نه ترک، نه اتراک، دوغروسو تورک و یا «تورک» دیگر چه صیغه‌ای است؟

نه ترک، نه اتراک، دوغروسو تورک،

و یا «تورک» دیگر چه صیغه‌ای است؟ 

مئهران باهارلی

١-در املاء فارسی همیشه این طور نبوده که «ترک» و «کرد» و «لر» نوشته شود. مخصوصا در کتب و نشریه‌های قبل از مشروطیت – دوره‌ی پهلوی که دوره‌ی به روز شدن و تثبیت املاء فارسی مودرن عمدتا توسط محررین تورک متاثر از زبان و ادبیات و املای تورکی در عثمانلی و قفقاز است، علاوه بر تورک و کورد و لور، بسیاری از کلماتی که امروزه در زبان فارسی بدون واو نوشته می‌شوند، به صورت فونتیک و با واو نوشته می‌شدند که بعدها کم کم از رواج افتادند: مانند دوچار، زوغال، کونگره - قونغره، قومیسیون - کومیسیون، دوکتور - دوقتور، پولیس، کومپانی - قومپانیه، قونسرواتور، قونترول، قولونل، قوپیه، قونسر - کونسر، اوستریا، کونت، کومیت (کمیته)، لورد، قونسل (کنسول)، کومیسر، کوپون، بوسفور، بومب - بومبا، قونفرانس - کونفرانس، قونستیتوسیون - کونستیتوسیون، قوماندان - کوماندان، رومانیا، اورمیا، ژاپون، پوستخان‌ها (پستخانه‌ها)، کومونیست - قومونیست، دموکرات - دموقرات (دمکرات)؛ اوتل-هوتل (هتل)، اوتوموبیل، نوت، نوطه، تلیفون - تلفون، رول، صالون، قوپنهاغ، هولندر، لوندره، ....؛ ایضا آزربایجان، ارده‌بیل، بیراوو (براوو)، ایمپراتور، ایرلاند، ریفرم، اوده‌سه، اروپ، امریک، قبریس، روما، ایتالی، پارلمنت، موزیوم، .... که متفاوت از املای امروز فارسی هستند.

کاربرد فورم‌های تورک و آزربایجان ... لزوما به معنی بی احترامی به فارسی نیست، شاید به دلائل دیگری از جمله همان دلائلی که در دوره‌ی قبل از مشروطیت هم مطرح بوده (فونتیک بودن املاء، صحت تلفظ، متابعت از املای تورکی که مجرای ورود این کلمات به زبان فارسی بودند، ....)، باشد.

٢-من شخصا علاوه بر تاکید بر املای فونتیک، تلفظ صحیح، نافرمانی مدنی و .... یکی هم به دلیل جلوگیری از اشتباه تُرک با تَرْکْ (کردن) و تَرَکْ (برداشتن)، هم‌چنین کُرد با کَرْدْ،  و لُر با لَرْ (جوی، آب کند؛ زیر بغل؛ لاغر، ضعیف) که در فارسی معاصر همه بدون اِعراب نوشته می‌شوند، فورم‌های تورک و کورد و لور را ترجیح می‌دهم. همان طور که در املاء فارسی در حال حاضر فورم‌های متفاوت گذار - گزار و سد - صد و ... علی رغم صدای یکسانشان، با همین منطق و به منظور جلوگیری از اشتباه گرفته شدن، به کار می‌روند. این امر محدود به اسامی خاص ملل و اقوام نیست. عدم کاربرد واو در املای بسیاری از کلمات دیگر تورکی هم، باعث ریشه‌شناسی غلط آن‌ها می‌شود، مثلا نوشتن «بوز داش» به صورت بز داش، آن را به بز یعنی بزغاله ربط می‌دهد. در حالی که بوز در تورکی یعنی خاکستری و بوزداش به معنی سنگ و صخره‌ی خاکستری است ...

 ٣- در نام‌های اسامی خارجی در هر زبانی بهتر است که آن نام به نزدیک‌ترین شکل به فورم اصلی نوشته شود. مثلا به همین دلیل در زبان فارسی اسامی با ریشه‌ی واحد یوسف عربی و ژوزف فرانسوی و خوزه‌ی اسپانیایی و جوزف انگلیسی و ... هر کدام به صورت‌های متفاوت و نزدیک به تلفظ زبان مرجع نوشته می‌شوند. در مورد نام‌های خاص تورک و کورد و لور و موغول و .... هم فورم‌های ترک و کرد و لر و مغل .... که در دوره‌ی پهلوی رایج شده‌اند، نسبت به تورک و کورد و لور و موغول از تلفظ اصلی بسیار به دور و نامناسب هستند.

٤-بخش نافرمانی مدنی کاربرد املاء تورک که فوقا ذکر کردم، آن است که در ایران نهادهای دولتی و مقامات به متون تورکی که کلمات مشترک بین تورکی و فارسی را با املای فونتیک تورکی بنویسند مجوز چاپ و نشر نمی‌دهند. مثلا در متون تورکی کاربرد فورم‌های تورکی چیراق، فیکیر و دونیا ممنوع است و آن‌ها باید به فورم فارسی چراغ، فکر و دنیا نوشته شوند. یعنی نهادهای دولتی و مقامات ایرانی وجود املای مستقل تورکی را به رسمیت نمی‌شناسند و بدان احترام نمی‌گذارند و اجازه‌ی استفاده از املای تورکی حتی در متون و کتب و نشریات تورکی را هم نمی‌دهند.

در مقابله به مثل، ما هم املای مستقل فارسی را به رسمیت نمی‌شناسیم، و نخواهیم شناخت. و به همین سبب کلمات تورکی رایج در فارسی، هم چنین کلمات مشترک بین تورکی و فارسی و حتی بسیاری از اسامی خارجی مخصوصا غیر فارسی در زبان فارسی مانند همین دو کلمه‌ی سمبولیک تورک و آزربایجان را با املای تورکی می‌نویسیم، تا زمانی که طرف فارسی بر سر عقل آمده، در موضع خود تجدید نظر کند. دیگر زمان گذشت‌های یک‌جانبه‌ در رابطه‌ی تورک و فارس به سر آمده است. بعد از این همه چیز و از جمله احترام و زورگویی هم، باید متقابل بوده، اصل مقابله به مثل در املاء و آئین نگارش هم منعکس شود ....

٥-با توجه به آنچه گفته شد، اینجانب تصمیم گرفته‌ام که صدای ضمه در تمام اسامی خاص و کلمات تورکی، اوروپایی، دیگر اسامی و کلمات غیر فارسی - غیر عربی و کلمات عربی -فارسی تورکیزه شده را در نوشته‌جات فارسی مانند املای قبل از مشروطیت - پهلوی همیشه به صورت صحیح و دقیق‌تر با واو نشان دهم:

-نمونه‌ی کلمات تورکی - آلتائیک: اوردو، اوتاق، اوجاق، اوغوز، قوشون، اومید، اولگو، جونگ، اوتو (اطو)، قورمه (قرمه)، دولمه (دلمه)، دورنا، توفنگ، گونبد، کولونگ، کومک (به جای کمک)، ...

-نمونه‌ی اسامی خاص: اورمیه، تورک، قولو (قلی)، اوزبیک، تورکمن، توغرول (طغرل)، موغول، بوریات، قوت‌لو، لور، کورد، بولشویک، اوروپا، اوتریش، بوسفور، رومانی، کوپنهاگ، هولند، ژاپون، لوس آنجلس، بوخارا، اوسترالیا، ....

-نمونه‌ی کلمات اوروپایی: دوکتور، کونترول، تلفون، دموکرات، سالون، کونت، موسیو، فورم، پولیس، کومپانی، کونسرت، کونسرواتوار، دوکترین، کومونیست، کومیسیون، لوژ، مودرن، اورگان، کونسول، کوپی، کومیته، لورد، کومیسر، کوپون، بومب، کونفرانس، کوماندان، کولونل، پوست‌خانه، هوتل (هتل)، موتل، اوتوموبیل، نوت، رول، کونگره، لومپن، دیپلوم، رومان، اوتوریته، موسیو، ...

-نمونه‌ی کلمات عربی - فارسی تورکیزه شده، و یا بسیار رایج: موللا (به جای ملّا)، عوثمانلی (عثمانی)، گول (گُل)، دونیا (دنیا)، بولبول، بولور (بلور)، گولوستان (گلستان)، موسلمان (مسلمان)، قوربان (قربان)، کؤهنه (کهنه)، ظولم (ظلم)، غوربت (غربت)، سونبول (سنبل)، قونچا (غنچه)، ...

٦- کاربرد فورم واودار «تورک» مساله‌ی جدیدی نیست. بیش از یک صد سال پیش و به موازات ظهور شعور ملی تورک، در میان تورک‌ها بحث‌های فراوانی در این مورد بپاخاست. بسیاری از محررین و متفکرین تورک خواستار نگارش این نام به صورت تورک و با واو شدند. این بحث‌ها بخشی از مباحثات بسیار گسترده در جهان تورک آن روز در مورد املاء تورکی و تصحیح آن، نیز خط تورکی و تصحیح و یا تغییر آن بود که در نهایت به گذر از خط عربی به خط لاتین منتهی شد.

٧-در زیر بخشی از یک نوشته‌ی تورکی بنام «دیلیمیزده خورده شئی‌له‌ر»، مربوط به بیش از صد سال پیش را آورده‌ام. در این نوشته‌ مولف از فورم «تورک» دفاع کرده و می‌گوید فارس‌ها و عرب‌ها که املای «ترک» را بکار می‌بردند ما را «تورکان» و «اتراک» نامیده‌اند. هرچند بدین سبب که اقلا نام ملی ما را از تورک به چیز دیگری عوض نکردند و این حق ما را محترم شمردند، باید متشکر آن‌ها باشیم (اگرچه ایران‌گرایان و آزربایجان‌گرایان کنونی، این حق ما را هم زیر پاگذارده و با گستاخی، نام ملی تورک ما را با «آزری» و «آزربایجانی» و ... عوض می‌کنند). اما این امر که ما نام ملی خود را چگونه می‌نویسیم مساله‌ی ماست و بدان‌ها ربطی ندارد. برای ما اهمیتی ندارند که آن‌ها این نام را به چه سبب و چه‌گونه می‌نویسند. ما این نام را با واو و طبق املای تورکی به صورت تورک می‌نویسیم؛ زیرا نام ملی ما هم به گفتار و هم نوشتار «تورک» است.

نه ترک، نه اتراک، دوغروسو تورک

ایسپارتالی حاققی، صراط مستقیم، عدد ١٦٩، صحیفه ٢٠٧، ٣٠ نوامبر ١٩١١

آرتیق بیزی «ترک» و «اتراک» شکلی‌نده تانیماسین‌لار. بیز، چوماق گیبی واولی «تورک»وز. اما عرب و عجم بیزیم آدیمیزی بؤیله تانیمیش‌لار، بؤیله یازمیش‌لار. بو اونلارین بیله‌جه‌یی ایش‌دیر. بیز اؤیله یازماییز. بو دا بیزیم بیله‌جه‌ییمیز شئی‌دیر. اونلار بیزه «اتراک» و «تورکان» دئمیش‌له‌ر. البته بو اونلارین حاق‌لاری‌دیر. البتّه بیزده‌ن ادات [جمع] آلیپ ترک‌له‌ر دییه‌مه‌زله‌ردی. اونلار بیزه باشقا آد تاخمامیش‌لار. بیزی آدیمیزلا چاغیرمیش‌لار. بو دا بیر حقّ گؤزه‌تیش‌دیر. بو حقّ گؤزه‌تیش تشکّرله‌ره لایق‌دیر.

بیز بونلاری گؤرمه‌ییپ آدیمیزی قاموس‌دان آرارساق ...، اورادا ناسیل یازمیش‌لار دیه وهمه دوشه‌ره‌ک.... اذعان‌سیزلیق بیزیم‌دیر. عرب بو کلیمه‌یی قاموسونا ترک صورتی‌نده یازسین .... فرض ائدیلسین که بونو بیر مادّه اولاراق که‌ندی‌نه مال ائتمیش ده اولسون .... بو حال‌دا بیله تورک - یترک یولویلا اؤز مالیمیزی اؤزگه‌له‌ره ترک ائتمه‌ک ایچین اؤزه‌نمه‌ک عبث‌دیر. حال بو که عرب بؤیله ده یاپمیش. ... یاپسا دا بیزه بیر شئی ترقّب ائتمه‌زدی. بؤیله ایکه‌ن بیزیم مناسبت‌سیز بیر غیرت‌له بو مبارک کلیمه‌یی گؤز گؤره گؤره اه‌کسیک‌لی قصورلو یازمامیز یول‌لو دئییل‌دیر.

قواعدچی‌له‌رده‌ن بیری «ناصل» کلیمه‌سی‌نین املاسی‌نی که‌سیپ حکم ائده‌رکه‌ن، «نصل» یازمالی دییور، «ناصل» یازمالی .... چونکه بونون اصلی «نه» ایله «اصل»دیر. .... هوپپالا.... بونون املاسی نصل و یا ناصل دئییل، «ناصیل»دیر. بو دا اصلی نه اصل اولدوغو ایچین دئییل، کلمه نا - صیل صورتی‌نده ایکی هجالی اولدوغو و هر هجانین بیر صائت‌له حاققی وئریلمه‌ک لازم گه‌لدییی ایچین‌دیر. بؤیله‌جه تورک کلیمه‌سی‌نین صحیح و فنّی املاسی واولا اولماق گه‌ره‌ک‌دیر.... بو دا عرب‌ین قاموسوندا بؤیله یازیلمیش یازیلمامیش و عجم‌ین قول‌لانیشی‌ندا بؤیله گه‌لمیش گه‌لمه‌میش اولدوغو ایچین دئییل، فنّ املا بؤیله ایجاب ائتدییی ایچین بؤیله‌دیر.

بیلیک‌چی‌له‌ریمیزده‌ن بیری ده دئمیش‌دیر که تورک کلیمه‌سی «لسانِ ترکی» و «قاموسِ ترکی» و «اقوامِ ترکیه» گیبی ترکیب‌له‌ر ایچی‌نده واوسیز؛ و سربست و تورک‌جه قالدیغی زمان واولی یازیلمالی‌دیر.... احتمال ائی قارء سه‌ن ده بؤیله دوشونویورسون .... چونکه لسانِ ترکی و قاموسِ ترکی و اقوامِ ترکیه گیبی شئی‌له‌ر، فارسی طرزی‌نده ترکیب‌له‌ردیر. تورک‌جه ترکیب‌له‌ر دئییل‌دیر. بناءً علیه ترک کلیمه‌سی تورک‌ون تؤره‌سی‌نه گؤره یازیلاماز. ائوئت، بو آنلاییش‌لا مفتی‌لیک سه‌ن‌ده قالدیق‌جا وئره‌جه‌یین فتوا بودور. او حال‌دا من ده سانا سوراریم.... بو گیبی ترکیب‌له‌ر تورک‌جه دئییل‌سه، بونلاری تورک‌جه ایچی‌نده و تورک‌جه دییه ناسیل قول‌لانییورسون؟

به‌ن ده قالخیپ دا مثلاً «احتمال دئییل» دییه‌جه‌ک یئرده «لایحتمل» دئسه‌م، «قبول ائتمه‌م» یئری‌نده «لااقبل دئسه‌م» دینله‌رمی‌سین: ها، گئرچه‌ک بو نقطه‌ده به‌ن ده سوساریم. ذاتا به‌ن کتاب اسمی اولدوغو زمان بیله «قاموسِ ترکی» گیبی ترکیب یاپماغا پک اؤزه‌نمه‌م، «تورک دیلی» دئر گئده‌ریم.

بیزه «اتراک بی ادراک» دییه‌ن‌له‌ره گه‌لینجه، اون‌لارا سورار ... سیز هانگی باادراک‌له‌رسینیز؟ عفو ائدینیز، اما باشقالاری توقیر ائده‌جه‌یینیز دییه، بیزی تحقیر ائتمه‌ک حاققینیز دئییل‌دیر. آرتیق انصاف ائدینیز. تورک‌ون، تورک‌جه‌نین حاققی‌نی وئرینیز. یوخسا حاق یئرده قالماز.

هر شئی‌ده‌ن گئچدیک ... تورک‌ه که‌ندی آدی‌نی دوغرو یازماغا اولسون مساعده ائتمه‌مه‌ک گناه‌دیر. بیزیم آدیمیز سؤیله‌رکه‌ن ده تورک‌دور؛ یازارکه‌ن ده.

ایسپارتالی حاققی

 

توقیر: اولولاماق، یوجالتماق، یوکسه‌لتمه‌ک، بزرگ داشتن، تعزیز

ترقب: گوش داشتن، انتظار داشتن

برای مطالعه‌ی بیشتر:

باز آوردمتان ای واو و یاء - تا شود شاد مَرْدُم و املاء

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/02/blog-post_12.html

نه ترک، نه اتراک، دوغروسو تورک و یا «تورک» دیگر چه صیغه‌ای است؟

http://sozumuz1.blogspot.com/2018/08/blog-post.html

آزربایجان دیگر چه صیغه‌ای است؟

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_6.html

فورم آزربايجان، آتاتورک و نشريه‌ی اراده‌ی مليه

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/07/blog-post_14.html

«آزربايجان»، صور اسرافيل است

 http://sozumuz1.blogspot.com/2016/09/blog-post_3.html