلیبی اوروپایی بر علیه تورک‌ها عمل می‌کردند. آن‌ها علاوه بر آن که به جای مذهب تورک علوی (قاراقویون – بکتاشی) موسسین آن دولت یعنی تورکمان‌های آناتولی و شامات، مذهب فارسی شیعی امامی را رسمی و اجباری کرده بودند، به جای تورکی نیز فارسی را زبان مقدس و دیوانی قیزیل‌باش‌ها و دولت قیزیلباشیه نموده بودند. اما به سبب آن که توده‌ی اصلی موسس دولت قیزیلباش و ستون فقرات نظامی و اداری آن از تورکمان‌های آناتولی و شامات که کلمه‌ای تورکی نه‌می‌دانستند تشکیل می‌شد، زبان تورکی خواه ناخواه در تمام سطوح جامعه و دولت و به طور گسترده به‌کار می‌رفت. بسیاری از گروه‌های ملی همسایه با تورک‌ها هم، تورکی را به عنوان زبان دوم، و بعضی از گروه‌های غیر تورک برای ایجاد ارتباط متقابل بین خود تورکی را به عنوان زبان رابط شفاهی و مکتوب به کار می‌برند. در این مورد خاص، علاوتا اقامت گروه ارمنی مذکور در اصفهان پایتخت دولت تورک قیزیلباش که الیت درباری، نظامی، و سیاسی آن تورک بود، و سنت کاربرد تورکی از سوی امپراتوری روس در مناسبات دیپلوماتیک با دولت تورک قیزیلباشیه هم می‌تواند مطرح شود.
٤-نام زبان تورکی: عنوان این نامه در نسخه‌ی خطی «عریضه‌ی تورکی ارامنه‌ی جولفای اصفهان به پادشاه اوروس» زبان ما را صرفا «تورکی» می‌نامد. تورکی تنها نام تاریخی و صحیح، و «خودنام‌گذاری» - «درون‌نام»Endonym - Autonym زبان ما است و مهندسی‌های قومی استعماری صلیبی – پان‌ایرانیستی برای تغییر آن به آزری و آزربایجانی و تورکی آزری و تورکی آزربایجانی و .... محتوم به شکست است.
٥- انحصار تجارت خارجی دولت قیزیلباشیه در دست ارمنیان: حرکت قیزیلباش در دوره‌ی شیخ حیدر و شاه اسماعیل اول که دست پرورده و تربیت شده توسط کلیسای ارمنی جزیره‌ی آختامار واقع در دریاچه‌ی وان بود، و دولت قیزیلباش (صفوی) به عنوان نیروهای وکالتی و نیابتی دولت‌های صلیبی و استعمارگر اوروپایی بر علیه تورک‌ها و جهان تورکیک و دنیای اسلام عمل می‌کردند. به این دلیل ارمنیان در این دولت جای‌گاهی استثنائی داشتند و از قدرت و امتیازات ویژه‌ی فوق العاده‌ای برخوردار بودند. از جمله شهر ارمنی‌نشین ب جولفا در اصفهان که شاه عباس اول تاسیس کرده بود دارای نوعی خودمختاری و استقلال محلی بود و توسط خلفا و کلانتران ارمنی اداره می‌شد. هم‌چنین دولت قیزیلباشیه انحصار تجارت مخصوصا تجارت خارجی خود را به ارمنیان اعطاء کرده بود.
پایان معرفی
[ایصفاهان جولفاسی ائرمه‌نی‌له‌ری‌نین اوروس خاقانی‌نا گؤنده‌ردیک‌له‌ری تورک‌جه دیله‌ک‌چه]
عریضه‌یِ تورکی‌یِ ارامنه‌یِ جولفایِ اصفهان به پادشاهِ اوروس
عالی حضرتِ رفیع منزلتِ صاحب شوکت، خانِ اعدلِ اعظم و پادشاهِ اکرمِ افخم، کیریستییان حکم‌ران‌لارێ ایچره خانِ عظیم الشّان، حضرتِ عیسیٰ علیه السّلام دینی‌نده شاهنشاهِ منیع المکان، فرمان‌فرمایِ ولایتِ اوروس و هشترخان حضرت‌له‌ری!
ایستئپان و گیریگورایی بیرله ائرمه‌نی سوداگرله‌ری تۆرک ولایتی‌نی آشامایێپ، خام پانباک و ده‌وه تۆکۆ و اؤزگه متاع‌لارێ‌نێ اوُروُس ولایتی‌نه سودا ایچۆن آپارێپ، دامقا و کرایه بابێ‌ندا قول و قرار ائتدییی، و عهدنامه و دستورالعمل خطّ و مُهرِ شریفی‌له وئردییی،
و آن‌لار بیله اوُروُس ولایتی‌نه رخصتِ تردّدله‌ر ایچون اعلیٰ حضرتِ گردون بسطت، فلک رفعت، فریدون شوکت، نوشیروان عدالت، دارایِ کشورگشایْ، سلطانِ سلاطینِ جهان، خاقانِ خواقینِ دوران، مایه‌یِ امن و امان، ظلِّ ظلیلِ حضرتِ یزدان، نوّابِ کامیابِ سپهرْ رکاب، مالکِ رقابِ گردون، جنابِ مقدّس القاب، اشرفِ اقدس، ارفع همایون، اعلیٰ شاهی [و] ظلّ اللٰهی که عزیز جان‌لار و روحِ روان‌لار فدایِ خاکِ پایِ سمندِ سماپیمایی اوْلسوُن، درگاهِ معلّیٰ و بارگاهِ فلک فرسالارێ‌نا نامه‌یِ شریف گؤنده‌ردییی جهت‌ده‌ن، کیریاسِ گردون اساسِ پادشاهی و مکانِ الطافِ شاهنشاهی‌ده‌ن تجّارِ خیرمدار.ا اذنِ همایون و نشانِ عالی‌شانِ عاطفت مشحون وئریلیپ، و خانِ اعظم حضرت‌له‌ری‌نه نامه‌یِ میمنت مقرون گؤنده‌ریلیپ،
حالا بازرگان‌لار قازاقِ پر نفاق و خێرسێزلار [و] اشرار ایچۆن اوُروُس ولایتی‌نه وارامایێپ، کم‌ترین به‌نده‌له‌ری بوْغدان اصفهان خلفاسێ‌نێن کلانتری و سایر کدخدالارێ استدعاسێ‌نجا، حاملِ نامه‌یِ نامی اوْلان گریگورایی اوُلاق‌لێغێ‌نا اوُروُس ولایتی‌نه وارماغا، یوْل‌لار.ین امن اوْلماق.ین.دان خبر آلماغا رخصت آلێپ، اوْل جانبه روانه اوْلوُندوُ.
شیمدی خانِ اعظم‌لیک عنایتی اوْلسا گه‌ره‌ک کیم قازاق و اجلاف و قطاع الطّریقی یوْل‌لار اۆزه‌ری‌نده‌ن رفع ائدیپ و قُرالاردا شه‌ن‌لیک و آوادان‌لێق قێلێپ، امنیت ایچۆن قالالار یاپێپ، اوُشبوُ ابواب‌دا حکّام و عمّالِ کرام‌لارێ‌نا یارلێق‌لار روان اوْلسوُن، کیم تجّارێمێز فراغت اۆزه‌ره گه‌لیپ گئتمه‌یه جرأت ایله‌ن رغبت ائدیپ، متاع‌لارێ‌لا اوْل جانبه و اوْن‌دان فیره‌نگیستان‌ا [روان] اوْلالار. مأمول‌دوُر که مومی الیه‌ی آلێ قوْمایێپ، سرعت‌لی عودتی‌نه[3] اذنِ شریف‌له‌ری عنایت اوْلا.
باقی هر باب‌دا الله تعالی‌ٰدان خیر اوُمارێز.
İsfahan Culfası Érmenilerinin Urus Xaqanı’na gönderdikleri Türkçe dilekçe
Âlî hezret-i refî’ menzilet-i sâhib şövket, xan-ı e’del-i e’zem ve pâdişâh-ı ekrem-i efxem, Ķırıstiyan hökümranları içre xan-ı ezîm üş-şen, hezret-i Îsâ eléyh-i-s-selâm dîninde şâhenşâh-ı menî’ ül-mekân, fermanrevâ-y-ı vilâyet-i Urus ve Heşterxan hezretleri!
İstépan ve Giriguriyayı birle Érmeni sövdâgerleri Türk vilâyetini aşamayıp, xam panbaq ve deve tükü ve özge matahlarını Urus vilâyetine sövda içün aparıp, damqa ve kirâye babında qovl ve qarâr étdiyi, ve ehdnâme ve destûr ul-emel xett ve möhr-i şerîfiyle vérdiyi,
Ve anlar bile Urus vilâyetine rüxset-i tereddüdler içün e’lâ hezret-i gerdûn bestet, felek ref’et, firîdûn şövket, nûşîrvân edâlet, dârâ-y-ı kişvergoşay, sultân-ı selâtîn-i cahan, xâqân-ı xevâqîn-i dövran, mâye-y-i emn ve aman, zell-i zelîl-i hezret-i yezdân, nevvâb-ı kâmyâb-ı şipéhr rikâb, mâlik-i riqâb-ı gerdûn, cenâb-ı müqeddes elqâb, eşref-i eqdes, erfe’ humâyûn, e’lâ şâhî ve zill ül-lâhî ki eziz xanlar ve rûh-i revanlar fedâ-y-ı xâk-ı pây-ı semend-i semâpéymâyı olsun, dergâh-ı müellâ ve bârgâh-ı felekfersâlarına nâme-y-i şerîf gönderdiyi cehetden, kiryas-ı gerdûn esâs-ı pâdişâhî ve mekân-ı eltâf-ı şâhenşâhîden tüccar-ı xéyirmedâra izn-i humâyûn ve nişân-ı âlîşe’n-i âtifet meşhûn vérilip,
Ve xân-ı e’zem hezretlerine nâme-y-i méymenet meqrûn gönderilip, hâlâ bâzerganlar Qazaq-ı por nifâq ve xırsızlar ve eşrâr içün Urus vilâyetine varamayıp, kemterin bendeleri Boğdan İsfahan xulefâsının kelanteri ve sâyir kedxudâları istidâsınca hâmil-i nâme-y-i nâmî olan Girigurayı ulaqlığına Urus vilâyetine varmağa, yollar emn olmaqdan xeber almağa rüxset alıp, ol cânibe revâne olundu.
Şimdi xân-ı e’zemlik inâyeti olsa gerek kim Qazaq ve eclâf ve qutâ et-terîqi yollar üzerinden ref’ édip, qurâlarda şenlik ve avadanlıq qılıp, emiyet içün qalalar yapıp, uşbu ebvâbda hükkâm ve ummâl-i kirâmlarına yarlıqlar revân olsun, kim tüccârımız ferâğet üzere gelip gétmeye cür’et ilen reğbet édip, matahlarıyla ol cânibe ve ondan Firensgistan’a revân olalar. Me’mûldur ki mûmî ileyhi alı qomayıp, sür’etli övdetine izn-i şerîfleri inâyet ola.
Bâqî her
babda Allah taâlâdan xéyir umarız.
سؤزلوک:
آپارماقAparmaq : بردن
آشاماییپAşamayıp :
نه‌توانسته عبور و گذر کند
اعظم‌لیکE’zemlik :
ترجمه‌ی اولوق تورکی به معنی بزرگ و کبیر
آلی قوْماقAlı qomaq : آلی قویماق، بیری‌نی یاپماق‌دا اولدوغو و یا یاپماق ایسته‌دییی ایش‌ده‌ن
گئری توتماق، بیر سوره اوچون اه‌نگه‌ل اولماق و محروم ائتمه‌ک.
آن‌لارAnlar : اون‌لار، اولار، آن‌ها
آوادان‌لیقAvadanlıq : آبادانی، اعمار،
باییندیرلیق. آوادان تلفظ تورکی کلمه‌ی فارسی آبادان
اوروس ویلایتیUrus vilâyeti :
روسیه
اوروسUrus : در اینجا
تلفظ تورکی نام قوم معلوم اسلاوی، اتنونیم روس.
اؤزگه:Özge غیر، دیگر
اوشبوUşbu : ایشبو، بو، این
اوْلOl : او، آن
اولاق‌لیقUlaqlıq : اوُلاق اولما دورومو؛ حامل بودن، پوست‌چی‌گری
اولسا گه‌ره‌کOlsa gerek :
اصطلاحی تورکی به معنی به همه
حال، به احتمال فوق العاده زیاد
اوماریزUmarız : اوماریق، اوموت ائده‌ریز، اومیدواریم
ایچرهİçre : درون، تو،
داخل
ایچونİçün : برای، به سبب
ایله‌نİlen : ایله، بیله، بیرله، بیرگه، بیرلیک‌ده، با
بارگاهBargah : کلمه‌ای
اصلا تورکی، بارقاBarqa ،
محل حضور
به‌ندهBende : بنده، من در مقام تواضع در فارسی، لقبی که گوینده برای نشان دادن فروتنی خود را با آن می‌نامد.
نهایتاً محرف
کلمه‌ی سومری «باندا – به‌نده» به معنی کوچک‌تر و حقیر و ... است[4].
بیرلهBirle : ایله، بیرگه، بیرلیک‌ده، با
بیلهBile : حتی
پانباکPanbak : پانبیق، پاموق، پنبه
تورک ویلایتیTürk vilâyeti :
تورکیه، قلمروی عوثمان‌لی
توک:Tük مو
حالاHâlâ : در تورکی به
معنی هنوز، حتی الان و تاکنون
خاقانXaqan : قاغان، قآغان، قاقان، قایان، قاآن (جغتائی، موغولی میانه)
و خاقان (فورم عربی شده‌ی آن) به معنی فرمان‌روا، حاکم، ملک، امپراتور، شاه،
پادشاه، شاه شاهان، شاهنشاه، صدر دولت،.... پادشاه، امپراتور
خانXan : نام و عنوانی تورکیک-آلتائیک، رتبه و منصبی رسمی پائین‌تر
از خاقان به معنی شاه‌زاده، بزرگ، محترم، سرکرده، سلطان، ارباب، بزرگ‌زاده، و
عنوانی افتخاری برای اعیان و اشراف و رجال و بزرگان
خلیفهXelîfe : رهبر مذهبی برخی جوامع دینی شرقی، در اینجا مسیحیان
ارمنی
خیرسیزXırsız : اوغرو، دزد و سارق
دامقاDamqa ، تامقا: تَمغا، تَمقا، در آغاز مهر یا نشانی انتزاعی بود که توسط عشایر تورکیک
اوراسیا و مردمان متأثر از آن‌ها، به عنوان علامت تجاری دام استفاده می‌شد. بعدها
معانی دیگری از قبیل عوارض و هزینه‌ای که برای اجازه‌ی استفاده از یک پل یا جاده پرداخت
می‌شد، مالیاتی که از تجار و سایر مردم در دروازه‌های
شهرها و بنادر اخذ می‌شد، گواهی دولتی که حقوق مالکیت بر اشیاء
مختلف را نشان می داد، مالیات یا هزینه هنگام تعامل با دولت به صورت تمبرهایی که خریداری
شده و به فورم‌های دولتی مانند سند ثبت قرارداد چسبانده می‌شد، تمبری که روی هر
قطعه جواهر ساخته شده از طلا یا نقره زده می‌شد تا نشان دهد اصیل است و از فلزات
ساخته نه‌شده است، نهاد دولتی گومرک مرزی، و ... کسب کرد[5].
این عریضه نشان می‌دهد که مفهوم دامقا، در دوره‌ی دولت قیزیلباشیه هم رایج بود و
به کار می‌رفت.
درگاهDergah : کلمه‌ای اصلا تورکی به معنی محل گردهم آمدن و تجمع، ده‌رگهDerge
ده‌وه Deve (دیوه):
شتر.
شه‌ن‌لیکŞenlik : باییندیرلیق، آوادان‌لیق، بیر یئرین مسکون و معمور
اولماسی، عمران
شیمدیŞimdi : شیندی، ایندی، اکنون، حالا، الان
فیره‌نگیستان:Firengistan اوروپا
قازاقQazaq : نام یک ملت تورکیک (به انگلیسی Kazakh) که عمدتا
در جمهوری قازاقستان و کشورهای همسایه، و گروه کوچکی از آن در ایران ساکن است.کلمه‌ای
تورکی، معادل خاساق موغولی. به معانی ١-آزاد، آزاده، رها، ٢-خودمختار و خودگردان،
سر خود، مستقل، کسی که تحت قیومیت و حاکمیت دیگری نیست، ٣-چابوک سوار و سبک بال،
٤-بدون خانه و کاشانه، ٥-دور از مرکز، ٦-قاچاق، آواره، ولگرد، ٧-سیاح، ماجراجو،
٨-فرد مجرد ... از مصدر قازماق به معنی ترک کردن قبیله، خود را آزاد ساختن.
قالاQala : کلمه‌ای تورکی به معنی قصبه و یا ده کوچک بر سرکوه و
تپه یا پشته‌ی کوچک، دهی که در آن دکان و بازار باشد؛ بعدها قصبه و ده مستحکم
و قابل دفاع به سبب قرار داشتن در بلندی کوه و تپه و یا دارا بودن سازه‌های رزمی
و ارگ و حصار و بورج و بارو و یا قوای نظامی مدافع آن؛ قلعه، دز، دژ؛ دو ریشه‌شناسی
تورکی برای قالا مطرح است: ۱-از مصدر قالاماق به معنای چیدن و یا بر
روی هم انباشتن سنگ‌ها به هنگام ساخت قلعه. خود مصدر قالاماق تورکی از مصدر چینی
قا به معنی افزودن، جمع کردن، گردهم آوردن حاصل شده است: قا + لا ← قالاماق. در
این صورت قالا یا بن مصدر قالاماق است که به صورت اسم به کار رفته، و یا فورم
کوتاه شده‌ی «قالاق»، از همین مصدر به علاوه‌ی پسوند اسم مصغر -اق است. قالا + ق
← قالاق. ۲- از فعل قالی‌ماق به معنای بلند شدن، مرتفع گردیدن.[6]
قُرا: جمع قریه در تورکی عوثمان‌لی
قیلیپQılıp : انجام داده
کاساکKasak : به انگلیسی Cossack. گروه‌هایی
با تبار مختلط اسلاویک – تورکیک در روسیه‌ی جنوب غربی و اوکرایین شرقی، پراکنده
در حوزه‌های رودهای دون و دنیپر و تَرَک و اورال و .... مانند اغلب ملل اسلاویان
در اوروپای شرقی و روسیه، حاصل آمیخته‌گی عناصر اسلاویک با گروه‌های تورکیک باستانی
و قدیم اوروپای شرقی و اوروپای جنوب شرقی مانند پچنک‌ها، هون‌ها، بولقارها،
آوارها، اون اوقورها، ساراقورها، سابیرها، اوتریغورها، قوتریغورها، آکاتزیرها،
اوزها، خزرها، قومان‌ها-کومان‌ها، اوغوزها، ... هاتن. کاساک محرف قازاق تورکی است
که معنای قومی کاملات متفاوتی کسب کرده است.
کلانترKelenter
:
مسئول شهر یا محله در دولت‌های تورک از زمان سلجوقیان و به بعد که در میان وظائفش
جمع‌آوری مالیات و برقراری نظم و امنیت هم بود. این عنوان از دوره‌ی قیزیلباشیه
(صفویان - شاه عباس اول) در مورد کدخدایان ارامنه به کار رفت. ریشه‌ی کلمه‌ی
کلانتر - که‌له‌نته‌ر شاید مرتبط با کلمه‌ی سومری «گال» به معنی بزرگ و عظیم باشد.
کلمات «کال – کلان» در زبان‌های تورکیک و ایرانیک و ... به معنی اعظم، کبیر، بزرگ،
«قارا» در تورکی به معنی بزرگ و محرف آن در فارسی «خارا» به معنی (سنگ) بزرگ و سخت،
نهایتاً از کلمه‌ی سومری «گال» به معنی بزرگ و عظیم ریشه گرفته‌اند. پسوند جمع -ان در
کلان هم (کال + ان) نهایتاً دارای ریشه‌ای
سومری است[7]: کال
(سومری) + ان (سومری) + تر (دری) ← کلانتر
کیریاس Kiryas: کریاس، کیرییاس، کیراس، کیلاس، کیلاز، ....
کلمه‌ای آلتاییک - موغولی – تورکی به معنای قصر، دربار شاهان و امرا و اعیان،
درگاه، درگه، دیوان‌خانه، دیوان‌خانه‌ی بزرگ، محوطه‌ی درون سرای، خلوت‌خانه‌ی
شاهان و امیرا، هشتی، ائشیک، آستان، آستانه؛ جناب و ... کیریاس آلتاییک - موغولی –
تورکی چند قرن پیش از ورود موغولان به ایران کنونی وارد زبان‌های شمال شرقی ایرانیک
و از آن طریق به دری در افغانستان و تورکستان شده است.
کیریستییانKırıstiyan : خیریستییان، مسیحی، عیسوی
کیم:Kim که، کس
گه‌لیپ گئتمهGelip gétme : آمد و شد، رفت و آمد
ماتاهMatah : تلفظ تورکی
متاع عربی
مأمول: اومولان، اوموت ائدیله‌ن، دیله‌ک، ایسته‌ک، آنچه خواسته
می‌شود
هشترخانHeşterxan : از تلفظ‌های نام شهر حاجی‌طرخان، آستراخان در روسیه
ساخته شده توسط موغول‌ها در نزدیکی شهر ایتیل دولت تورک خزر است. ممکن است نام این
شهر محرف آجی تارخانAcı Tarxan ، ماخوذ از
اسم یک شخصیت بوده باشد. احتمالا نام آجی تارخان در قرون وسطی توسط مولفین تاجیک و
عرب به صورت حاجی طرخان در آمده و برای آن ریشه‌شناسی‌های عوامانه مانند پادشاهی
که به حج مکه رفته و ... جعل شده است. بخش تارخان عنوان و رتبه‌ی معلوم تورکی -
موغولی به معنی خان و خاقان بزرگ و ... است. آجی -اه‌جی در قسمت اول در زبان‌های
تورکیک عنوانی محترمانه برای مردان سالمند مقدس‌مآب، کمابیش مترادف بابا در فارسی،
آتا و ده‌ده در تورکی، قدیس و عزیز و ولی در عربی، و سنت در زبان‌های اوروپایی است[8].
واراماییپVaramayıp :
نه‌توانسته به مقصد به‌رسد
وارماقVarmaq : گئدیپ بیر یئره اولاشماق
یاپیپYapıp : ساخته،
تاسیس کرده، بنا نموده
یارلیقYarlıq : (یرلغ، یرلیغ، جارلیق)، فرمان سلطنتی، فرمان دولتی
یول‌لار:Yollar راه‌ها
آللاه‌‌وئردی خان کؤپروسو: تورک باریمی باش‌‌یاپیت‌لاری‌‌ندان،
تورک قیزیلباش اه‌رکله‌‌تی
ALLAHVÉRDİ
XAN KÖPRÜSÜ: TÜRK BARIMI BAŞYAPITLARINDAN, TÜRK QIZILBAŞ ERKLETİ
پل الله‌‌وردی خان: از شاه اثرهای معماری
تورک، دولت تورک قیزیلباش (صفوی)
ALLAHVERDI KHAN BRIDGE: A TURKISH
ARCHITECTURE MASTERPIECE, TURKISH KIZILBAŞ (SAFAVID) STATE
رسمیت تورکی در دوره‌ی دولت قزلباشیه (صفوی):
نامه‌ی
تورکی یکی از احفاد جهان‌شاه قاراقویون‌لو به سلطان سلیم عثمانلی در شکایت از شاه
اسماعیل ظالم
http://sozumuz1.blogspot.com/2019/05/blog-post_18.html
فرمان
تورکی شاه اسماعيل صفوی خطاب به موسی‌بيگ تورقوت‌اوغلو
http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_20.html
رجاءنامه‌ي
تورکي شاه تهماسب اول صفوي
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/05/blog-post_15.html
شفاعت‌نامه‌ي
تورکي شاه تهماسب صفوي در باره‌ي عفو شهزاده بايزيد عثمان‌لي
http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_29.html
مشاعره‌ي
تورکي شاه تهماسب و سلطان سليمان قانوني
http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_18.html
نامه‌ي
تورکي والي آزربايجان به سفير پاپ-واتيکان در دوره‌ي سلطان محمد خدابنده صفوي
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/07/blog-post_24.html
اشعار
تورکی در مدح فتح بغداد توسط شاه عباس اول
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/09/blog-post_25.html
نامه‌ي
تورکي شاه عباس اول صفوي به سردار فرهاد‌پاشا، صدراعظم عثمانلی
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/02/blog-post_28.html
نکاح‌نامه‌ی
تورکی جماعت شاهی‌سئوه‌ن طبق مذهب قزلباشی در قرن شانزده ميلادی
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/09/blog-post_23.html
نامهای
تورکی از فرمانده‌ی کل ارتش دولت قیزیلباش (صفوی) زینل‌خان بیگدلی شام‌لو
http://sozumuz1.blogspot.com/2019/04/blog-post_12.html
نامه‌ي
تورکي صفي‌شاه اول صفوي (١٦٤٢- ١٦٢٨) به امپراتور اوتريش و پادشاه مجارستان
فرديناند دوم (١٦١٩-١٦٣٧)
http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_21.html
صلح‌نامه‌ي
(سنورنامه‌ي) تورکي سال ١٦٣٩ بين دولتين صفوي و عثمانلی
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/02/blog-post_19.html
قبض
تورکي علي بالي و کاربرد زبان تورکي در تجارت و معاملات خارجي دولت صفوي
http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_19.html
امان‌نامه‌ي
تورکي شاه عباس دوم صفوي خطاب به بيگلربيگي شيروان منوچهرخان
http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_15.html
نامه‌ی
تورکی شاه عباس دوم صفوی از مازندران به تزار روس میخائیل فییودوروویچ بنیان‌گذار
سلسله‌ی رومانوف
http://sozumuz1.blogspot.com/2019/03/blog-post_29.html
اوچ
وفالی کيمسه: شعری تورکی از شاه عباس ثانی
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/06/blog-post_19.html
عریضه‌ی
تورکی ارامنه‌ی جولفای اصفهان به تزار روسیه در دوره‌ی دولت قیزیلباشیه (صفوی)
https://sozumuz1.blogspot.com/2021/01/blog-post_18.html
نامه‌ي
تورکي حسين شاه صفوي به فردريک اوگوست دوک ساکسون و پادشاه لهستان
http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_26.html
نامه‌ی
تورکی جغتايی سلطان حسين صفوی به امپراتور روسيه الکسيیوويچ پطر کبير
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/10/blog-post_2.html
نامه‌ي
تورکي محمدرضا بيگ از زندان استانبول به صدراعظم فرانسه
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/10/blog-post_22.html
تشکرنامه‌ي
تورکي سفير صفوي در فرانسه که فارسي حرف نمي‌زد
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/03/blog-post_10.html
نامه‌ي
تورکي محمدرضا بيگ سفير صفوي در فرانسه:
گونه‌ش يوزو چامور ايله سيوانماز
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_17.html
تسليت‌نامه‌ي
تورکي سفير دولت صفوي در فرانسه، محمت‌ريضا بيگ
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_9.html
غزل
تورکی مرتضی قلی نامی خان، سفير دولت قزلباشيه در عثمانلی و جمع‌آوری اشعار شعرای
روم توسط او
http://sozumuz1.blogspot.com/2018/11/blog-post_26.html
[1] منبع: کتاب منشآت و مکاتیب، شماره‌ی ثبت در کتاب‌خانه‌ی مجلس
شورای اسلامی: ٢٣٢٢٥/٢٢٥٥،
صص ١١٦-١١٥
[2] نامه‌ی تورکی شاه عباس دوم صفوی از مازندران به تزار روس میخائیل
فییودوروویچ بنیان‌گذار سلسله‌ی رومانوف
[3] ال‌یازمادا: سرعتلری عودته
[4]
BANDA₃ /BANDA/: small(er), young(er), minor, junior, young one,
child, infant, offspring, progeny, attendant
https://en.wiktionary.org/wiki/%F0%92%8C%89#Sumerian
BÀNDA(DA): young;
junior; vigorous; impetuous; fierce; proud.
[6] در ریشه‌شناسی تورکی کلمات قلعه، قلعه‌دار، کلا، کلات، دز، دیزه، دیزج، دژ، دزدار، ....
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/06/blog-post_10.html[7]
In
Sumerian, gal (or the cuneiform sign 𒃲) means "great," "large," or "big".
It is a common adjective and is part of compound words like lugal (king, great
man), and e₂-gal (great house, palace).
GAL (Borger
2003 nr. 553; U+120F2 𒃲) is the Sumerian cuneiform for "great".
[8]
THE STORY OF A FORGOTTEN KINGDOM. The
Astrakhan Khanate: Hajj, Starry Sturgeon, and Trade Routes
https://qalam.global/en/articles/the-story-of-a-forgotten-kingdom-en
اه‌م‌چی قادین (طبیب سنتی زن) و تداوی با قورت اه‌لی
(دست گرگ) در روستای حاجی پیرلی اورمیه
https://sozumuz1.blogspot.com/2022/12/blog-post_13.html
نامه‌ی تورکی شاه عباس دوم قیزیلباش از مازندران به
تزار روس میخائیل فییودوروویچ موسس سلسله‌ی رومانوف، و ریشه‌شناسی اسامی قازاق -
کاساک و حاجی طرخان
No comments:
Post a Comment