مقاله‌ای ادبی به زبان تورکی از رضازاده شفق

مقاله‌ای ادبی به زبان تورکی از رضازاده شفق 

فارسی ادبیاتی‌ندا گؤنول 

مئهران باهارلی

در زیر یک مقاله‌ به زبان تورکی به قلم «میرزا حاجی‌آقا صادق ‌خان رضازاده شفق تبریزی» (به اختصار «صادق رضازاده شفق») را آورده‌ام. این مقاله‌ی تاکنون منتشر نشده در ایران، در نشریه‌ی «بویوک مجموعه» چاپ استانبول، شماره‌ی ١٤، صفحه‌ی ٢٠٥ به تاریخ  ٢٢ تشرین اول، ١٩١٩ هنگامی که وی محصل روبرت کالج در پایتخت امپراتوری عثمانلی بود، درج شده است. رضازاده شفق بخش عمده‌ی مقاله‌ی خود را، که مفهوم «گؤنول» و یا دل در شعر فارسی را بررسی می‌کند، به نقل و ترجمه‌ی شعر فارسی «از کفم رها شد قرارِ دل» عارف قزوینی، شاعر پان‌ایرانیست و ضد تورک اختصاص داده است.

١-در نشریات آن دوره‌ی استانبول، مقالات و نوشته‌جات بسیار تورکی و فارسی در ادبیات و فلسفه از صادق رضازاده شفق درج شده است. از جمله:

الف- مقاله‌ی موضوع این نوشته: فارسی ادبیاتی‌ندا گؤنول

ب- رضازاده شفق که در سال‌های اقامت استانبول سعادت آشنائی با توفیق فکرت را داشت، دیدگاه‌های خود در باره‌ی او و پندها و تاثراتی که از وی گرفته را در ویژه‌نامه‌ی نشریه‌ی ادبی - فلسفی «دوشونجه» که اسماعیل حکمت ارتایلان از شاگران وی به مناسبت سومین سال‌گرد فوت توفیق فکرت در سال ١٩١٨ منتشر کرد، درج نموده است[1]. (در این ویژه‌نامه مقاله‌ای تورکی از حسین دانش نیز درج شده است).

ج-یکی دیگر از نوشته‌های تورکی رضازاده شفق مقاله‌ای است ضد تورک و پان‌ایرانیستی بنام «تورک متفکری‌نین نظر انتباهی‌نا»، چاپ برلین، ١٩٢٤

٢-در آثار ایران‌گرایانه و آزربایجان‌گرایانه به آثار نثری تورکی نخبه‌گان ایرانی ربع اول قرن بیستم عموما اشاره‌ای نمی‌شود (سمع افشار اورومی، جمشیدخان سوباتای‌لی افشار اورومی - مجدالسلطنه، میرزا تقی خان رفعت، شیخ الرئیس ابوالحسن قاجار تبریزی، محمودخان اشرف‌زاده تبریزی، حبیب افندی بینی، شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی، حسن بیگ روشنی بارقین، حسین دانش، علی اکبر دهخدا، سعید سلماسی، کاظم‌زاده ایرانشهر، صادق رضازاده شفق، حیدرخان عموغلو، سید حسن تقی‌زاده، محمود غنی‌زاده سلماسی، عباس افندی عبدالبهاء غصن اعظم، .....). این‌گونه آثار بازنشر و یا نقل نیز نمی‌گردند. آثار و نوشته‌جات تورکی رضازاده شفق هم به همین سرنوشت دچار شده‌اند و مقالات و نوشته‌های تورکی او تاکنون در ایران بازنشر نشده‌اند. از دلایل این رفتار:

- انکار و مخفی نمودن

وجود سنت تورکی‌نویسی در ایران و در میان نخبه‌گان تورک از تورک‌ایلی و ایران

-انکار و مخفی نمودن کاربرد و قابلیت‌های زبان تورکی در موضوعات ادبی و فلسفی و اجتماعی و سیاسی در ایران

-انکار و مخفی نمودن تاثیرپذیری از زبان و ادبیات تورکی عثمانلی و مخصوصا این واقعیت که بسیاری از نخبه‌گان تورک  ایرانی آن دوره در داخل ایران و در خارج آن، این لهجه و یا فورم بسیط آن را به عنوان تورکی معیار و ادبی بکار می‌بردند

- ایجاد گسست تاریخی به منظور جلوگیری از دست‌رسی نسل نوی تورک به و نداشتن نمونه‌های تورکی منثور و ادبی، و ممانعت از اولگو گرفته شدنشان در تورکی معیار در حال تشکل به روزگار ما.

به دلائل فوق، ترمیم گسست زمانی - تاریخی در امر تورکی‌نویسی، ایجاد پیوسته‌گی در امر تورکی معیار - ادبی و در پیروی از مثل «ادب از که آموختی، از بی ادبان»، و .... است که همه‌ی آثار تورکی مانقورت‌ها و گؤزقامان‌های تورک مانند رضازاده شفق تبریزی هم، می‌بایست با الفبای معاصر تورکی بازنشر شود. این امر، هم‌چنین مجازاتی شایسته برای این خائنین به زبان تورکی و ملت خود است.

٣-صادق رضازاده شفق تبریزی یکی از فعالین، آزادی‌خواهان و مجاهدین نهضت ملی ایرانی و فارس‌گرای مشروطیت در تبریز و آزربایجان است. او که دارای ملیت تباری «تورک»، اما ملیت انتخابی - سیاسی «ایرانی» بود، یک آزربایجان‌گرای پان‌ایرانیست و شخصیتی شدیدا ضد تورک، از برجسته‌ترین گؤزقامان‌ها و مانقورت‌های تاریخ معاصر تورک، و منسوب به جریانات تاریخی «مانقورتیسم تبریزی» و «مانقورتیسم آزربایجانی» است. وی می‌گوید: «.... این آذربایجان‌بازی شما بسیار بی معنی است .... اساس ملیت در زوایای روح افراد یک ملت و در احساسات درونی آن‌ها نهان است و از این نقطه‌ی نظر، آزربایجان ایرانی است و ایرانی خواهد ماند.... آزربایجان .... از سه هزار سال به این طرف در تاریخ و عادات و احساسات ایرانی بوده و با قسمت‌های دیگر ایران شباهت داشته است.... آزربایجان، همیشه ایرانی است و حتی اگر تمام قسمت‌های ایران از جهان نابود گردد، آن باز ایرانی خواهد ماند ... زیرا: کس نیاید به زیر سایه‌ی بوم - ور همای از جهان شود معدوم. ایرانی آزربایجانی، ص. شفق.... برلن- مه- ١٩٢٤». «تورک متفکّری‌نین نظرِ انتباهی‌نا. برلین، ١٩٢٤»[2] (از ترجمه‌ی فارسی نشریه‌ی فرنگستان برلین، ١٩٢٤)

رضازاده شفق تبریزی پس از حیات برلینی‌اش، مانند دیگر نخبه‌گان جریان «مانقورتیسم تبریزی در برلین» (تقی‌زاده - تبریز، غنی‌زاده - سلماس، تربیت - تبریز، ایرانشهر - تبریز، ارانی - تبریز، ....) به شدت تورک‌هراس و تورک‌ستیز، و معتقد به لزوم جلوگیری از رشد «تورکی‌گری» (شعور ملی تورک) در آزربایجان و ممانعت از پر شدن فضای آزربایجان از محصولات ادبی مودرن و بسیار مطبوع و دل‌پسند تورکی شد. وی می‌گوید: «محافظت از آزربایجان باید هم مادی و هم معنوی باشد.... حکومت مرکزی ایران باید فرهنگ، تفکر، روح و زبان فارسی را در هر گوشه‌ی آزربایجان رواج دهد… اگر در اجرای این وظیفه به کوچک‌ترین غفلتی اجازه داده شود، ما قادر به سد کردن دست‌اندازی‌های «تورکی‌گری» (عنوانی تحقیرآمیز برای تورکیسم) نخواهیم شد و خود را در وضعیتی خواهیم یافت که ادبیات مودرن تورکی، شعر مطبوع و دل‌پسند تورکی و هم‌چنین [ادبیات] داستانی، مستند و نمایشی تورکی، که در پنجاه سال اخیر در تورکیه تولید شده است، فضای آزربایجان را پر خواهد نمود. و در آن زمان، دیگر هر اقدامی دیر خواهد بود». (از مقدمه‌ی رضازاده شفق بر دیوان عارفِ قزوین، تهران ١٣٢٧).

٤-رضازاده شفق یک آزربایجان‌گرای پان‌ایرانیست به شدت ضد تورک بود. این ذهنیت و ماهیت او در این مقاله‌ی او هم منعکس شده است. به عنوان نمونه او این مقاله را در بزرگ‌داشت عارف قزوینی، شاعر پان‌ایرانیست متنفر از تورک و رهبر معنوی فرقه‌ی پان‌ایرانیستی دموکرات آزربایجان – تبریز قلمی کرده است. نمونه‌ی دیگر، رضازاده شفق در مقاله‌ی خود «ادبیات فارس» را «ادبیات ایران» نامیده که مساوی کردن ایران و فارس و در نتیجه دیدگاهی پان‌ایرانیستی است.

٥-رضازاده شفق در مقاله‌ی خود می‌گوید این مقاله را به مناسبت حضور عارف قزوینی در استانبول نوشته است. عارف قزوینی به حضور مذکورش در استانبول در خاطرات و نامه‌های خود اشاره کرده و در این میان به ترور شخصیت رهبر ملی تورک جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورومی – مجدالسلطنه و دخترانش به سبب شرکت آن‌ها در یکی از جلسات تورک اوجاقی استانبول پرداخته است[3].  

فارسی ادبیاتی‌ندا گؤنول

ص. رضازاده شفق

روبئرت قولئج (کالئج)، ٢٢ تشرین اول، ١٩١٩

بویوک مجموعه‌نین ١٢ نومئروسوندا اشارت ائدیلدییی گیبی، ادبیات‌دا شاعرله‌رین اه‌ن چوخ مشغول اولدوق‌لاری شئی گؤنول‌دور. گؤنول‌ده‌ن دوغمایان شعرله‌ر موزون کلام‌دان باشقا بیر شئی دئییل‌دیر. بیر چوبانین گوزه‌ل بیر کؤی‌لو قیزی‌نا عادی کلمه‌له‌رله سؤیله‌نمیش اولدوغو سؤزله‌ر، چوبانین گؤنلونده‌ن چیخمیشسا شعردیر. وارسین سئوگیلی‌سی‌نی بیر آغاجا، بیر قویونا، حتی بیر داشا به‌نزه‌تسین.

صمیمی بیر قلبین تاثّراتینی گؤسته‌ره‌ن و سیزی اونلاری اوخور اوخوماز شاعرین روحونا آشنا ائده‌ن سؤزله‌ر، شعردیر. بیلمه‌م گؤنول اولماسایدی؛ بو عالَم نه اولوردو. قارانلیق و قورو بیر بوش‌لوق ! ریاضی بیر کومه! بولبول سه‌س‌له‌ری‌نده‌ن، سو خیشیرتی‌لاری‌ندان، غروبون آتشین ضیاسی‌ندان، طلوعون رنگارنگ سماسی‌ندان محروم بیر فضایِ لایتناهی!

انبیانین بیزه وعد ائتدییی جنّت، دین‌له‌رین بیزه اؤیره‌تدییی حیاتِ مستقبل، جبر و هندسه ایله بولوناماز. بونلاری بو گیبی قیوداتِ ذهنیه آلتی‌ندا دوشونمه‌ک جنابِ حق‌ّی تئلئسکوپ‌لا آراماق گیبی‌دیر. بونلارا اینانان و اونلارین ایچی‌نده سیر ائده‌ن بیزیم په‌ک سریع السّیر و غایت بلندپرواز اولان گؤنلوموزدور.

اینگیلتئره بویوک شاعرله‌ری‌نده‌ن (کیتس‌)ی[4] بیر بولبول سه‌سی‌نین تاثیری‌یله «شعرین نامرئی قانات‌لاری‌ندا» (١) اوچوران گؤنول، فیرانسانین حسّاس و رومانتیک شاعری (موسه‌)یی[5] «مسعود بیر زائر» یاپاراق «داغ‌لارین زیروه‌سی‌نه چیخاران» (٢) گؤنول، بویوک (فکر‌ت)‌ی که‌ندی جوّی و که‌ندی افلاکی‌ندا طائر یاپان یینه گؤنول‌دور.

(1)-Away! away! for I will fly to thee,

on the viewless wings of Poesy, etc.

J. Keate

 

(2)-Sachez-le: c'est le coeur qui parle et qui soupire,

Lorsque la main écrit, ….

C'est le coeur qui s'étend, se découvre et respire,

Comme un gai pèlerin sur le sommet d'un mont.

A. Musset

شاعر اکثریت‌له گؤنلونه، یعنی په‌ک جوشقون اولان حسّیاتی‌نا گووه‌نیر و اونا اعتماد ائده‌ر. فقط بو طفلانه اعتمادی‌ندان دولایی، بیر چوخ دفعه‌له‌ر انکسارِ خیالا اوغرار. فقط او، اونو آلداتان گؤنول‌ه بیر قات داها یاخلاشیر و التجاء ائده‌ر. آرتیق گؤنلونون اسیری اولور.

بعضی دوزه‌لیر یولا

چئوریلیر ساغا، سولا

.....

بعضی سه‌نین گیبی شه‌ن

بعضی کدرلی به‌ن‌ده‌ن

....

دییه گؤنول ایله بویوک بیر مجادله‌یه گیریشیر.

بو احوالِ روحیه‌یی ایران شعراسی که‌ندی‌له‌ری‌نه مخصوص بیر ادا ایله گؤسته‌رمیش‌له‌ردیر. عقل و منطق‌له حُسن‌و تالیف ائده‌مه‌یه‌ن ایران شعرایِ صوفیه‌سی‌نده‌ن مشهور (بابا طاهر):

مگر شیر و پلنگی ای دل، ای دل

به مو دایم به جنگی، ای دل، ای دل

اگر دستُم فتی خونت بریجُم

بوینُم تا چه رنگی، ای دل، ای دل

دئمیش‌دیر که معناسی «ائی گؤنول، نه‌ده‌ن بیزله‌رله بؤیله جاناوارجاسی‌نا مجادله ائدییورسون؟ بیر اه‌لیمه دوشسه‌ن ده سه‌نین قانینی تؤکسه‌م و نه رنگ‌ده (نه ماهیت‌ده) اولدوغونو آنلاتسام» دئمه‌ک‌دیر. بورادا شاعر، عقاید و فکریات‌دا حسّیاتین او حیرت‌بخش نفوذونو دویوپ، عین زمان‌دا نه اولدوغونو کشف ائده‌مه‌دییی‌نی سؤیلویور.

بو مناسبت‌له بو سون آی‌لارا قه‌ده‌ر ایستانبول‌دا بولونان ایران‌ین بنام شاعرله‌ری‌نده‌ن (عارف‌)ین بو گؤزه‌ل اسلام پایتختی‌نده یازدیغی گؤنول منظومه‌سی‌نی «بویوک مجموعه» قارءله‌ری‌نه اتحاف ائدییوروم. عارف شعری‌نده گؤروله‌جه‌یی وجه‌له عقل و منطق‌ه لاقید، قورو ظاهریاتا بیگانه، ته‌په‌ده‌ن دیرناغا قه‌ده‌ر هیجان‌لارلا دولو بیر گؤنول شاعری‌دیر. بو شعر بیر صباح ایستانبول‌ون او طبیعی و انسانی گؤزه‌ل‌لیک‌له‌ری‌نین شدّت‌لی تاثیری آلتی‌ندا بولونان ایرانی شاعرین قلبی‌نده‌ن چیخاراق یینه بیر تیرِ تالّم اولاراق قلبی‌نه چئوریله‌ن بیر منظومه‌دیر:

از کفم رها شد مهارِ دل

نیست دستِ من، اختیارِ دل

بس که هر کجا رفت و برنگشت

دیده شد سفید، زِ انتظارِ دل

هیز و هرزه‌گرد، ضدِّ اهلِ درد

گشته زین در آن در مدارِ دل

بی شرف‌تر از دل مجو که نیست

غیرِ ننگ و عار، کار و بارِ دل

خجلتم کُشَد پیشِ چشم از آن که

بوُد بهرِ من در فشارِ دل

عُمْر شد حرام، باختم تمام

آبرو و نام، در قمارِ دل

بعد از این ضرر، ابلهم اگر

خم کُنم کمر زیرِ بارِ دل

هر دو ناکسیم، گر دگر رسیم

دل به کارِ من و من به کارِ دل

داغدار چون لاله‌اش کُنَم

تا به کی توان بوُد خوارِ دل

همچو رُستم از تیرِ غم کُنم

کور چشمِ اسفندیارِ دل

خونِ دل بریخت از دو چشم و من

خوشدلم از این انتحارِ دل

افتخارِ مرد در درستی است

وز شکستگی است اعتبارِ دل

عارف این قَدَر لاف تا به کِیْ

شیر عاجز است از شکارِ دل

ترجومه‌سی:

گؤنلون اداره‌سی اه‌ل‌ده‌ن آرتیق چیخدی. اونون اداره‌سی‌نه مقتدر دئییلیم. هر گئتدییی یئرده‌ن دؤنمه‌یه‌ن گؤنلون انتظاری‌یله گؤزله‌ریم بایاغی آغاردی. ذاتاً گؤنلون خیرچین و لاقید، عینی زمان‌دا درد اهلی‌نه دوشمان اولدوغونو قاپی‌دان قاپی‌یا قووولدوغو اثبات ائده‌ر. گؤنول‌ده حیثیت آرامایینیز. زیرا او عار و تهمت‌ده‌ن باشقا بیر نام قازاناماز. به‌نیم خاطریم ایچین گؤنلون تضییقی آلتی‌ندا یاش تؤکه‌ن گؤزله‌ریمه قارشی خجلت، به‌نی اؤلدورویور. گؤنول ایچین حیاتیم محو اولدو و اونون قماری‌ندا بوتون نام و ناموسومو غیب ائتدیم. بو قه‌ده‌ر آجی تجروبه‌له‌رده‌ن سونرا بیر داها گؤنوله بویون اه‌یه‌رسه‌م، دیوانه اولاییم. بیر داها گؤنول به‌نیم، به‌ن گؤنلون ایشی‌نه قاریشیرساق، هر ایکیمیز ناکس اولالیم. که‌ندی‌سی‌نی لاله گیبی داغ‌دار ائده‌ریم، آرتیق یولوندا سفیل اولدوغوم یئتیشه‌ر. روستم‌ین اسفندیارا یاپدیغی گیبی، به‌ن ده تیرِ غم‌له گؤنول‌ده‌ن انتقام آلیریم. گؤنول به‌نی که‌ندی قانی‌نی گؤزله‌ریم‌ده‌ن آخیدینجایا قه‌ده‌ر آغلاتدی. فقط به‌ن اونون بو انتحاری‌ندان ممنونوم. آرتیق نه ایسته‌رسه‌نیز، گؤنلون اعتباری شکسته‌لیک‌ده‌دیر. فقط عارف، بو قه‌ده‌ر لاف یئتیشه‌ر. بیلمه‌لی‌سین که گؤنلون شکاری‌ندان آرسلان‌لار بیله عاجزدیرله‌ر.

روبئرت قولئج (کالئج)، ٢٢ تشرین اول، ١٩١٩

ص. رضازاده شفق

قیسا سؤزلوک:

بایاغی: اییی‌جه، یاخشی‌جا، بوس‌بوتون

بوش‌لوق: خلاء

جاناوارجا: ییرتیجی‌لیق‌لا، وحشیانه

خیرچین: قاوقاچی، سینیرلی، آلینقان، گئچیم‌سیز، اویوم‌سوز

خیشیرتی: سو سه‌سی

شه‌ن: کلمه‌ای تورکی. شوخ، ظریف، شیرین حرکات، خوب، نیک، زیبا. از ریشه‌ی چینی شه‌نگ 生 Shēng به معنی سبک

که‌ندی‌له‌ری‌نه: اؤزله‌ری‌نه، بیله‌له‌ری‌نه

کومه: بیر شئی‌ین ییغینی، مجموعه

کؤی‌لو: که‌ندلی

گؤنول: کؤنول، گؤیول، اوره‌ک

گیبی: کیمی، به‌نزه‌ری، تایی

یئتیشه‌ر: یئته‌ر، کفایت ائده‌ر، بس‌دیر

---

[1] Tevfik Fikret Düşünce Dergisi, Nüsha-i Mahsusa 1918

این نوشته در سؤزوموز منتشر خواهد شد

[2] تورک متفکّری‌نین نظرِ انتباهی‌نا. برلین، ١٩٢٤

https://www.facebook.com/groups/791207447655532/posts/6131099483666275/

[3] جمشیدخان سوباتایلی افشار اورومی و دخترانش در تورک اوجاغی استانبول به‌‌ روایت عارف قزوینی

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/01/blog-post_17.html

[4] John Keats (1795 1821), Ode to A Nightingale م.ب.

[5] Alfred De Musset (1810 - 1857), C'est Le Coeur Qui Est Poêteم.ب.