Sözümüz: صدای فتحه در املای تورکی (در ایران، افغانستان، عراق، ....)، در اول کلمه با «اه» و در داخل و آخر کلمه با «ه» نشان داده می‌شود.

Sunday, June 4, 2023

صدای فتحه در املای تورکی (در ایران، افغانستان، عراق، ....)، در اول کلمه با «اه» و در داخل و آخر کلمه با «ه» نشان داده می‌شود.

صدای فتحه در املای تورکی (در ایران، افغانستان، عراق، ....)، در اول کلمه با «اه» و در داخل و آخر کلمه با «ه» نشان داده می‌شود.

صدای فتحه در املای ملل گوناگون تورکیک که هنوز الفبای اصلاح شده‌ی عربی را بکار می‌برند (در ایران، افغانستان، عراق، ....)، در اول کلمه به صورت «اه» و در داخل و آخر کلمه به صورت «ه» نشان داده می‌شود.

در املای فونتیک تورکی، صداهای موجود در کلمات تورکی، تورکیسم‌ها (کلمات موغولی و چینی و ...)، کلمات با ریشه‌ی عربی و فارسی تورکیزه شده، و کلمات خارجی – اوروپایی غیر فارسی و غیر عربی؛ و یا به طور خلاصه به جز کلمات فارسی – عربی در هیچ جا، با اشارات فتحه، کسره، ضمه، همزه، تنوین، تشدید، ... نشان داده نمی‌شوند. بلکه به طرز زیر نشان داده ‌می‌شوند:

در اول کلمات تورکی و تورکیزه ‌شده:

آ ↔ A ، اه ↔ E ، ائ ↔ É ، اێ ↔ I ، اي ↔ İ ، اوْ ↔ O ، اؤ ↔ Ö ، اوُ ↔ U ، اۆ ↔ Ü

در وسط و آخر کلمات تورکی و تورکیزه‌ شده:

ا ↔ A ، ه ↔ E ، ئ ↔ É ، ێ ↔ I ، ي ↔ İ ، وْ ↔ O ، ؤ ↔ Ö ، وُ ↔ U ، ۆ ↔ Ü

این روش، حاصل تکامل طولانی‌مدت املای تورک در جهان تورکیک توسط تورکی‌نویسان و مولفین تورک است که قبل از تحمیل الفبای کیریل در آسیای میانه توسط روسیه‌ی استالینیستی به اوج خود رسیده بود و اکنون نیز نوعی متکامل از آن در میان اویغورها در تورکستان شرقی - چین بکار می‌رود.

از طرف دیگر، نشان ندادن حروف صدادار کلمات تورکی به هنگام نوشتن متون تورکی، به معنی استفاده از املای فارسی و عربی به جای املای تورکی بوده، در نتیجه یک رفتار و ذهنیت غیر ملی – ضد ملی است. در ایران، رفتار و ذهنیت غیر ملی – ضد ملی نشان ندادن حروف صدادار به هنگام تورکی‌نویسی و به جای آن کاربرد املای فارسی – عربی را جریان غیر ملی – ضد ملی موسوم به «آزربایجان‌گرایی» نماینده‌گی می‌کند. املایی که آزربایجان‌گرایان در متون تورکی بکار می‌برند، همان املای فارسی است.

صدای فتحه

در ارتباط با طرز نشان دادن صدای فتحه‌ - مساله‌دارترین حرف صدادار به لحاظ املاء - در متون تورکی، در حال حاضر می‌توان از سه‌ نوع املای غیر ‌فونتیک (فارسی‌محور- آزربایجان‌گرا)، فونتیک (تورک‌محور -سؤزوموز یازیمی) و تمامن فونتیک (تورکه سایاق یازیم) صحبت کرد.

الف- در املای غیر فونتیک فارسی‌ (آزربایجانی)

-فتحه‌ اگر در آغاز کلمات تورکی و تورکیزه ‌شده پیش از یک حرف بی‌صدا قرار داشته باشد، به ‌صورت «ا» نشان داده ‌می‌شود: ال= دست، اسکی= قدیم، ات = گوشت، ایری = کج، ایلشمک = نشستن، اییلمک = خم شدن، ...

-فتحه‌ ‌در داخل کلمات تورکی و تورکیزه ‌شده نشان داده‌ نمی‌شود، و یا با «زبر» نشان داده می‌شود: گل = بیا، سن = تو، گؤزل = زیبا، دیر = ارزش، قیمت، دیرلندیرمک = ارزش دادن، کپنک = پروانه، ندن = چرا، دییشیک = متفاوت، بینمک = پسندیدن، بی = آقا، هونگ = هاون، ائورن = گیتی، ...

-فتحه در آخر کلمات تورکی و تورکیزه شده با «ه» نشان داده می شود: بیزه = به ما، تپه = تپّه، دوه = شتر، ....

ب-در املای فونتیک تورک‌ (سؤزوموز یازیمی):

-فتحه‌ در اول کلمات تورکی و تورکیزه ‌شده ‌به ‌صورت «اه» نوشته‌ می‌شود: اه‌ل = دست، اه‌سکی = کهنه، اه‌ت = گوشت، اه‌یری = کج، اه‌یله‌شمه‌ک = نشستن، اه‌ییلمه‌ک: خم شدن، .....

-فتحه در بقیه‌ی مواضع در همه جا، در داخل و در آخر کلمات تورکی و تورکیزه ‌شده به‌ صورت «ه» نوشته می‌شود: که‌په‌نه‌ک = پروانه، نه‌ده‌ن = چرا، ده‌ییشیک = متفاوت، به‌یه‌نمه‌ک = پسندیدن، به‌ی = آقا، هه‌وه‌نگ = هاون، ده‌وه‌ = ‌شتر، ائوره‌ن = گیتی، گه‌ل = بیا، سه‌ن = تو، گؤزه‌ل = زیبا، ده‌یه‌رلی = ارجمند، ده‌یه‌رله‌ندیرمه‌ک = ارزش دادن، ته‌په = تپّه، ....

ج-در املای تمامن فونتیک تورک (تورکه سایاق یازیم):

این املا، یک املای تئوریک است. بدین معنی که کسی فعلا آن را بکار نمی‌برد:

-فتحه ‌در همه ‌جا، ‌در اول، در داخل و در آخر کلمات تورکی و تورکیزه‌ شده ‌به ‌صورت «ه» نوشته ‌می‌شود: ه‌ل = دست، ه‌سکی = کهنه، ه‌ت = گوشت، ه‌یری = کج، ه‌یله‌شمه ک = نشستن، ه‌ییلمه‌ک: خم شدن، که‌په‌نه‌ک = پروانه، نه‌ده‌ن = چرا، ده‌ییشیک = متفاوت، به‌یه‌نمه‌ک = پسندیدن، به‌ی = آقا، هه‌وه‌نگ = هاون، ده‌وه‌= ‌شتر، ائوره‌ن = گیتی، گه‌ل = بیا، سه‌ن= تو، گؤزه‌ل = زیبا، ده‌یه‌رله‌ندیرمه‌ک = ارزش دادن، ته‌په = تپّه، .......

موارد مشخص در ارتباط با نشان دادن فتحه با حرف «ه»:

-اسامی‌ای مانند بلخ، سمرقند، آزربایجان، تبریز، اردبیل، زنگان، همدان و ... با ریشه‌ی ایرانیک و یا غیر قطعی، اما مهم در تاریخ و جوغرافیای تورک، در ‌املای ‌فونتیک تورکی با نشان دادن فتحه‌(ها)ی آن‌ها با «ه»، به‌ صورت «به لخ»، «سه‌مه‌رقه‌ند»، «آزه‌ربایجان»، «ته‌بریز»، «اه‌رده‌بیل»، «زه‌نگان»، «هه‌مه‌دان»، ... نوشته‌ می‌شوند.

-صدای فتحه در آن کلمات عربی و فارسی که تورکیزه شده و تلفظ آن‌ها تغییر کرده است، مخصوصا اگر در تلفظ تورکی یک صدای فتحه به آن‌ها اضافه شده باشد، و یا طبق قانون هماهنگی اصوات تلفظ می‌شوند حتما باید به صورت فونتیک نوشته شوند (در اینگونه حروف تورکیزه شده، باید از کاربرد حروف عربی ح و ع و ط و ظ و ض و ذ و ث و .... هم خودداری کرد). مانند «شه‌هه‌ر» به جای شهر، «قه‌ده‌ر» به جای قدر، «ته‌هه‌ر» به جای طور، «هه‌یه‌ت» به جای حیاط، «هه‌ویز» به جای حوض، «ته‌وله» به جای طویله، ....

-کلمات تورکی که به اشتباه دارای ریشه‌ی فارسی گمان می‌شوند، باید حتما به صورت فونتیک، و نه با املای فارسی آن‌ها نوشته شوند. مانند «مه‌ن» به جای من، «اه‌زبه‌ر» به جای ازبر، «په‌رچه‌م» به جای پرچم، «خه‌نجه‌ر» به جای خنجر، «سه‌نگه‌ر» به جای سنگر،....

-فتحه قبل از حروف و صداهای «ی»، «و»، حتما باید به صورت «ه» نوشته شود. زیرا در غیر این صورت احتمال قرائت اشتباه آن قطعی است. مانند «ده‌یه‌ر» به جای دیر (قیمت و ارزش)، «ده‌یه‌رلی» به جای دیرلی (باقیمت و ارزشمند)، «اه‌یری» (کج) به جای ایری، «ده‌وه» به جای دوه (شتر)، «به‌ی» به جای بی (بیگ)، ...

-صدای فتحه در تمام پسوندهای تورکی، در اول و در وسط و در آخر پسوند، باید به صورت فونتیک و با «ه» نشان داده شود. مانند «-مه‌ک» به جای مک (گه‌لمه‌ک)، «-له‌ر» به جای لر (ائوله‌ر)، «-ده‌ن» به جای دن (کیم‌ده‌ن)، «-سه‌ن» به جای سن (بیلیرسه‌ن)، «-ه‌ر» به جای ر (بیچه‌ر)، «-ه‌ن» به جای ن (بیله‌ن)، «-جه» به جای ج (بیرجه)، .....

-حرف «ه» موجود در آخر یک پسوند، با اضافه شدن پسوند جدیدی به آن حذف نمی‌شود، همچنان به صورت «ه» باقی می‌ماند. مانند «-له‌ن» به جای لن: «گؤزله + مه» ← «گؤزله‌مه» (گؤزلمه غلط است)، «-مه‌له» به جای «مله»: «سورمه + له» ← «سورمه‌له» (سورمله غلط است)، ....

نمونه‌ها:

اه‌ل، اه‌سکی، اه‌ریک، اه‌زمه، اه‌کین‌چی، اه‌ر، اه‌ک، اه‌ت‌چی، اه‌ن، اه‌م‌جه‌ک، اه‌رمیش، اه‌یری، اه‌یین، اه‌ییرمه‌ک، اه‌یله‌ش، اه‌ییلمه‌ک، اه‌یله‌نمه‌ک

مه‌ن، گه‌لدی، سه‌رگی، سه‌کیز، که‌سیک، که‌ردی، ته‌رلیک، چه‌پیش، به‌رک، به‌للی، یه‌هه‌ر، ته‌پیک، به‌ی، هه‌یه، به‌یه‌نمه‌ک، ده‌یه‌ر، ده‌ییش، ده‌وه، گه‌وشه‌ک، ده‌ییرمه‌ن

نه‌ده‌ن، گؤزه‌ل، ته‌ره‌چی، گه‌له‌جه‌ک، گه‌ره‌ک، اؤیره‌نیله‌ن، ده‌رنه‌ک، گئده‌لیم، گؤره‌و، یه‌ده‌ک، اوره‌ییم، گؤسته‌رمه‌ک، ایینه‌لی، ده‌ره‌سو، ته‌په‌باشی، اؤنجه‌ده‌ن، بیرله‌شمه‌له‌ر، به‌زه‌ک، کؤله‌مه‌ن، بیره‌ر بیره‌ر، اؤزه‌ل

ته‌په، یئکه، بیرجه، مه‌نه، بووه، ده‌ده، گؤزله‌مه، مه‌مه، گئتسه، بیلدیرگه، وئرسه‌نه، که‌رته‌نکه‌له‌، ایله، نئچه

آزه‌ربایجان، اه‌رده‌بیل، هه‌مه‌دان، اه‌هه‌ر، اه‌بهه‌ر، به‌لخ، سه‌مه‌رقه‌ند

شه‌هه‌ر، قه‌ده‌ر، زه‌هه‌ر، جه‌ویز، ته‌هه‌ر، هه‌ویز، هه‌یه‌ت، گیرده، ته‌وله‌

احوال، امیر، اعلاء، ایالت، اوائل، ایّوب، قبول، ملک، حیا، جوّی، خیّام، خبر، عرب، حرکت، کدر، ثریا، موسوی، عدالت، حسن، مدرسه، مسأله، مأیوس، تأئید، هئیت، مبدأء، منشأء

ائرمه‌نی، هه‌ندیل، له‌پ‌تاپ، په‌س‌وورد، که‌مپییه‌ن، که‌نسئل، فیدبه‌ک، فه‌ست‌فود، ره‌پ، چه‌ت‌روم

برای مطالعه‌ی بیش‌تر:

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/06/blog-post_4.html

فتحه‌‌نین عره‌ب کؤکه‌ن‌لی تورک یازی‌سی‌ندا گؤسته‌ریلمه‌سی

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/04/blog-post_29.html

ضرورت و صحت املای «آزه‌ربایجان» در نوشته‌جات تورکی

https://sozumuz1.blogspot.com/2022/07/blog-post_11.html

فتحه، کسره، ضمه‌، تشديد و تنوين

https://sozumuz1.blogspot.com/2016/04/blog-post_72.html

باز آوردمتان ای واو و یاء - تا شود شاد مَرْدُم و املاء

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/02/blog-post_12.html

افزودن حرف ع - عین عربی به کلمات تورکی، آشیق-عاشق، اوراقات-آروات-عورت، آباقا-عمی جان، آیراکی-عرق، آتامان-تومان-عثمان، ...