روزنامهی شمس و خطبه‌ی تورکی آقا محمدرضا تبريزی در دبستان ايرانيان به
سال ١٩٠٩
مئهران باهارلی
در
شماره‌ی ٢٠، ٢٢ ژانویه ١٩٠٩ روزنامهی شمس
چاپ استانبول، خطابه‌ای کوتاه از شخصی به اسم آقا محمدرضا تبریزی به زبان تورکی
نقل شده است.
بنا
به معلوماتی که روزنامهی شمس می دهد، آقا محمدرضا تبریزی از تحصیل‌کردگان دبستان
ایرانیان استانبول بود. وی که پس از ١٠ سال در رابطه با کار تجارتی‌اش به استانبول
آمده بود، به محض ورود به مدرسه‌ی سابق خود رفته و هزار غروش به رسم اعانه به
صندوق دبستان تقدیم کرده، خطابه‌ی تورکی موضوع این نوشته را هم در حین همین دیدار
از دبستان ایرانیان خطاب به حاضرین خوانده است.
خطابه‌ی
آقا محمدرضا تبریزی به لهجه‌ی استانبولی زبان تورکی است. کاربرد زبان تورکی در
خطابه نشان می‌دهد -بر خلاف رهبری تورک نهضت مشروطیت که تمایلات ضد تورک افزاینده داشت
و زبان فارسی را زبان ملی و رابط خود می‌دانست-، اقلا بخش میانی مشروطیت‌طلبان
تورک کولونی ایرانیان ساکن در استانبول پایتخت عثمانی تمایلات ضد تورک شدید نداشت
و هنوز زبان تورکی را در ارتباطات و مناسبات اجتماعی و سیاسی- هر چند صرفا شفاها-
بکار می‌برد. کاربرد لهجه‌ی استانبولی زبان تورکی نیز نشان می‌دهد که در آن دوره لهجه‌ی
استانبولی زبان تورکی به عنوان زبان معیار کولونی تورکهای ایرانی در عثمانی، مانند
وضعیت مشابه قفقاز و ایران آن دوره، بکار می‌رفت.
متن
خطابه‌ی آقا محمدرضا تبریزی نشان می‌دهد او نیز مانند دیگر مشروطه‌طلبان تورک، به
هویت ملی تورک اعتقادی نداشت، دارای «هویت ملی انتخابی ایرانی» بود و ایران را «وطن
مقدس» خود می‌دانست. اساسا جنبش مشروطیت علی رغم تورک بودن اکثر رهبران و فعالین
آن، یک «حرکت ملی ایرانی»، مربوط به «ملت ایران» با «زبان ملی فارسی» و «وطن ایران»
بود و از دور و یا نزدیک ربطی به «مجادله‌ی ملی تورک» نداشت.
در
زیر متن این خطابه‌ی کوتاه تورکی را آورده و سپس توضیحاتی چند در باره‌ی روزنامهی
شمس داده‌ام.
تقديم فارسی روزنامهی شمس:
آقا
محمدرضا تبریزی که از نشات‌یافتگان دبستان ایرانیان است، دو هفته قبل جهت مشاغل
تجارتی خود وارد اسلامبول [شده]، عندالورود به زیارت این اساس مقدس ملی، یعنی
دبستان آمده؛ بعد از زیارت، خطابه‌ی مندرجه‌ی ذیل را قرائت و هزار غروش به صندوق
دبستان به رسم اعانه تقدیم نمود. حق این است قدرشناسی این جوان غیور ملت و وطن‌پرست
درخور هزار گونه تحسین است. خداوند همه‌ی ما را از این احتساسات حصه‌مند و از نعمت
حق‌شناسی و خیرخواهی و درست‌خیالی بهره‌ور سازد.
سئوگيلی وطنداشلاريم، افه‌نديله‌ر:
بوندان
اون سنه مقدّم، نشات ائیله‌دیییم بو دارِ علم و عرفانی، بو جلوه‌گاهِ حرّیت و
مساواتی بوگون زیارتده‌ن دولایی، کندیمی بختیار عدّ ائده‌ریم.
افه‌ندیله‌ر
حکومتِ
مستبده‌یِ ایرانیه‌نین مظالمینده‌ن تخلیصِ گریبان ائده‌ره‌ک و وطنِ مقدّسینی،
اولادینی، هر شئی‌ینی ترک ائیله‌یه‌ره‌ک بورادا تامینِ معیشت ایچین بولونان
همشهریله‌ریمیز، وطنین و اولادِ وطنین تامینِ استقباللاری ایچین بو دارِ فیض و
عرفانی گشاد ائتمیشله‌ر و بونو اداره ایچین، قازاندیقلاری‌نین بیر قسمینی داخی
تخصيص ائیله‌میشله‌ردیر.
اونلارین
هر تورلو فداکارلیق ایله گشاد ائتدیکله‌ری بو مکتب، آنجاق اولادِ وطنین ترقّیسی و
وطنِ مقدّسین تعالیسی ایچيندیر. بیزه دوشه‌ن بیر وظیفه وارسا، او دا اونلاردان
وفات ائده‌نله‌ره رحمت و بر حیات اولانلارا داخی توفیقِ خدانین رهبر اولماسینی تمنّی
و نیاز ائتمه‌کدیر.
خاتمه‌یِ
مقال اولاراق دا فضیلتلی مدیر و معلم افه‌ندیله‌ره عرضِ شُکرانِ صمیمانه ائیله‌ریم
و هپ بیرلیکده:
یاشاسین تبریز احراری !، یاشاسین ایرانی‌له‌ر!؛ قهر اولسون استبداد!، دعاسینی تذکار ائده‌ریم.
چند نکته در باره‌ی روزنامهی شمس چاپ استانبول:
١-در
قرن نوزده و ربع اول قرن بیستم، صدها هزار تورک ایرانی در قلمروی عثمانی (در
«تورکیا» و یا بخش مرکزی آن، در «عربستان عثمانی» ویا مناطق عرب‌نشین خاورمیانه- شمال
آفریقا-مخصوصا عراق و مصر، و در «اروپای عثمانی»- مخصوصا بوسنی هرسک) زندگی می‌کردند.
به مرور زمان این تورکها که نزدیک به همه از تورک‌ائلی (آزربایجان اتنیک) بودند،
در استانبول و به درجات کمتری در ترابزون، ازمیر، ارزروم،...، کولونی‌ها، روزنامه‌ها،
مدرسه‌ها، مسجدها، قبرستانها، جمعیتهای خیریه و اعانه، انجمن نسوان، خانها و
تجارتخانه‌ها، مطبعه و کتابخانه و .... خاص خود را ایجاد کردند.
٢-
یکی از روزنامه‌هایی که توسط تورکهای کولونی ایرانی در استانبول پایتخت امپراتوری
عثمانی منتشر شد، روزنامهی شمس[1] است که
به تاریخ ١٩٠٨ (در دوره‌ی استبداد صغیر مشروطیت ایران) شروع به انتشار کرد. مدیر
روزنامهی شمس «سید حسن تبریزی»، از اعضای بنیانگذار انجمن سعادت ایران و صاحب
کتابخانه‌ی شمس و مطبعه‌ی شمس در استانبول بود. پدر سید حسن تبریزی یک تورک از بخش
آزربایجانی تورک‌ائلی، و مادرش یک تورک عثمانی بود. وی در اواخر دوره‌ی احمد شاه
قاجار به تابعیت عثمانی در آمد. مدیر مسئول روزنامهی شمس «سید محمد توفیق
همدانی»، یک تورک اصلا از بخش «عراقستان» تورک‌ائلی («علی شوکور بیگ» سابق، استان
امروزی همدان)، متولد عراق عثمانی (احتمالا بین النهرین و یا بصره)، بزرگ شده در
استانبول، از اعضای انجمن سعادت ایرانیان، مدتی مدیر دبستان ایرانیان؛ و تبعه‌ی
عثمانی بود.
٣-هرچند
روزنامهی شمس در عرصه‌ی هویت ملی انتخابی، ادامه دهنده‌ی سنت ایران‌گرایی –فارس‌گرایی
روزنامهی اختر که قبلا در استانبول بین سالهای ١٨٧٦ تا ١٨٩٦ منتشر می‌شد بود، اما
بر خلاف اختر، تورک‌ستیزی آشکار نداشت (روزنامهی اختر به ملت ایران، ملی بودن
زبان فارسی و وطن ایران اعتقاد داشت، دارای گرایشات ناسیونالیستی غلیظ ایرانی-فارس‌محور،
باستان‌گرایانه و مواضع ضد تورک و شیعه‌گرا بود. تورک را صرفا به معنی تورکان
عثمانی بکار می‌برد و خود و دیگر ایرانیان تورک را تورک نمی‌دانست. روزنامهی اختر
در طول بیست سال انتشار خود، به جز یکی دو نقل قول تورکی از دیگران، حتی یک نوشته
و مقاله به زبان تورکی منتشر نکرد). به همین سبب در روزنامهی شمس به چند شعر و
نقل قول تورکی برخورد می‌شود (اما نشریه‌ی شمس هم مانند اختر، هرگز راسا نوشته‌ای
به تورکی درج نکرد). مانند خطابه‌ی تورکی کوتاه آقا محمدرضا تاجر تبریزی موضوع این
نوشته[2]، شعری
تورکی در وصف ستارخان، استدعانامه‌ي تورکي مشروطيت‌طلبان متحصن در سفارت عثماني در
تهران[3]، ،
یوغنامه‌ی تورکی برای سعید سلماسی[4]، ترجیع‌بند
تورکی اتّحاد اولمایینجا وطن یاشاماز[5]...
No comments:
Post a Comment