قتل مادر تنی شاه اسماعیل توسط او، قتل عام تورکمان‌ها و اهالی تبریز
و کشتار سگ‌ها، نبش قبر و سوزاندن اجساد امرای آغ‌قویون‌لو و جنایات فجیع بسیار
دیگر
مئهران باهارلی
Şah İsmail'in annesini öldürmesi, Türkmanları ve
Tebriz halkını toplu katliamı, köpekleri katletmesi, Akkoyunlu beylerinin
cesetlerini mezardan çıkarıp yakması, ve Tebriz'in işgali sırasında yaptığı
birçok başka gaddarlık ….
Shah Ismail's murder of His mother, the massacre of
Turkmans and the people of Tebriz, the killing of dogs, the exhumation and
burning of the bodies of the nobles of Aghqoyunlu, and many other atrocities
committed by him during occupation of Tebriz.
MÉHRAN BAHARLI
https://independent.academia.edu/MBaharli
https://sozumuz1.blogspot.com/
https://www.facebook.com/profile.php?id=100016259447627
خلاصه
شاه اسماعیل بنا به معیارهای زمان خود، حتی همه‌ی ازمنه شخصی خون‌آشام و بنا به استانداردهای امروزی فردی سادیست بود که مادر تنی خود را هم وحشیانه به قتل رساند. در چند منبع اوروپایی وقت مانند سفرنامه‌ی تاجر گمنام، سفرنامه‌ی تاجر ونیزی کاترینو زنو، سفرنامه‌ی جییووانی آنجییولئللو، گزارش طبیب جییووانو روتا، .... اطلاعات دست اول و ذی‌قیمتی در باره‌ی قتل مادر شاه اسماعیل و قتل عام انسان‌ها و سگ‌ها و جنایات فجیع بسیار دیگری که او به هنگام اشغال تبریز در سال ١٥٠١ مرتکب شد ثبت شده است. این منابع دست اول که در همان سال‌ها به زبان‌های آلمانی، ایتالیایی، فرانسه، و لاتین در اوروپا منتشر شده‌اند، سندیت و اهمیت فوق‌العاده‌ای دارند. زیرا اولین آثار در باره‌ی نوجوانی و سال‌های نخستین حاکمیت شاه اسماعیل به شمار می‌روند، و هم‌زمان با سال‌های آغازین حاکمیت شاه اسماعیل و اغلب توسط افرادی که شاهد عینی ماجراها بودند تالیف شده‌اند، تعدادی نیز گزارش‌های رسمی هستند. در حالی که اثرهای فارسی باره‌ی نوجوانی و سال‌های نخستین حاکمیت شاه اسماعیل، اکثراً در اواخر حیات او نوشته شده‌اند و بازنویسی تاریخ و سانسور بعضی از واقعیات تاریخی و روایات رسمی دولت قیزیل‌باش هستند. بنا به این منابع دست اول اوروپایی، هنگامی که شاه اسماعیل تبریز را اشغال کرد، اهالی هیچ گونه مقاومتی از خود نشان نه‌دادند. با این همه او شهر را غارت و بیش از بیست هزار نفر از مردم عادی و بزرگان شهر و طبیبان و .... را به روش‌های متفاوت کشتار کرد (گردن زدن و سر بریدن، دو شقه و نیمه کردن بدن، زنده زنده در آتش سوزانیدن، در قفس گذاشتن و منفجر کردن، ....). شاه اسماعیل که در دوران کودکی توسط راهبان ارمنی کلیسای آختامار - آقدامار وان اندوکترینه و تربیت شده بود، شدیداً متنفر از تورکمان‌ها (نامی عمومی به معنی تورکان طائفه‌ای؛ تورکان غیر عوثمان‌لی؛ حاکمان و امرا و نظامیان تورک در ایران و قفقاز و خاورمیانه و آناتولی و بالکان) و سنی‌ها بود. به همین سبب همانگونه که قبلاً در قفقاز هم عمل کرده بود، وحشی‌گری و خشونت جنون‌آمیزی را بر علیه تورکمان‌ها به کار برد. تمام اشراف و اعیان و خویشاوندان و منسوبین به دربار آق‌قویون‌لو را، اعم از مرد و زن و کودک سر برید. حتی زنان حامله را با جنین‌ها در رحمشان سلاخی کرد. صدها کارگر جنسی و دزد را به صف کرده و بدن همه را دو نیمه کرد. سپس برای توهین به سرداران و بزرگان تورکمان، اجسادشان را همراه با سر بریده‌ی آن کارگران جنسی و دزدان به آتش کشید. او سگ‌های تبریز را هم کشتار کرد. شاه اسماعیل مقابر سلطان یعقوب و بیگ‌های آق‌قویون‌لو را ویران کرد. قبرهای سرداران تورکمان را که در نبرد بر علیه شیخ حیدر شرکت داشتند گشود، اجساد و استخوان‌های آنان را بیرون آورد و در میدان بازار تبریز سوزانید و خاکسترشان را بر هوا کرد. سپس فرمان داد تا مادر تنی‌اش حلیمه بیکی - عالم‌شاه بیگوم را پیش او بیاورند. او خواهر یعقوب بیگ آق‌قویون‌لو بود و بعد از قتل شیخ حیدر با یک امیر تورکمان ازدواج کرده بود. و این دو خویشاوندی نسبی و سببی با تورکمان‌ها به نظر شاه اسماعیل، جرمی نابخشودنی بود. عالم‌شاه بیگوم در رفتاری جسورانه، فرزند نوجوانش را به خاطر بی‌دادگری‌های او در حق تورکمانان و اهالی تبریز به سختی توبیخ کرد. اسماعیل به شدت از این نصیحت و عتاب عصبانی شد. به مادر خود دشنام داد و پس از توهین و بی احترامی‌های بسیار، او را، بنا به بعضی منابع با دستان خودش، و با بریدن سرش به قتل رسانید. خون‌ریزی و بی رحمی‌ای که شاه اسماعیل در تبریز به نمایش گذارد و جو تروری که آفرید آن چنان شدید بود که مردم به شدت وحشت‌زده‌ی تبریز و مناطق اطراف، جرات و جسارت مقاومت را از دست دادند و از ترس جان، به او اعلام سرسپرده‌گی کردند. زیرا صرفاً دو انتخاب داشتند: «شیعی امامی فارسی – عربی شدن» و یا «تکه و پارچه شدن با شمشیر و مرگ فجیع». تورکمان‌کُشی که شاه اسماعیل آغاز کرد در تمام حیات سلسله‌ی قیزیل‌باش ادامه یافت و به خالی شدن جنوب شرقی آناتولی و مناطقی از شمال غرب و غرب ایران و شمال عراق و کوردنشین شدن این مناطق، هم‌چنین شیعه شدن همه‌ی قیزیل‌باش‌های مهاجرت کرده از آناتولی به ایران، و فارس‌زبان و کوردزبان و لک‌زبان شدن اغلب آن‌ها و ریشه‌کن شدن اسلام تورک و مذهب علوی تورک از ایران و تورک‌ایلی منجر شد. یکی دیگر از نکات مهم این منابع اولیه‌ی اوروپایی، در بسیاری موارد استفاده‌ی آن‌ها از فورم صحیح و دقیق نام‌های جریانات مذهبی و سیاسی است. از جمله: «صوْفوُ» ((Sofu, Sophy به معنی شاه قیزیل‌باش و عنوان شاه اسماعیل در مقابل عنوان «سلطان» عوثمان‌لی؛ «صوُفی»(Soffi, Soffica) به معنی علویان تورک و یا تشیع دوازده‌‌امامی متصوفه در مقابل تشیع دوازده‌‌امامی متشرعه و یا شیعی امامی؛ «صوُفَوی»، «صوُفَویسم»، «صوفویه»، «صوُفَویان»(Suffaveans, Suffaveism) به معنی «صوُفَوی‌گری» در اشاره به فرقه‌ی سیاسی قیزیل‌باش؛ و «قیزیل‌باش» به معنی تورکمانان علوی تورک اهل آناتولی پیوسته به شاه اسماعیل و صادق به دولتی که تاسیس کردند. اما در ترجمه‌ی منابع اوروپایی به زبان فارسی، چهار مفهوم و اسم متفاوت «صوُفَوی»، «صوْفوُ»، «صوفی» و «قیزیل‌باش» با یک کلمه‌ی «صَفَوی» ترجمه می‌شوند که رفتاری تماماً غلط و گمراه کننده است. اصطلاح «صَفَوی» یک دیگرنام‌گذاری بی پایه و «من‌درآوردی» است که بعدها از طرف مولفین فارس و اوروپایی، به منظور مخفی و انکار کردن هویت قومی تورک و مذهب علوی تورک آن‌ها جعل و رایج شده است. خود قیزیل‌باشان هرگز نه طریقت و نه حرکت سیاسی خود و نه دولتشان را صفوی نه‌نامیده‌اند. در این مقاله قسمت‌های مربوطه از سفرنامه‌ی تاجر گمنام، سفرنامه‌ی تاجر ونیزی کاترینو زنو، سفرنامه‌ی جییووانی آنجییولئللو، گزارش طبیب جییووانو روتا را به زبان انگلیسی، همراه با ترجمه‌ی فارسی و تورکی آن‌ها و آنالیز جداگانه‌ی هر کدام داده‌ام.
کلمات کلیدی: شاه اسماعیل، قیزیل‌باش، جنایات جنگی، سفرنامه‌های اوروپایی، مادرکشی
Özet
Şah İsmail kendi döneminin standartlarına göre kana susamış bir katil, günümüz standartlarına göre ise kendi annesini öldüren acımasız bir sadist idi. Anonim Tüccar'ın Seyahatnamesi, Venedikli Tüccar Caterino Zeno'nun Seyahatnamesi, Giovanni Angiolello'nun Seyahatnamesi ve Tabip Giovanni Rota'nın Raporu gibi dönemin birçok Avrupa kaynağı, Şah İsmail'in kendi annesini öldürmesi ve 1501 yılında Tebriz'in işgali sırasında yaptığı insan ve hayvan katliamının yanı sıra diğer birçok gaddarlıkları ve zulümleri hakkında ilk elden değerli bilgiler sağlıyor. Avrupa'da Almanca, İtalyanca, Fransızca ve Latin dillerinde aynı yıllarda yayınlanan bu ilk elden kaynaklar büyük bir güvenirlik ve önem taşıyor. Bu eserler Şah İsmail'in gençliği ve hükümdarlığının ilk yılları hakkında özgün bilgiler veriyorlar. Bunların birçoğu olayların görgü tanıkları tarafından yazılmıştır ve bazıları resmi raporlardır. Bu kaynakların aksine, Şah İsmail'in gençliği ve saltanatının ilk yıllarını anlatan Farsça kaynaklar, onun hayatının sonlarına doğru yazılan, tarihi yeniden yazan ve belli tarihi gerçekleri sansürleyen, Kızılbaş devletinin resmi anlatıları ve propagandasıdır. Bu ilk elden kaynaklara göre Şah İsmail, Tebriz'i işgal ettiğinde şehir halkı herhangi bir direniş göstermedi. Buna rağmen Şah İsmail şehri yağmaladı ve 20.000'den fazla sıradan insanı, soyluları ve profesyonelleri, kafa kesmek, gövdelerini ikiye parçalamak ve budamak, insanları diri diri yakmak, onları kafese koyup kefesi patlatıp havaya uçurmak gibi çeşitli yöntemlerle katletti. Zira çocukluğunda Aktamar Van Ermeni kilisesi rahipleri tarafından büyütülen ve endoktrine edilen Şah İsmail, Sünnilerle Türkmanlardan (o dönemde İran, Kafkaslar, Orta Doğu, Anadolu ve Balkanlar'daki Türk boyları, Osmanlı olmayan Türkler, ya da sadece bu bölgelere hakim olan Türklerin genel adı) aşırı derecede nefret ediyordu. Bu nedenle daha önce Kafkasya’da yaptığı gibi, Tebriz işgali sırasında da Türkmanlara karşı barbarca bir şiddet uyguladı. Erkek, kadın ve çocuklar dahil binlerce Akkoyunlu soylularının, akrabalarının ve saray mensuplarının kafalarını kesti. Hamile Türkman kadınları doğmamış bebekleriyle birlikte katletti. Yüzlerce seks işçisini ve oğruyu (hırsızı) sıraya dizdi, ardından her birinin gövdesini ikiye parçaladı. Daha sonra Türkman noyanların ve beylerin, onları daha da aşağılamak ve alçaltmak amacıyla, cesetlerini seks işçilerinin ve hırsızların kesik kafalarıyla birlikte yaktı. Tebriz'in köpeklerini bile topluca öldürdü. Sultan Yakup ve Akkoyunlu Beylerinin türbelerini tahrip ve yerle bir etti. Atası Şeyh Haydar'a karşı savaşa katılan Türkman noyanların mezarlarını açtı, cesetlerini ve kemiklerini çıkardı, Tebriz pazar meydanında yaktı ve küllerini havaya saçtı. Daha sonra öz annesi Helime Biki - Âlem Şah Begüm'ün kendisine getirilmesini emretti. Âlem Şah Begüm, Yakup Bey Akkoyunlu'nun kız kardeşi idi ve eski kocası Şeyh Haydar'ın öldürülmesinden sonra bir Türkman bey ile evlenmişti. Şah İsmail'e göre annesinin Akkoyunularla olan nesebî ve sebebî bu iki akrabalık bağı affedilemez suçlar olarak görülüyordu. Âlem Şah Begüm, ergenlik çağındaki oğlunu Türkmanlara ve Tebriz halkına karşı uyguladığı zulüm nedeniyle cesurca azarladı. İsmail bu sert azarlama karşısında çok öfkelendi. Annesine küfürler etti ve ona mümkün olan her şekilde hakaret edip saygısızlık yaptı. Daha sonra annesini, bazı kaynaklara göre kendi elleriyle ve kafasını keserek, öldürdü. Şah İsmail'in Tebriz'de sergilediği vahşet ve yarattığı terör ortamı o kadar korkunç idi ki, onun planladığı gibi Tebriz ve çevre bölge halkı direnme cesaretini hepten kaybettiler ve canlarını kurtarmak için tamamen ona teslim oldular. Çünkü önlerinde sadece iki seçenek vardı: Ya Fars-Arap dini Şiiliğe geçmek ya da kılıçla parçalanmak. Şah İsmail'in başlattığı Türkman Soykırımı, Kızılbaş devleti hayatı boyunca devam etti, Güneydoğu Anadolu'nun yanı sıra İran'ın kuzeybatısı ve batısı ile Irak'ın kuzeyindeki bir sıra bölgelerde Türkman nüfusunun yok edilmesine ve bu bölgelerin Kürtleşmesine yol açtı. Ayrıca Anadolu'dan İran'a göç eden Kızılbaşların bütünüyle Şiileşme ve çoğunun Farslaşmasına, Kürtleşmesine, Lekleşmesine ve Goranlaşmasına; Türk İslam'ının ve Türk Alevi dininin İran ve Türkili'de yok edilmesine neden oldu. Bu birincil kaynakların bir diğer önemli özelliği, çoğu zaman dinsel ve siyasi hareketlerin adlarının doğru ve orijinal biçimlerini kullanılmalarıdır. Örneğin Osmanlıların Sultan unvanı eşdeğeri, Şah İsmail’in unvanı olan ve "Kızılbaş Şahı" anlamına gelen "Sophy" (Sofu); Oniki İmamcı veya Şiilerden farklı olan Türk Alevileri ifade eden "Soffi, Soffica" (Sûfî); Kızılbaş siyasi hareketini ifade eden "Suffaveans", "Suffaveizm" (Sufevi, Sufeviye); ve Şah İsmail'e koşulan Anadolu'daki bazı Alevi Türkmanları ve kurdukları devlete sadık olanları ifade eden "Kızılbaş" adları. Genel bir kural olarak, bu eski Avrupa kaynaklarını Farsçaya çevirirken, dört farklı kavram ve ad olan "Sofu", "Sûfî", "Sufevi" ve "Kızılbaş" tek bir kelimeyle "Safawi, Safavi, Safevi, Sefevi" şeklinde çevrilmektedir. Ancak bu tercüme tamamen yanlış ve yanıltıcıdır. "Safavi, Sefevi" terimi, daha sonra Fars ve Avrupalı yazarlar tarafından Kızılbaşların Türk etnik kimliği ve Türk Alevi dinsel kimliğini gizlemek için uydurulmuş, asılsız ve yanlış isimdir. Kızılbaşlar hiçbir zaman kendi siyasi hareket ve dini akımlarından ya da devletlerinden Safavi, Sefevi diye bahsetmemişlerdir. Bu yazımda İsimsiz Tüccar'ın Seyahatname'si, Venedikli Tüccar Caterino Zeno'nun Seyahatname'si, Giovanni Angiolello'nun Seyahatname'si ve Giovanni Rota'nın Raporu'nun İngilizce ilgili bölümleri ile Farsça ve Türkçe çevirilerini ve her birinin ayrıca analizi sundum.
Açar sözcükler: Şah İsmail, Kızılbaş, Savaş suçları, Avrupalı seyahetnameler, matrisid
According to the standards of his time, Shah Ismail was considered a bloodthirsty murderer, and by today's standards, he would be seen as a ruthless sadist who brutally killed his own mother. Several contemporary European sources, such as The Travelogue of The Anonymous Merchant, The Travelogue of The Venetian Merchant Caterino Zeno, The Travelogue of Giovanni Angiolello, and The Report of The Doctor Giovanni Rota, provide valuable first-hand information about the merciless murder of Shah Ismail's own mother and the barbaric massacre of humans and animals, along with many other cruelties and atrocities he committed during the occupation of Tebriz in 1501. These first-hand sources, published in German, Italian, French, and Latin languages in Europe, hold great credibility and importance. They provide authentic information about Shah Ismail's youth, and the early years of his rule. Many of these works were written by eyewitnesses to the events, and some are contemporary official reports. Contrary to the Persian sources about the youth and early years of Shah Ismail's rule, which are written towards the end of his life, primarily rewrite history, censoring certain historical facts, and are actually official narratives and propaganda of the Kızılbaş state. According to these firsthand European sources, when Shah Ismail occupied Tebriz, the people of the city did not show any resistance. Despite this, he looted the city and massacred over 20,000 ordinary people, as well as the nobles and professionals, using various brutal methods such as beheading, cutting bodies in half, burning people alive, and putting individuals in a cage and blowing it up. Shah Ismail who was raised and indoctrinated during his childhood by priests of Armenian Akhtamar – Akdamar Church of Lake Van, fanatically hated the Turkomans (the general name for tribal Turks, non-Ottoman Turks, as well as Turkish rulers, chiefs and lords in Iran, the Caucasus, the Middle East, Anatolia, and the Balkans) and the Sunnis. Because of this, as he had done in Caucasia, he employed insane barbarity and sadistic violence against the Turkomans during occupation of Tebriz. He beheaded all the nobles, relatives, and court members of Akkoyunlu, including men, women, and children. He even slaughtered pregnant Turkomans with their unborn fetuses. He lined up hundreds of sex workers and thieves, then cut each body in half. Afterwards, in an attempt to further insult and belittle Turkoman chiefs and lords, he burned their bodies along with the severed heads of the sex workers and thieves. He also killed the dogs of Tebriz. Shah Ismail destroyed the tombs of Sultan Yakub and the Beys of Akkoyunlu. He opened the graves of the Turkoman noyans - generals who participated in the battle against Şeyh Haydar, took out their bodies and bones, and burned them in the market square of Tebriz and scattering their ashes in the air. Then he ordered for his mother, Helime Biki - Âlem Şah Begüm, to be brought to him. She was the sister of Yakub Bey Akkoyunlu, and after the murder of Şeyh Haydar, she was married to a Turkoman bey. Both of these two kinship ties of his mother with the Akkoyunlus, were considered unforgivable crimes in Shah Ismail's opinion. Âlem Şah Begüm courageously scolded her teenage son for his atrocities against the Turkoman and the people of Tebriz. Ismail was furious at this reprimand. He cursed his mother and, after insulting and disrespecting her in every possible way, he brutally killed her. Some sources suggest that he did so with his own hands, cutting off her head. The bloodshed and savagery that Shah Ismail displayed in Tebriz and the atmosphere of terror he created were, so intense that the people of Tebriz and the surrounding regions totally lost their courage and bravery to resist. Out of fear for their lives, they completely surrendered to him, as they only had two options: either become a Persian-Arab Shia or be torn to pieces by the sword and die a horrible death. The Turkoman Genocide, initiated by Shah Ismail, continued throughout the rule of the Kızılbaş dynasty, leading into the extermination of the Turkoman population in southeastern Anatolia, as well as in certain regions of northwestern and western Iran and northern Iraq. This resulted in the Kurdification of these areas, as well as the Shiification of all and Farsification – Persianization, Kurdification, Lekificiaton and Goranification of most of the Kızılbaş Turks who migrated from Anatolia to Iran. Additionally, this marked the complete eradication of Turkish Islam and Turkish Alevi religion from Iran and Türkili. Another important feature of these primary sources is that in most cases they use the correct and original forms of the names of religious and political movements, such as "Sophy" (Sofu) meaning "Kızılbaş King", and the title of Shah Ismail in contrast to the Sultan title of the Ottomans; "Soffi, Soffica" (Sufi) referring to Turkish Alevis in contrast to the Twelver Imamis or Shias; "Suffaveans, Suffaveism" (Sufevi, Sufeviye), in relation to the Kızılbaş political sect; and "Kızılbaş" referring to Alevi Turkomans from Anatolia who were loyal to Shah Ismail and the state they established. As a general rule, when translating these old European sources into Persian, four different concepts and names "Sofu", "Sufi", "Sufevi", and "Kızılbaş" are translated as the blanket term "Safawi, Sefevi". However, this translation is completely wrong and misleading. The term "Safawi, Sefevi" is a baseless fabricated name and misnomer that was later coined by Persian and European authors to obscure the Turkish ethnic and Turkish Alevi religious identity of the Kızılbaş Turks. The Kızılbaş themselves have never referred to their political movement and religious sect, or their state, as Safawi, Sefevi. In this article, I have provided the relevant parts of The Travelogue of The Anonymous Merchant, The Travelogue of The Venetian Merchant Caterino Zeno, The Travelogue of Giovanni Angiolello, and The Report of Giovanni Rota in English, along with their Persian and Turkish translations, as well as an analysis of each text.
Keywords:
Shah Ismail, Qizilbash, War crimes, European travelogues, matricide
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.png)
.png)
.png)
