DAYAZ, ÇAY, SAYDAM KELİMELERİNİN KÖKENLEMESİ
Méhran Baharlı
Türkçenin (Batı Oğuzca’nın) özellikle Türkman lehçelerinde (İran, Azerbaycan, Irak, Suriye, Doğu Anadolu, ...) Dayaz kelimesi sığ, derin olmayan su, ırmak, göl; bunların derin olmayan kırağı (kenarı); yayvan olan tabak, boşkap; ve mecazen derinliyi olmayan yüzeysel insan anlamındadır.
Dayaz kelimesi bir sıra Kuzey ve Doğu Türkül - Türkik dillerinde T harfi ile söylenir: Таяз – Tayaz (Kazak), تېيىز -Teyiz (Uygur), Тайыз - Tayız (Kırgız, Kazak lehçelerinde); Tayıs (Tatar, Altay, Tuva, Hakas lehçelerinde); Tayğıs (Kazak lehçelerinde), ...[1] Sovyet Türkoloğu E. Sevortiyan Anadolu’da anlamı açık denizdeki sığlık olan Daylan kelimesinin de Dayaz kelimesiyle kökendeş olduğunu ileri sürmüştür[2]. Türkistan’da bulunan iki Tecen ırmağının adı da bu kökenle ilgili olabilir. Bunların ilki Hazar Denizi’nin güney doğusunda Mazenderan ilinde bulunan ve Hazar Denizi’ne dökülen, ikincisi ise Türkmenistan Cumhuriyeti’nde Karakum çölünde biten bir ırmaktır. Bu ırmak Farsçada susuz veya kuru ırmak anlamına gelen Xoşke Rud adlanır. Bu da Dayaz kelimesinin Suyu az olan Çay veya Irmağın derin olmayan kırağı anlamına uymaktadır[3].
Dayaz kelimesinin ilkin biçimi, S harfi ile söylenen ve hala bir kaç Türkül - Türkik dilinde deyişik telaffüzleri bulunan Sayaz kelimesidir: Сая́з - Sayaz (Kazak), Sayoz (Telaffüzü: Seyaz, Özbek), Сайсыз - Sayız (Tatar), Чычаас - Çıçâs (Yakut), ... S harfinin T harfine dönüşmesi S → T özellikle Kıpçak dil ve lehçelerinde görülür[4]. Örneyin Kazakçada: Sayaz → Tayaz, Sıçqan (Siçan) → Tışqan, Sür → Tür (görünüş), Sır → Tır, …[5] Kırım Tatarcasında Сай - Say, Tuvincede Сыык - Sıık, ve Türkçede Sığ[6] kelimeleri de Say kelimesiyle kökendeş olabilir.
Sayaz kelimesi Say (→ Çay) ve Saydam kelimeleri ile kökendeştir. Say ve daha sonra s → ç dönüşmesiyle Çay derin olmayan su, yatağındaki taşlar kolayca görülebilen, seçilebilen, ve sayılabilen suyu az ırmak (Anadolu’da Say kelimesinin diyer anlamlarından: Su kaynağı, Pınar); ve Saydam içinden ışığın geçmesine ve arkasındaki şeylerin görülmesine engel olmayan nesne (Çağataycada: saf, som, bir tür şeffaf mermer) demektir. Say ve Saydam kelimelerin her ikisi anlamı sayı saymak olan Saymak fiili türevidir[7]. Sayaz kelimesi Say fiili köküne .az soneki artırılarak yapılmıştır. Orta Türkçe'de Yalabımak (alevlenmek, parlamak) fiilinden -az ekiyle türetilmiş ve anlamı alev olan Yalabız (Yalabı + .az) → Yalaz, ve Boğaz (boğmak’tan), Oyaz (çukur, oymak’tan), Kapaz (kapmak’tan), ... kelimeleri gibi.
Say + .az → Sayaz → Tayaz → Dayaz
BAŞKA KÖKEN ÖNERİLERİ:
1-Türkilili kökenbilimci İsmail Hâdi “Dil Deniz” ve “Ferheng-i Türki-ye Novin” kitaplarında Dayaz kelimesini Dayamak fiiliyle açıklamaya çalışmıştır (Dayaz olan suyun yüzeyi göl veya ırmağın yatağına yaklaşıp yere dayanır?). Ancak bu açıklama, öteki Türkik dillerinde aynı anlamlı Sayaz biçimlerinin varlığı göz önüne alınınca, tatmin edici deyildir. Buna karşın, Kazakçada Tayav ismi (yakın, uzak olmayan), ve Tayav fiili (yaklaşmak, yakınına doğru gelmek) dayamak fiili ile bağlantılı olabilirler.
2-Tatarcanın Tobol-İrtiş lehçe gurupuna dahil Tevriz lehçesinde Тайғыс - Tayğıs ve Тайғыш – Tayğış kelimesi bataklık yolu, Tara lehçesinde Тайғайақ - Tayğayaq ve varyantı Тайышқақ - Tayışqaq kelimesi kara buz anlamındadır. Bazı Tatar bilginleri bunları anlamı kaymak olan Тайышу - Tayışımaq, genel Türkçede Taymak fiilerinin türevi olarak kabul ediyorlar[8]. Ancak bunlar büyük ihtimalle sığ anlamlı Dayaz – Tayaz ve deyişkeleri deyil, Anadoluda bulanık anlamında olan Dayaz ve belki Çağataycada da bulunan Tayğac, Taycaq (kayacak buzlu ve sulu yer) kelimeleriyle ilgili olmalılar.
SAYMAK FİİLİNİN TÜREVLERİ
Bir çok başka dilde olduğu gibi, Türkçede de Saymak fiili saygı göstermek ve saygılı davranmak, hürmet etmek anlamına da yiyedir. Bu onun ikinci anlamıdır. Sayıları saymak ve saygın birini saymak kavramlarının her ikisinde Saymak fiilinin üçüncü anlamı olan seçmek anlamı saklıdır. Nesneleri saymak için onları gözün seçebilmesi şarttır. Saygın birisi de öteki insanlardan itibar ve başka özelliklerinden dolayı seçkin olan biri olmalıdır. Bu üçüncü anlam özellikle Doğu Türkül dillerinde örneyin Çağataycada işlektir. En sonunda Türk saraylarında, belki de Arapça Siyaqسیاق kelimesi etkisinde, Saymak fiili belli bir tarz, üslup, istil ve yöntemle davranmak anlamını kazanmıştır. Bu onun dördüncü anlamıdır.
İlkin anlam, sayı saymak: Sayı, Sayım, Sayaç, Sayman, Bilgisayar, Sayıştay, Varsayım, Sayıtım (istatiskik), Sayışma - Sayışmaca – Saymaca (Tekerleme Türünden Çocuk Oyunu), Sayılı, Sayak (Hesap), Sayakçı (Hesapçı), Sayaklamak (Hesaplamak), Sayama (Muhasebe), Sayamacı (Muhasebeci), Sayav (Hesap), Sayavlamak (Hesaplamak), Sayğamak, Saypamak (harcamak), ...
İkinci anlam, saygı göstermek: Sayın, Saygın, Saygı, Saygılı, Sayan (saygılı davranan), Sayınsamak (önemsemek, itibar etmek), Sayınsanar (müteber, itibarlı), Sayınsanmaz (itibarı olmayan), ...
Üçüncü anlam, seçmek: Sayaz (→ Tayaz → Dayaz), Say (→ Çay), Saysu (dayaz ve tabanı kolayca görülen çay ve ırmak), Saydam (şeffaf), Saylamak (seçmek, deyer vermek, bir şahıs veya nesneyi bir topar veya grup arasından seçmek, ayırmak, belirlemek, oy vererek seçmek, oy vererek temsilci seçmek); Saylav (millet vekili, parlament delegasyonu, temsilci), Saylanış (oy vererek seçmek, ayırmak, belirlemek); Doğal Saylanış (Doğal Seçilim, natural selection); Saylanmak (oy alarak seçilmek), Saylavçı (oy vererek seçen), ...[9]
Dördüncü anlam, belli bir tarzda davranmak: Sayak (yazı türü ismi), Saya (üslup, yöntem, tarz, istil), Türk’e saya (Türk'ün üslubu ve yöntemi ile davranmak; açık ve cesur konuşmak, pıratik, konuya ve sonuca odaklı olmak[10]).
[1]
Тая́з: мелкий; неглубокий; Сая́з: саяз көл → мелкое озеро, саяз құдық
→ неглубокий колодец, саяз су → мелководье, саяз білім →
неглубокие знания; Тайы́з: тайыз құдық
→ неглубокий колодец, тайыз өзен → мелкая река; мелководная река, тайыз
табақ → неглубокое блюдо, ақылы тайыз кісі → человек небольшого ума,
ол тайыз адам → он недалекий человек, тайыз шығарма → неглубокое
произведение,
Казахско-русский
словарь - таяз
https://sozdik.kz/ru/dictionary/translate/kk/ru/%D1%81%D0%B0%D1%8F%D0%B7/
https://sozdik.kz/ru/dictionary/translate/kk/ru/%D1%82%D0%B0%D0%B9%D1%8B%D0%B7/
Тайыс
(Tayïs) Southern Altai• shallow; Тайыз (Tayız)
Kyrgyz • shallow
Пайат Тайғыс полғон.
Сарбаға ааны кечип парған. (Nehir sığdı.
Tay nehrin karşı kıyısına geçti.)
https://altaica.ru/LIBRARY/turks/teleut_dili.pdf
N. A. Baskakov,
Toščakova N.A, editor (1947), “Тайыс”,
in Ojrotsko-Russkij Slovarʹ [Oyrot-Russian Dictionary], Moscow: M.: OGIZ, →ISBN
[2]
Этимологический словарь тюркских языков
https://altaica.ru/LIBRARY/edtl.php
ДАЙЫЗ турк. диал. Кульм. 214; Тайыз кир., каз., каз. диал. Аманж.
408, Буд. I 339 (кир.(.( ط) تایز; Тайыс тат. диал. Тум. 180, алт.,
алт. диал. Баск. Кум. 250, хак., Р ІІІ 820 (тел.), Буд. 1339 تایس (кир.); Т'айыс тув.; Дайаз тур., тур.
диал. DS IV 1386, аз.; Deyaz тур. диал. DS IV 1386 تایغس [Тайғыс]
Буд. 1 339 (алт.);
◇
1. мелкий (неглубокий) — аз,; кир., каз. (о реке, колодце и т. д.), каз. диал.,
тат. диал., алт., хак. (о реке), Р ІІІ 820 (тел.), Буд.;
2. мель — турк. диал., тур. диал.; край неглубокой воды —
тур. диал.;
3. брод — турк.
диал.;
4. невысокий и
редкий (о траве) — тув.; низкий — алт. диал.;
5. перен.
поверхностный, недалекий (о человеке).
◇
Дайыз и остальные необходимо сблизить с чаг. Тајің 'отмель,
брод' Р ІІІ 820, саг. Таізак 'мелкий' Р III
770, тур. диал. Daylan 'мель в открытом море' DS IV 1389. Все эти
производные основы вместе с приведенными выше в перечне форм гомогенны и
происходят от *Тай (~ Дай) или *Тай- (~ Дай-), от
которых они образовались с помощью афф. -(а)з, -(ы)г, -сақ и -лан.
Первые два из них — аффиксы
отглагольно-именного словообразо-вания. Два последних могут создавать имена
существительные как от глагола, так и имени. Таким образом, глагольная природа
производящей основы *Тай- ~*Дай-
реальна, чего нельзя сказать о ее именном корреляте *Тай ~ *Дай,
для подтверждения которого необходимы дополнительные данные. Восстановить
семантику исходного глагола по имеющемуся материалу затруднительно. А. Вамбери
видел в нем глагол Taj- 'скользить' (Vám. 161). Перечень форм к тел. Tajүys,
далее Tajys и т. д. см. в Räs. VEWT 456a.
[3]
The meaning of Tejen is unclear. ... As Barthold rightly points out,
this name is not the name of the first river, but the name of the county,
village, or land, for the river itself is in its upper reaches Hererrud
(Herat-rud, i.e., the "Herat River"), and below Sarahs is Khushk-rud,
i.e., it was known as the "Waterless River"... In Persian
khushk means "dry", "shroud", rud - "river". This
name is a characteristic sign of the river, that is, it is associated with the
cutting off of its water in the summer.
[4]
S → T deyişmesi başka Türkik dillerinde de görülmüştur.
Proto-Turkic
to Sakha: Consonant stuff: intervocalic s > t (-si, -sı, -su, sü > -te,
-ta, -to, -tö (3rd sg. possessive suffix))
https://wiki.firespeaker.org/Turkic_sound_changes#proto-Turkic_to_Sakha
[5][5]
There is a phenomenon in the language of the transition of “s” to “t” or “t” to
“s”: tayaz=sayaz (shallow), tür=sür (look), tışqan=sıçqan (mouse in Turkish),
etc.
https://www.eurasian-research.org/wp-content/uploads/2022/07/ABAI-KUNANBAIULY.pdf
-Shallow in
Kazakh language is tayaz, synonym to sayaz, used in the east
regions of Tarbagatai and Zhetisu, to Chuwash saiaaam
and Uzbeki sаyez [9, p.591; FAEM].
Обоснование
Модернизации Электропривода Карусельно-Разливочной Машины В Условиях Тоо
«Казахмыс Смэлтинг». Технические науки Светличная Татьяна, магистр НИТУ МИСиС,
г. Москва e-mail: svetlichnayat00496@gmail.com
https://e-scio.ru/wp-content/uploads/2020/08/E-SCIO-6_2020.pdf
[6]
Sığ kelimesinin kökenini Eski Türkçe'deki sıg-
fiili (intibak etmek, küçülerek içine girmek, zamanla sığmak, sığışmak, sığınmak,
iltica etmek) ile açıklayanlar olmuştur.
[7]
Saymak, Sağmak (Sağış günü), eski Türkçede Saḏmak (sayı saymak, takdir ve
itibar etmek), Sanmak vs. gibi bir çok fiilin nihai kökeni ProtoTürkçede anlamı
düşünmek, itibar etmek olan Samak fiili kabul edilir.
[8]
1-Oleg Rishatovich Khisamov, Alina Yamilevna Khusainova. Geographical Terms
Denoting the Swamp and Its Parts in the Vocabulary of the Eastern Dialect of
the Tatar Language
В те-вризском говоре Тайғыс(ш) – «болотная тропа». В тевризском говоре в
значении «островки леса среди боло-та» бытуют лексемы түң/тоң/дүң/төң. Ср.: это
же слово в барабинском и тоболо-иртышском диалектах фигу-рирует в значении
«возвышенность, небольшой холм»
2-Филологические
Науки Направления Развития Современной Журналистики
Ли Вэньтин, Кун
Мэннань, Белорусский государственный университет, Республика Беларусь
https://mhs-journal.ru/wp-content/uploads/2022/04/mhs-5-2022.pdf
В тевризском говоре тоболо-иртышского диа лекта в значении «болотная тропа» применяется термин Тайғыс. Мы считаем, что в основе термин лежит глагол Тайу «скользить». Это легко объяс нимо. Мокрые, скользкие болотные тропы требую особой сноровки для хождения. Сравните, на ос нове этого же глагола в тарском говоре тоболо иртышского диалекта появился термин Тайғайақ в значении «гололедица» и его фонетический вари ант Тайышқақ. Есть и глагол Тайышу «поскольз нуться, скользить». Н-р, айақ Тайышты [6, с. 200]. Термин применяется и в заболотном говоре тоболо-иртышского диалекта. Глагол Тайу явля ется общетюркским.
[9] سایین، سایقین، سایقیلی،
سایلاماق، سایلاو، سایینساماق
[10] در ریشهیابی اصطلاح
تورکه سایا: به سبک و قاعدهی تورکان؛ سخن صریح و جسورانه، عملی، متمرکز بر
موضوع و معطوف به نتیجه
No comments:
Post a Comment