مقاله‌ای تورکی از ابراهيم حسين خويی- ١٩٢٦
ادبياتِ قديمه‌ميز
مئهران باهارلی
در
زیر یک نوشته‌ی نقد ادبی-تاریخ ادبیات از ابراهیم حسین خویی را آورده‌ام. وی فرزند
یکی از مهاجران خویی به استانبول در دوره‌ی مشروطیت ایران (تولد ١٩٠٨- فوت ١٩٨٤) است.
ابراهیم حسین خویی یک منتقد ادبی، منتقد تئاتر، مترجم، نویسنده و ادبیات‌شناس (هندی،
انگلیسی، تورکی) بود. فرزند او فردین خویی از مدیران قوچ هولدینگ، غول تولیدی و
صادراتی تورکیه است. (بیوگرافی ابراهیم حسین خویی را در نوشته‌ی علیحده‌ی دیگری تدقیق
خواهم کرد).
١-ابراهیم
حسین خویی این مقاله را که در آن به تاریخ ادبیات کلاسیک تورک و نقد آن می‌پردازد،
در هیجده – ١٨ سالگی، یعنی سالهای پایان نوجوانی خود نوشته است. این امر، علاوه بر
ذکاء و هوشمندی شخصی فوق العاده‌ی او، نشانگر اهتمام و موفقیت والدین وی در
برخوردار نمودن ابراهیم حسین از یک تعلیم مکمل در ادبیات تورک و تربیت وی در فرهنگ
ملی تورک و به عنوان یک تورک است. این در حالی است که بسیاری از ایرانیان تورک
مهاجرت کرده به عثمانی، به سنت «اختری» معمولا دارای حسیات ایرانی‌گری- فارسی‌گری
و شیعی‌گری و به عنوان یک ایرانی فارس‌زبان تربیت می‌شدند.
٢-در
این مقاله، ابراهیم حسین خویی ادبیات قدیمه‌ی تورک را ادبیاتی منظوم و متاثر از
ادبیات کلاسیک فارسی و عربی می‌شمارد و آن را ادبیات خواص، زمره‌ای محدود از تحصیل‌کردگان
بریده از مردم و محصور در کاخها و قصرها می‌داند. به زعم او ادبیات قدیمه، ادبیاتی
رومانتیک و سرگرم به بازیهای کلامی و کاملا متفاوت از ادبیات عوام که دارای اوزان
ملی بوده و رئالیست می‌باشد است. ابراهیم حسین سپس با ذکر نامها و استناد به نمونه‌هایی
از بزرگان و اعاظم ادبیات کلاسیک تورک (ندیم، فضولی، نفعی، نابی، باقی، شیخ غالب،
روحی بغدادی، کئچه‌جی‌زاده، ...) خصوصیات عمده‌ی ادبیات قدیمه و یا کلاسیک تورک را
به شکل آتی بر می‌شمارد: اوزان عروضی برگرفته از شعر فارسی و عربی، اهمیت ندادن به
وحدت موضوع، قدرتمند بودن عنصر خیال، صنعی و مصنوعی بودن، تلقی فلسفی صوفیانه و
عشق الآهی غیر بشری، غیر صمیمی بودن و چاپلوسی شعرا به منظور تحصیل امنیت مالی.
آخرین خصلت ادبیات قدیمه که به نظر ابراهیم حسین یک ویژگی مثبت است، ابداع افکار و
تعبیرات بکر و نیز منعکس کردن دوران خود به صورتی ماهرانه و ادیبانه و جذاب توسط
شعرای کلاسیک تورک است.
برای
مطالعه‌ی بیشتر:
«خوی»،
شهر قهرمانی که همه چيز آن «تورک» است
اشعار
تورکی عبدالرزاق سلماسی در نشريه‌ی اجتهاد استانبول-١٩١٤
ادبياتِ
قديمه‌ميز
ابراهيم حسين خويی- ١٩٢٦
ادبیات
دئدیییمیز زمان خاطریمیزه منثور و منظوم یازی‌لار گلیر. حال بو که ادبیاتِ قدیمه‌میز
یالنیز شعرله‌رده‌ن ترکّب ائده‌ر دییه‌بیلیریم. چونکه منثور پارچالار کمیتاّ آز و
او قده‌ر مشهور دئییل‌دیرله‌ر. بو اعتبار ایله ادبیاتِ قدیمه‌میز بانی‌له‌رینی
یالنیز شاعر اولاراق گؤروروز. عرب و عجم ادبیات حَرْثی‌نین تاثیرله‌ری آلتیندا
ادبیاتِ قدیمه‌میز، کندی مالی اولماقدان اوزاقلاشمیش، تمامی‌یله یئنی بیر کسوه‌یه
بورونه‌ره‌ک ادبیاتِ قدیمه نامی آلتیندا حالا تانیدیغیمیز بیر شکلده میدانا چیخمیش‌دیر.
بوندان دولایی شاعرله‌ر عرب و عجم کلمه و ترکیب‌له‌رینی منیمسه‌میش‌له‌ر. و اعتراف
ائتمه‌لی‌ییز که بویوک بیر موفّقیت‌له اثرله‌رینده قوللانمیش‌لاردیر. بیر نفعی،
بیر نابی، بیر ندیم، بیر روحی بغدادی، بو فکریمیزی اثبات ایچین گوزه‌ل بیره‌ر مثالدیر.
ادبیاتِ
قدیمه‌نین یالنیز یوکسه‌ک بیر کیتله، تحصیل گؤرموش بیر زمره‌یه مخاطب اولماسی و
یالنیز اونلار طرفینده‌ن آنلاشیلماسی اونو خلقه قده‌ر نفوذ ائتدیرمه‌میش، دولاییسی‌یلا
عمومِ خلقی ایکی قسمه آییراراق خواص و عوام ادبیاتی قسمله‌رینی میدانا گتیرمیش‌دیر.
ایشته
بو خواص قسمی بؤیله ادبیاتِ قدیمه دئدیییمیز اشعار ایله اوغراشمیش، اونون ایچینده
مزج اولموش، کندی خمیرینی کندیسی یوغورموش‌دور. عواما گلینجه، کندی عالمینده
یاشامیش، کندی ملّی وزنی‌یله آیری بیر ادبیات وجودا گتیرمیش‌دیر. فی الحقیقه قدیم
شاعرله‌ر خلقه دوغرو اینمه‌میش‌له‌ر، اونلارین حسّیاتینی ترنّم ائتمه‌میش‌له‌ر،
رئالیست اولماقدان زیاده رومانتیزمه میل ائتمیش‌له‌ردیر. دولاییسی‌یلا ادبیاتِ
قدیمه کلمه اویونجاقلاری، صنعتله‌ری؛ معناسی قوف فقط کندیسی سوسلو جمله‌له‌ری ایله
پادشاه سارایلاریندا، کبار قوناقلاریندا رواج بولموشدور.
ادبیاتِ
قدیمه‌نین نوعونا منحصر نه گیبی خصوصیتله‌ری واردیر، اونلاری آنلایالیم:
١-ادبیاتِ
قدیمه‌نین بارز خصوصیتله‌رینده‌ن بیریسی «وزن»دیر. بونا عروض وزنی دییوروز. بیر
تاخیم قالبله‌ری مثلاً (فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلن)، (مفاعیلن، مفاعیلن،
مفاعیلن، مفاعیلن) قوللاناراق یازدیقلاری شعرله‌ر آهنگ اعتباری‌له گوزه‌لدیر،
خوشدور. ایشته هر شاعر ادبیات قاعده‌سی مناسبتی‌یله بو قالبله‌رین حدودوندان
دیشاری چیخاماز. بالطبع بونلاری اییی قاورامایا، بوتون یازیلارینی او قالبله‌ره
گؤره اویدورمایا مجبوردو؛ و مجبوردور.
٢-ادبیاتِ
قدیمه شاعرله‌ری «وحدتِ موضوع»ا پک او قده‌ر اهمیت وئرمه‌میشله‌ر. بونا دا سبب
بیر موضوعو افاده‌ده‌ن زیاده، بیر هنر گؤسته‌رمه‌ک، کلمه اویونجاغی یاپماق علّتی‌دیر.
اونون ایچین ادبیاتِ قدیمه‌ده موضوع وحدتی، تالی درجه‌ده قالمیش‌دیر. ندیم‌ین بیر
چوخ غزل‌له‌رینده بو خصوصا اکثریاً تصادف ائده‌ریز:
اسدیکجه بادِ صبح، پریشان‌سین ائی گؤنول
بنزه‌ر اسیرِ طرّه‌یِ جانان‌سین ائی گؤنول
بیگانه‌دیر معامله‌نیز عقل و هوش ایله
گویا درونِ سینه‌ده مهمان‌سین ائی گؤنول
یاخود
بؤیله بی‌حالت دئییلدی گؤردویوم صحرایِ عشق
اوندا مجنون بیدیلهر، دیوانه جولار وار ایدی.....
بکلییورسونوز
که شاعر عینی موضوعدا دوام ائتسین. فقط شو سطرله‌رله قارشیلاشدینیز می حیرتینیز
آرتییور و «وحدتِ موضوع»و نافله یئره آرییورسونوز:
من بوگون بیر نوبهارِ حُسن و آن سیر ائیله‌دیم
طَرْفِ رخساریندا سنبل گیبی مولار وار ایدی
[٣-ادبیاتِ
قدیمه‌نین] بارز خصوصیتله‌رینده‌ن بیریسی ده، بوتون شاعرله‌رده عمومیت اعتباری‌یله
«خیال»ین پک قوّتلی اولماسی‌دیر. اوفاجیق بیر شئیی او قده‌ر قوّتلی بیر خیال ایله
یاراتیرلار که بیر ثانیه ایچین، بوگون ذوقوموزا گئتمه‌سه بیله، بو خیالین
قارشیسیندا حیران قالیر و قائلینی آلقیشلاریز.
اکثریاً
تصادف ائتدیییمیز بیر چوخ باسماقالب مفهوملاری، بلا استثناء هر شاعر باشقا بیر
شکیلده شعرله‌رینده قوللانمیش، داها عادی بیر تعبیر قوللاناییم، آغزیندا گه‌وه‌له‌میش‌دیر.
بوندان دولایی‌دیر که هر شاعر یئنی بیر مضمون، بیر مفهوم بولمایا چالیشمیش و
اکثریاً موفّق اولموشدور.
مثلاً
خیال قوًتینی گؤسته‌رمه‌ک ایچین شو بیتله‌ری اوخویالیم:
موسمِ رزم دئییلدیر، دمِ بزم ائردی دییه
سوسن‌ین خنجرینی توتدو سراپا زنگار
یاخود:
عالمِ معنی که خورشیدِ جهان آرا گیبی
دور ائده‌ر، گیرمیش سماعا اوندا روحِ معنوی
ویاخود:
گونه‌ش کفِ زرافشانینا بنزه‌ر دئردیم
آلماسا اگر ماها عطا ائیله‌دیینی آخرِ کار
فقط
بو بؤیله اولماقلا برابر، گؤزه‌ل بیر مضمون، تازه بیر فکر بولاجاغیم دییه بیر چوخ
شاعرله‌ر بو ادبیات «نِی»ینی یانلیش مقامدان چالاراق فالسولار یاپماقدان کندیله‌رینی
قورتارامامیش‌لاردیر. مثلاً کئچه‌جی‌زاده‌نین:
اعمالِ خیر، سُلَّمی‌دیر قصرِ جنّت‌ین
ممکن مو چیخما، اولسا اگر نردبان خراب؟
بیتی
بونا جانلی بیر مثالدیر.
٤-«صنعی‌لیک»
یعنی طبیعتده‌ن بحث ائتمهک ده ادبیاتِ قدیمه‌نین خصوصیتله‌رینده‌ن بیری‌دیر. هر
نه قده‌ر قصیده‌له‌رین باشلاریندا طبیعته دائر تصویر و توصیفله‌ر بولورساق دا،
بؤیله یاپیلماسی‌نین صرف اعتیاددان ایله‌ری گلدییینی، اصل غایه‌نین باشقا
اولدوغونو پک اعلا حس ائده‌ریز.
مثلاً
باقی‌نین بهاریه‌سی گیبی شاعر (....) قصیده‌سی‌نین باشیندا ایلک بهارین گلدییینی
ممتاز بیر اسلوب، قوّتلی بیر لسان، رنگلی خیاللارلا استادانه آنلاتییور.
بکلییورسونوز که بو قصیده هپ بؤیله دوام ائده‌جه‌ک. فقط بیر نقطه‌یه گلیپ ده:
دامن‌ین درّ و جواهرله پُر ائتدی گلِ تر
که ائده خاکِ درِ حضرتِ پاشایا نثار
بیتینه
گؤزله‌رینیز ایلیشینجه، «غایه»نین نه اولدوغونو آنلییورسونوز.
٥-ادبیاتِ
قدیمه‌نین بارز خصوصیتله‌رینده‌ن ان مهمّی «فلسفه تلقّیسی»دیر. ادبیاتِ قدیمه‌نین
فلسفه‌سی صوفیانه‌دیر. بیر قاچی مستثنا، بوتون شاعرله‌ر عشق، عاشق، معشوق، شراب‌دان
بحث ائتمیش‌له‌ردیر. بو عشق بیلدیییمیز بشری عشق دئییل، پیلاتونیک، الآهی عشق‌دیر.
عاشق ایسه فناء فی الله مرتبه‌سینه یوکسه‌لمه‌یه چالیشان، یعنی شاعرین کندیسی و
اونا پیرو اولانلار؛ معشوق، جنابِ حقّ، می یاخود شراب دا جذبه‌یِ عشق، جذبه‌یِ الآهی‌دیر.
بو
حقیقی عشق‌ی جداً حس ائده‌ن شاعرله‌ر بولونمامیش دئییلدیر. فقط بیر چوخلاری منفعت
قایقیسی‌یلا حرکت ائتدیکله‌رینده‌ن، حقیقتده هیچ بیر شئیی حس ائتمه‌یه‌ره‌ک، بلکه
ده بشری عشقله‌رینی دوشونه‌ره‌ک، صوفیانه افاده‌له‌رله شعرله‌ر یازمیش‌لاردیر.
ایشته بو صوفیانه تلقّی، قلندرانه بیر تفکّر سیستئمی وجودا گتیرمیش، ان متّقی
آداملار، بلکه عمرله‌رینده آغیزلارینا بیر قدح شراب قویمادیقلاری حالدا، خرابات
عالمله‌رینده‌ن بحث ائتمیشله‌ر، ان آغیرباشلی ذاتلار کندیله‌رینی غزل‌له‌رینده رند
و سرسری گؤسته‌رمیش‌له‌ردیر. بو اعتبار ایله ادبیاتِ قدیمه، صمیمی بیر ادبیات
دئییلدیر. حال بو که فضولی اولسون، شیخ غالب اولسون، روحی بغدادی اولسون،
فریادلاریندا تمامی‌یله صمیمی، بشری عشق ایله دئییل، الآهی عشق‌ین جذبه‌سی‌یله
بیهوش ایدیله‌ر. بونون ایچیندیر که بو یولداکی اثرله‌رینده، ندیم‌ینکی گیبی صنعی‌لیک
دئییل، صمیمیت آخار.
فضولی
دئر که:
ائی فضولی قیلمازام ترکِ طریقِ عشق کیم
بو فضیلت داخلِ اهلِ کمال ائیله‌ر منی
شیخ
غالب‌ین حُسن و عشق‌ی بیر برهانِ جلی‌دیر. روحی بغدادی‌نین ترکیب‌بندی ده پارلاق
مثاللارداندیر.
[٦-]
شاعرله‌ر زمانله‌ری‌نین پک او قده‌ر نفوذلو شخصیتله‌ری دئیلدیله‌ر. هپسی پارا
قازانماق امنیه‌سی‌یله بیر نوع «دالقاووقلوق» یاپمایا مجبور ایدیله‌ر. ایشته
بؤیله مع الکراهه، میدانا گتیردیکله‌ری مدحیه‌له‌ر، فخریه‌له‌ر، تصویرله‌رله لسانا
داها زیاده تحکّم ائدییور. بو صورتله مجرّد بیر ادبیات میدانا گتیرییورلار، اؤیله
که نفعی مشهور بیر فخریه‌سینده:
عقلِ کلّ درس آلیر اندیشه‌یِ درّاکیمدان
دییه‌جه‌ک
قده‌ر ایله‌ری‌یه وارییوردو.
شاعرله‌رین
صنعی‌لیییه دوشمه‌له‌رینی منفعت قایقیسی‌یلا حرکت ائتمه‌له‌رینده بولموشدوم. بو
فکریمی تایید ایچین ندیم‌ده‌ن بیر بیت آلییوروم:
از جمله ندیما قولون، ائی آصفِ ذی‌شان
مستغرقِ لطف و کَرَم و جود و عطادیر
[٧-]
بوتون غیر طبیعی‌لیک‌له‌رینه رغماً، ادبیاتِ قدیمه شاعرله‌ری اوریژینال فکرله‌ر،
عادتا ضربِ مثل حالینا گئچه‌ن سؤزله‌ر ابداع ائتمیشله‌ر. نهایت کندی دورلارینی
عظیم بیر مبالغه ایله اولسا بیله، اثرله‌رینده یاراتمیش و ترنّم ائتمیشله‌ر، که
خلقه اینمه‌مه‌ک گیبی ان بویوک نقیصه‌له‌رینی قسماً اولسون سِتر ائتمیش‌له‌ردیر.
مثلاً ندیم دیوانیندا عصرینی بیزه پک دادلی، جانلی و نئشه‌لی بیر صورتده یاشاتیر.
زمانین هیچ بیر شاعری بو خصوصدا اونون قده‌ر موفّق اولامامیش‌دیر. نابی ده
یاشادیغی دورون تذبذبونو بیر قصیده‌سینده پک گوزه‌ل عکس ائتدیریر.
خلاصه،
ادبیاتِ قدیمه بیزه کهنه و سیسلی ماضی‌نین آراسیندان گؤرونه‌ن پیروژئکتور ضیالاری
گیبی، او دورون بوتون حادثاتینی، فلسفه‌سینی، تلقّی‌سینی، حیاتینی عکس ائتدیره‌ن
بیر عاملدیر.
ابراهيم حسين خويی
قيسا سؤزلوک:
آغیرباشلی: متین، دؤله‌‌ک
اوفاجیق:
بام بالاجا، کیپ کیچیک،
کیچیک‌گینه، چیققیلی، چیگ‌گینه
باسماقالب:
سیرادان، اؤزگونلوک و یئنیلییی اولمایان، آلیشیلمیش بیر سؤز، داورانیش .....
بیدیلهر:
بیدله‌ر، سؤیوتله‌ر
پیروژئکتور:
ایشیلداق
پیلاتونیک:
افلاطونی، بدن‌سه‌ل اولمایان، دوش گوجو ایله یوجه‌لتیله‌ن، یاشاتیلان سئوگی
تذَبذُب: تردید، قوشقو
تَرَکُّب: بیر شئیین باشقا
بیر شئیله قاریشیپ بیرله‌شمه‌سی
حَرث: (تورکجه‌ده)
صناعی و علمی، ذهنی و اخلاقی اثرله‌رده‌ن استفاده‌ده گؤستهریلهن آچیلما حالی؛ معنویاتدا
اعتنا و اهتمام و سعی و اقدام ثمره‌سی اولان کمال
دالقاووقلوق:
چیخار و یارار الده ائتمهک اوچون قونومجا بؤیوکله‌‌ره گؤستهریلهن و ایچده‌‌ن
اولمایان سایقی و اؤوگو
سِتْر: اؤرتو، یاشماق،
قاپاق
سُلَّم: نردبان، آغینجاق
سیسلی:
دومانلی، چنلی، آیدین و باییق گؤرونمه‌‌یه‌ن
طَرْف:
یانیندا، قیراغیندا، بوجاغیندا
عادتا: سانکی
فالسوْ: دوزه‌‌نلی بیر
شئیی اویقولایاماما، باشاری‌‌سیزلیغین اورتایا چیماسی و گؤرونمه‌‌سی
قایقی: نگرانی،
تدیرگینلیک، ماراق
قوف:
ایچی بوش، عقلی و بیلییی اولمایان
کیتله: توده، ییغین
گه‌‌وه‌‌له‌‌مه‌‌ک: بیر شئیی تام
اولاراق و آچیقجا سؤیله‌‌مه‌‌مه‌‌ک
نافِله:
بوشا گئده‌ن، ایشه یارامایان، یارارسیز، بوشونا، بوش یئره
No comments:
Post a Comment