سنگ قبرهای تورکی قبرستان تورک شهر تالپیران (دلبران)، قوروا (قروه) تورک‌ایلی در استان کوردستان

 

سنگ قبرهای تورکی قبرستان تورک شهر تالپیران (دلبران)، قوروا (قروه) تورک‌ایلی در استان کوردستان 

مئهران باهارلی 

Talpıran’ın Tarihi Türk Sinlağı (Mezarlığı) Ve Türk Kadın Sintaşları (Mezar Taşları), Korva, Türkili

Delbaran’s Historical Turkish Cemetery And Its Turkish Women Tombstones, Qorveh, Türkili

MÉHRAN BAHARLI

mehranbahari1@yahoo.com

https://independent.academia.edu/MBaharli

https://sozumuz1.blogspot.com/

https://www.facebook.com/profile.php?id=100016259447627

خلاصه:

تالپیران (دلبران) شهری تورک از توابع شهرستان قوروا (قروه) واقع در قسمت جنوبی و غیر آزربایجانی منطقه‌ی ملی تورک در شمال غرب و نواحی اطراف آن و یا «تورک‌ایلی» است. این منطقه علی رغم آن که همه‌گی اهالی آن تورک هستند، در تقسیمات کشوری در ترکیب استان کوردستان قرار داده ‌شده ‌است. در شهر تالپیران یک قبرستان تاریخی تورک وجود دارد که ‌کتیبه‌ی بعضی از سنگ قبرهای آن به ‌زبان تورکی نوشته‌ شده ‌است. این قبرستان تورک و سنگ قبرهای تورکی آن از منظر مزارشناسی تورک، و سنت تورکی‌نویسی در کتابه‌ی مزارها ‌دارای اهمیت هستند. از دیگر جنبه‌های بسیار مهم این سنگ قبرهای تورکی، ذکر اسامی زنان مطابق با سنن و فرهنگ ملی تورک در آن‌ها است که آن‌ها را تبدیل به اسنادی مهم در مطالعات حقوق و جای‌گاه ‌زنان در جامعه‌ی تورک، و فرهنگ اسامی زنان تورک در قرون گذشته کرده است. در این سنگ قبرها اشعاری تورکی نوشته شده که عینا در سنگ قبرهای آناتولی و شبه جزیره‌ی بالکان نیز به کار می‌رفتند. این ابیات، یک‌سانی تباری، فرهنگی و زبانی تورک‌های تورک‌ایلی و آناتولی – بالکان را نشان می‌دهند. قبرستان تاریخی تورک تالپیران و سنگ قبرهای آن نخستین بار توسط محققی تورک از تالپیران به اسم بلال شانواز به جامعه‌ی علمی معرف شده است. در قسمت اول مقاله‌ی حاضر، اطلاعاتی در باره‌ی قبرستان تاریخی تالپیران و سنگ قبرهای تورکی آن (گرفته شده ‌از مقاله‌ی بلال شانواز) داده‌ام. سپس دو بیت تورکی استفاده ‌شده‌ در این کتیبه‌ها را بررسی کرده، اطلاعاتی در باره‌ی سه طائفه‌ی تورک ذکر شده‌ در آن‌ها داده‌، و بعضی از اشتباهات مقاله‌ی بلال شانواز را تصحیح کرده‌ام. در پایان مقاله بی توجهی اورگان‌های دولتی ایران به میراث مدنی تورک، و ادعاهای نادرست بعضی از فعالین سیاسی آزربایجان‌گرا در باره‌ی این قبرستان و سنگ قبرهای تورکی آن را نقد کرده‌ام.

کلمات کلیدی: دلبران، قروه، گورستان تورک، حقوق زنان

اؤزه‌ت:

تورک تالپیران (دلبران) شه‌هه‌ری تورک‌ایلی‌نین (قوزئی‌باتی ایران و چئوره‌سی‌نده‌کی تورک میللی بؤلگه‌سی‌نین) آزه‌ربایجان دیشی‌نداکی گونئی‌باتی که‌سیمی‌نده، قوروا (قروه) شهریستانی‌ندا یئر آلماق‌دادیر. یالنیزجا تورک‌له‌رین یاشادیغی بو بؤلگه، اؤلکه‌نین ایداری بؤلگوسونده کوردوستان اوستانی‌نا داخیل ائدیلمیش‌دیر. تالپیران شه‌هه‌ری‌نده بیر سیرا سین‌داش‌لاری (قبیرداش‌لاری) کیتابه‌له‌ری‌نین تورک‌جه یازیلمیش اولدوغو تاریخی بیر تورک سین‌لاقی (قبیرساندیغی) بولونماق‌دادیر. بو تورک سین‌لاقی و ایچی‌نده‌کی تورک‌جه سین‌داش‌لاری تورک سین‌بیلیمی (مزارشناسی)، و تورک کیتابه گه‌له‌نه‌یی آچی‌سی‌ندان اؤنه‌م‌لی‌دیر. بو تورک‌جه کیتابه‌له‌رین باشقا اؤنه‌م‌لی اؤزه‌ل‌لییی، اونلاردا تورک گه‌له‌نه‌ک‌له‌ری‌نه و تورک میللی کولتورونه اویقون اولاراق قادین آدلاری‌نا یئر وئریلمه‌سی‌دیر. بو دوروم اونلاری گئچمیش یوزایل‌له‌رده‌کی تورک قادین چین‌لاری (حاق‌لاری) و توپلومسال قونومونون (ایستاتوسونون) یانی سیرا، تورک قادین اونوماستیکونونو (شخص آدلاندیرماسی‌نی) اینجه‌له‌مه‌ک اوچون ده‌یه‌رلی به‌لگه‌له‌ره دؤنوشدورمه‌ک‌ده‌دیر. بو سین‌داش‌لاری‌ندا یازیلان تورک‌جه قوشوق‌لار (شعرله‌ر) آنادولو و بالکان یاریم‌آداسی‌نداکی سین‌داش‌لاری‌ندا دا یایقین اولاراق قول‌لانیلمیش‌دیر. بو گئرچه‌ک تورک‌ایلی تورک‌له‌ری ایله آنادولو – بالکان تورک‌له‌ری آراسی‌نداکی اورتاق سوی ایله کولتوره‌ل و دیلسه‌ل تایین‌لیغی (عینی‌لییی) گؤسته‌رمه‌ک‌ده‌دیر. تالپیران‌ین تاریخی تورک سین‌لاقی و سین‌داش‌لاری ایلک که‌ز اؤزو ده تالپیران‌لی اولان تورک آراشدیرماجی بیلال شانواز ساری‌سی‌ندان (طرفی‌نده‌ن) بیلیم دونیاسی‌نا تانیدیلمیش‌دیر. بو یازقانین (مقاله‌نین) ایلک بؤلومونده تالپیران‌ین تاریخی تورک سین‌لاقی و سین‌داش‌لاری ده‌یره‌سی‌نده (حاققی‌ندا) بیلگی وئردیم. (بوتون وئری و بیلگی‌له‌ر بیلال شانوازین یازقاسی‌ندان آلینتی‌لانمیش‌دیر). ایکینجی بؤلوم‌ده سین‌داش‌لارین کیتابه‌له‌ری‌نده گئچه‌ن ایکی تورک‌جه بیتی اینجه‌له‌دیم و اوچ تورک بوی‌لا ایلگی‌لی آچیق‌لامالاردا بولوندوم. آردی‌ندان بیلال شانوازین یازقاسی‌نداکی بیر سیرا یانلیش‌لاری دوزه‌لتدیم. یازقامین سون بؤلومونده ایران دولتی‌نین تورک تاریخی بیراخیتی‌نا (میراثی‌نا) قارشی سیستئماتیک لاقیدلییی‌نی اه‌له‌شدیردیم و بعضی آزه‌ربایجان‌چی سیاسی چابامانین (فعالین) بو تورک سین‌لاق و سین‌داش‌لاری ایلی ایلگی‌لی یایدیغی یانلیش ساو و ایددیعالاری اه‌له آلدیم.

کلمات کلیدی: تالپیران، قوروا، تورک مزارداش‌لاری، قادین حاق‌لاری

Özet

Türk Talpıran (Delbaran) kenti, Türkili’nin (kuzeybatı İran ve çevresindeki Türk Milli Bölgesi’nin) Azerbaycan dışındaki güneybatı kısmında, Qorva - Korva (Qorveh) ilinde yer almaktadır. Yalnızca Türklerin yaşadığı bu bölge, ülkenin idari bölgüsünde (taksimatında) Kürdüstan Ostanı’na dahil edilmiştir. Talpıran şehrinde, bazı sintaşı (mezar taşı) kitabelerinin Türkçe yazılmış olduğu tarihi bir Türk sinlağı (mezarlığı) bulunmaktadır. Bu Türk sinlağı ve içindeki Türk sintaşları, Türk sinbilimi, ve Türk kitabe geleneği açısından önemlidir. Bu Türkçe kitabelerin bir başka önemli özelliği onlarda Türk geleneklerine ve Türk milli kültürüne uygun olarak kadın adlarına yer verilmesidir. Bu durum, onları geçmiş yüzyıllardaki Türk kadın çınları (hakları) ve toplumsal konumunun (statüsünün) yanı sıra Türk kadın onomastikonunu incelemek için değerli belgelere dönüştürmektedir. Bu sintaşlarında yazılan Türkçe şiirler Anadolu ve Balkan Yarımadası'ndaki sintaşlarında da yaygın olarak kullanılmıştır. Bu gerçek, Türkili Türkleri ile Anadolu-Balkan Türkleri arasındaki ortak soy ile kültürel ve dilsel tayınlığı (ayniliği) göstermektedir. Talpıran'ın tarihi Türk sinlağı ve sintaşları ilk kez kendi de Talpıranlı olan Türk araştırmacı Bilal Şanvaz sarısından (tarafından) bilim dünyasına tanıtılmıştır. Bu yazganın (makalenin) ilk bölümünde Talpıran'ın tarihi Türk sinlağı ve sintaşları deyresinde (hakkında) bilgi verdim (tüm veri ve bilgiler Bilal Şanvaz'ın yazgasından alıntılanmıştır). İkinci bölümde sintaşların kitabelerinde geçen iki Türkçe beyiti inceledim, ve üç Türk boyla ilgili açıklamalarda bulundum. Ardından Bilal Şanvaz'ın yazgasındaki bir sıra yanlışları düzelttim. Yazgamın son bölümünde İran devletinin Türk tarihi bırakıtına (mirasına) karşı sistematik kayıtsızlığı eleştirdim, ve bazı Azerbaycancı siyasi aktivistlerin bu Türk sinlak ve sintaşları ile ilgili yaydıkları yanlış sav ve iddiaları ele aldım.

Açar sözcükler: Talpıran, Korva, Türk mezar taşları, Kadın hakları

Abstract

The Turkish city of Talpıran (Delbaran) is located in the Qorva (Qorveh) region of the non-Azerbaijanian southern part of Turkish National Territory in the northwest known as Türkili. In the administrative divisions, this area, although inhabited solely by Turks, is included within the Kurdistan province. In the city of Talpıran, there is a historical Turkish cemetery with inscriptions on some of its tombstones written in the Turkish language. This Turkish cemetery and its Turkish tombstones are significant from the perspective of Turkish mortuary archaeology, the tradition of Turkish epitaphs and writings on tombs and tombstones. Another important aspect of these Turkish epitaphs is the inclusion of women's names, in accordance with Turkish traditions and Turkish national culture. This has transformed them into valuable documents for studying women's rights and status in Turkish society, as well as the Turkish women's onomasticon throughout the past centuries. Turkish poems written on these tombstones were also widely used on the tombstones in Anatolia and the Balkan Peninsula. This fact demonstrates the shared descent, cultural, and linguistic similarities between the Turks of Türkili and the Turks of Anatolia-Balkans. The historical Turkish cemetery of Talpıran and its tombstones were first introduced to the scientific community by Turkish researcher Bilal Şanvaz who himself hails from Talpıran. In the first part of this article, I have provided information about Talpıran’s historical Turkish cemetery and its tombstones (all data and information adopted from Bilal Şanvaz's article). In the second part, I have examined the two Turkish verses used in these tombstones, given information about the three Turkish clans mentioned in them, and corrected some of the mistakes in Bilal Şanvaz's article. At the end of my article, I criticized the systematic indifference of Iranian government officials towards Turkish civil heritage, as well as the false claims spread by certain Azerbaijanist political activists regarding this cemetery and its Turkish tombstones.

Keywords: Delbaran, Qorveh, Turkish tombstones, women’s rights

مقدمه

تالپیران (نام جعلی دولتی: دلبران) شهری تورک از توابع شهرستان قوروا (قروه)، واقع در ٩٤ کیلومتری غرب همدان و ١٠٧ کیلومتری شرق سنندج است. این منطقه‌ی تماماً تورک‌نشین، در قسمت جنوبی غیر آزربایجانی منطقه‌ی ملی تورک در شمال غرب و نواحی مجاور آن و یا «تورک‌ایلی» قرار دارد. این منطقه علی رغم آن که همه‌گی اهالی آن تورک هستند، در راستای تسهیل امر آسیمیلاسیون تورک‌های منطقه‌ در تقسیمات کشوری در ترکیب استان کوردستان قرار داده ‌شده ‌است. مناطق تورک‌نشین استان کوردستان، بخشی استراتژیک از تورک‌ایلی[1]، از ستون‌های فرهنگ ملی تورک[2] و از مراکز مهم خودآگاهی ملی در دوران معاصر در تورک‌ایلی و ایران هستند[3]. اما به دلیل تورک بودن، علاوه ‌بر بی مهری و مناسبت منفی عمومی دولت ایران به‌ میراث مدنی تورک و مردم تورک ساکن در سراسر کشور، در معرض لاقیدی و تبعیض مسئولان استانی هم قرار گرفته‌ است. حساسیت‌های مقامات محلی و مرکزی و محدودیت‌ها بر علیه‌ میراث مدنی تورک و حقوق تورک‌ها در این قسمت از تورک‌ایلی، بسیار بیشتر از استان‌های دیگر است. به‌ گونه‌ای که‌ طی چند دهه‌ی ‌اخیر هیچ برنامه‌ی ‌فرهنگی و اجتماعی در این منطقه‌ی تورک‌نشین برگزار نه‌‌شده‌ است.

در شهر تالپیران یک قبرستان تاریخی تورک وجود دارد که ‌کتابه‌ی بعضی از سنگ قبرهای آن به ‌زبان تورکی نوشته‌ شده ‌است. این قبرستان تاریخی تورک و سنگ قبرهای تورکی آن از منظر مزارشناسی تورک، سنت تورکی‌نویسی در کتابه‌ی مزارها[4]، کاربرد اشعاری تورکی در این سنگ قبرها که عینا در آناتولی و شبه جزیره‌ی بالکان نیز به کار می‌رفتند و نشان از یکسانی تباری – فرهنگی – زبانی تورک‌های تورک‌ایلی و آناتولی – بالکان دارند، ذکر اسامی زنان طبق سنن و فرهنگ ملی تورک، مطالعات حقوق و جایگاه ‌زنان در جامعه‌ی تورک، و فرهنگ اسامی زنان و مردان تورک در قرون گذشته، ‌دارای اهمیت هستند.

‌قبرستان تاریخی تورک تالپیران و کتابه‌های تورکی سنگ قبرهای آن، نخستین بار توسط محقق تورک بلال شانواز از اهالی تالپیران در یک مقاله‌ در موضوع سنگ قبرهای زنان در این قبرستان و اهمیت آن‌ها در ارتباط با جایگاه ‌و حقوق زنان در عرصه‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی، ‌به جامعه‌ی علمی و عموم معرفی شده ‌است[5]. بلال شانواز با تالیف این مقاله خدمت بزرگی به‌ مزارشناسی تورک، مطالعات حقوق زنان تورک و عموما به مطالعات تورکی‌شناسی ایران، و تاریخ فرهنگ و میراث تمدنی تورک در تورک‌ایلی و ایران نموده ‌است. وجود بعضی بی دقتی‌ها و اشتباهات در این مقاله (در قرائت یک تاریخ‌ فوت و دو بیت تورکی، ترجمه‌ و استنتاجات از این‌ها)، هم‌چنین انتشار بعضی ادعاهای نادرست در باره‌ی این سنگ قبرهای تورکی توسط تعدادی از فعالین سیاسی آزربایجان‌گرا، یک بررسی مجدد علمی در باره‌ی آن‌ها را ضروری می‌سازد.

مقاله‌ی حاضر مرکب از سه ‌قسمت است. قسمت اول حاوی اطلاعاتی در باره‌ی قبرستان، سنگ قبرهای تورکی آن (اطلاعات این قسمت همه ‌از مقاله‌ی بلال شانواز اخذ شده ‌است)، قسمت دوم نقدی مقاله‌ی بلال شانواز و اطلاعاتی در ابیات تورکی استفاده ‌شده‌ در این کتیبه‌ها و نام‌های طوائف تورک ذکر شده‌ در آن‌ها؛ و قسمت آخر، نقدی بر لاقیدی سیستماتیک نهادهای دولتی نسبت به میراث مدنی و تاریخی تورک، و ادعاهای نادرست فعالین سیاسی آزربایجان‌گرا در باره‌ی این قبرستان و سنگ قبرهای تورکی آن است. 

نگاه ‌کلی به قبرستان تاریخی تورک تالپیران و سنگ قبرهای آن (اطلاعات ماخوذ از مقاله‌ی بلال شانواز)

قبرستان تاریخی تورک تالپیران از طرف شرق و شمال به ‌محلات مسکونی و از غرب به ‌بلوار و از طرف جنوب به ‌باغ‌های انگور و جاده‌ی ‌روستای باغ‌لی‌جا (باغلوجه) محدود است و حدود ٤٠٠٠ متر مربع وسعت دارد. در قبرستان حدود ٤٠٠ سنگ قبر سالم و تغییر نایافته ‌از ادوار تاریخی گوناگون وجود دارد که بسیاری از آن‌ها به ‌منظور حفاظت، در سنگ‌هایی ‌به ‌شکل گهواره‌ و کنده‌کاری شده ‌قرار داده ‌شده‌اند. شکل سنگ قبرها اکثرا مستطیل و محراب، با ضخامت غالبا ١٠ سانتیمتر، طول یک متر و عرض ٣٠ الی ٥٠ سانتیمتر، و جنس سنگ قبرها مرمر آهکی و خالص است که ‌از کوه‌های محلی شهر و معادن مرمر سنگی مشهور روستای قاسیلان (قصلان) در ١٣ کیلومتری شرق تالپیران (دلبران) تامین شده‌اند. در سنگ قبرها (مطابق با سنن تورکمانی و بر خلاف مزارهای عوثمان‌لی)، نقوش و تزیینات پیچیده‌ وجود نه‌دارد. نقوش هندسی سنگ قبرهای زنان شامل دایره‌ (جاودانه‌گی و کامل بودن دایره‌ی آفرینش و روح)، شانه‌ی دو طرفه‌ (در برخی کتیبه‌ها به ‌اشتباه، شانه‌ی ‌یک طرفه‌ که ‌نشان دهنده‌ی ‌مرد بودن متوفی است)، درخت سرو (حیات ابدی)، بوته‌ی گل و مربع است.

طبقه‌بندی ادواری سنگ قبرهای قبرستان تالپیران (دلبران)

دوره‌ی عباسیان: بنا به ‌بلال شانواز در این قبرستان سنگ قبرهایی از مردان از دوره‌ی عباسیان وجود دارد. اما او عکس و متن کتیبه‌های این سنگ قبرها را نه‌داده‌ است. ممکن است که‌ این ادعا نادرست و ناشی از قرائت اشتباه ‌یک تاریخ در سنگ قبر شماره‌ی پنج (قرائت ٢٠٨ به‌جای ١٢٠٨) باشد.

دوره‌ی تیموری و تورکمانان: بنا به ‌بلال شانواز در این قبرستان ‌سنگ قبرهایی از دوره‌ی تیموریان و تورکمانان (ظاهرا قاراقویون‌لو و آغ‌قویون‌لو) وجود دارد. اما او عکس و یا اطلاعاتی در باره‌ی آن‌ها نه‌داده‌ و به ‌ذکر این نکته‌ اکتفا کرده که ‌یک شعر تورکی که‌ در دوره‌ی های بعدی هم دیده ‌می‌شود، در این سنگ قبور هم به‌کار رفته ‌است.  

دوره‌ی قیزیل‌باش (صفویه): بنا به‌ بلال شانواز، از دوره‌ی قیزیل‌باشیه (صفوی) ٢٦ سنگ قبر در قسمت شرقی و میانی قبرستان وجود دارد. ٧ عدد از این‌ها سنگ قبر زنان، و ٢ عدد به ‌سبب هوازده‌گی و فرسایش نامفهوم و غیر قابل خواندن هستند. در سنگ قبرهای دوره‌ی قیزیل‌باش سه ‌زبان‌ فارسی، عربی و تورکی استفاده شده است. قدیمی‌ترین سنگ قبر زنان از دوره‌ی قیزیل‌باش به ‌تاریخ ١٠٥٥ قمری (١٦٤٦ میلادی، قرن هفده) است. در دوره‌ی قیزیل‌باش ذکر اسامی ائمه‌ی شیعه ‌نسبت به‌ دوره‌های دیگر در سنگ قبرها بیشتر است.

دوره‌ی افشاری: هر چند بلال شانواز در طبقه‌بندی ادواری سنگ قبرها مشخصا دوره‌ی افشاری را ملحوظ نه‌کرده است، اما سنگ قبری که در مقاله تاریخ آن به اشتباه ٢٠٨ ه.ق. قرائت شده، از سال ١٢٠٨ هجری قمری - ١٧٩٤ میلادی، یعنی دوره‌ی افشاری و دو سال قبل از سقوط دولت تورک افشاری است.

دوره‌ی زندیه: بنا به ‌بلال شانواز، از دوره‌ی زندیه ‌٣٨ سنگ قبر وجود دارد که‌ از آن‌ها ١٤ عدد متعلق به ‌زنان است. سنگ قبرها در دوره‌ی زندیه هم سه‌زبانه‌ فارسی، عربی و تورکی هستند. در دوره‌ی زندیه ‌تعداد سنگ قبور زنان و تنوع کتیبه‌نگاری آن‌ها از لحاظ بصری و هنری بیشتر از دوره‌ی قیزیل‌باش است. قدیمی‌ترین سنگ قبر زنان در دوره‌ی زندیه ‌از تاریخ ١١٦٠.ق (١٧٤٧) است.

دوره‌ی قاجاریه: بنا به ‌بلال شانواز، از دوره‌ی قاجاریه ‌٨٨ سنگ قبر وجود دارد که ‌٢٧ عددشان مربوط به‌ متوفیان زن است. نخستین سنگ قبر زن از این دوره ‌از سال ١٢١٧.ق (١٨٠٣) است. سنگ قبور تاریخی زنان در دوره‌ی قاجاریه، از لحاظ نقوش و ابعاد و اطلاعات داده شده در کتیبه‌ها (طایفه‌، لقب، پیر و یا جوان بودن متوفی، محل سکونت)، نسبت به دوره‌های دیگر دارای تنوع بیشتری بوده و حضور زنان در آن‌ها به ‌اوج خود رسیده‌ است.

اهمیت ذکر نام زنان در سنگ قبرها در بررسی جایگاه ‌و حقوق زنان

از ٤٠٠ سنگ قبر موجود در قبرستان تالپیران، حدود ٥٥ سنگ قبر مربوط به‌ متوفیان زن است. این سنگ قبرها و کتیبه‌هایشان اسنادی تاریخی، حاوی اطلاعاتی مهم در باره‌ی منزلت و حقوق زنان تورک و تاریخ این منطقه ‌از تورک‌ایلی، و ارجحیت و تقدم فرهنگ تورک بر فرهنگ اسلامی-شیعی و ایرانیک هستند.

١-در کتیبه‌های سنگ قبرهای زنان در گورستان تاریخی تالپیران، نام و هویت زن متوفی آشکارا ذکر شده ‌است. ذکر نام زنان در این سنگ قبرها عینا مانند مردها، مطابق با سنن و فرهنگ ملی تورک، باور عمومی جامعه‌ی تورک به‌ حقوق و جایگاه ‌برابر زنان با مردان در جامعه‌ی تورک، و اعلان حضور و نقش مهم زنان در حیات اجتماعی، اقتصادی و مذهبی تورکان منطقه است. حتی در مواردی اطلاعات داده شده در کتیبه‌های سنگ قبرهای زنان، عموماً بیشتر از اطلاعات داده شده در سنگ قبرهای مردان است و علاوه بر اسم و هویت زن متوفی، طائفه و محل سکونت او هم ذکر شده است. به نظر می‌رسد این رفتاری آگاهانه برای تاکید و پررنگ‌تر و علنی‌تر کردن حضور زنان در جامعه است. این رویه‌ی تورک، بر خلاف اعتقادات و سنن رایج در میان ملل ایرانیک، دنیای اسلام و منطقه‌ی خاورمیانه‌ و دیگر قبرستان‌های استان کوردستان (مناطق کوردنشین این استان) در ارتباط با حقوق، نقش و منزلت زنان است. ذهنیت و فرهنگی غیر مدنی، مضر و متناقض با فرهنگ تورک وجود داشت (و دارد) که زنان را موجوداتی پست و نیمه‌انسان، اشیاء و مایملک پدر، و فرزندان پسر را ارزش‌مندتر از فرزندان دختر تلقی می‌کرد (و می‌کند) و در مقیاسی بزرگ‌تر جامعه‌ و تاریخ و تمدن بشری را امری مردانه ‌به ‌حساب می‌آورد که‌ در آن‌ها زنان حضور و نقش و ارزش و اهمیتی نه‌دارند. در نتیجه‌ی این اعتقادات و سنن نادرست، نام و هویت زنان و دختران در سنگ قبرها (و اکنون در اعلانیه‌های تسلیت و ...) ذکر نه‌می‌شد و با پنهان‌کاری به او با نام پدر، شوهر، برادر، پسر و ... ‌اشاره می‌شد. (در سنگ قبر بی بی فاطمه زن شیخ صفی‌الدین صفوی، عبارت «همسر شیخ صفی» نوشته ‌شده‌ است).

٢- تفاوت‌های کوچکی بین سنگ قبرهای مردان و زنان در قبرستان تورک تالپیران وجود دارد. مانند حاشیه داشتن اغلب سنگ قبرهای مردان که در سنگ قبرهای زنان کمتر مشاهده می‌شود، در عوض درج اطلاعات بیشتر مانند نام طایفه‌ و محل سکونت در کتیبه‌های سنگ قبرهای زنان که‌ در سنگ قبرهای مردان کمتر دیده ‌می‌شود. به استثنای این تفاوت‌های جزئی، بین سنگ قبرهای زنان و مردان از لحاظ نوع خطوط، جنس و شکل سنگ قبرها تفاوتی وجود نه‌دارد. مضامین و تزئینات و نقوش و عناصر هنری (خطاطی، حجاری و کنده‌کاری، قاب‌بندی، نوع نقش، عبارت کتیبه) سنگ قبرهای مردان و زنان هم یکی است. این همه نمایان‌گر برابری زنان با مردان در جامعه‌ی تورک وقت تالپیران است.

متون کتیبه‌ها

-در کتیبه‌های سنگ قبرها از سه ‌زبان فارسی و تورکی (شعر و هویت متوفی) با خطوط نسخ و نستعلیق، و عربی (معرفی متوفی، شهادتین، آیات و نام ائمه‌ی ‌شیعه) با خط ثلث استفاده‌ شده ‌است. تاریخ وفات با اعداد عربی نوشته‌ شده‌اند. در هیچ یک از سنگ قبرها تاریخ تولد متوفی ثبت نه‌شده‌ است.

-متون کتیبه‌ی سنگ قبرها ساده‌ و روشن؛ حاوی اسم و زمان وفات، احیاناً اصل و نسب و طایفه‌ی متوفی است. در بیشتر آن‌ها متوفی در متن داخلی معرفی می‌شود، شعری در حاشیه‌ و یا در متن داخلی وجود دارد، بعضاً در حاشیه‌ شهادتین و نام ائمه‌ی شیعه ‌هم آمده ‌است. در بعضی از سنگ قبرها به ‌سبب کمبود جا در انتهای کتابه، تاریخ وفات در پیشانی سنگ قبر و در کنار نقوش هندسی نوشته ‌شده ‌است.

-معرفی متوفی به ‌زبان عربی ( هذا قبری ...) در همه‌ی سنگ قبور مشترک است. طلب آمرزش برای متوفیان به عربی - فارسی است: رضوان دستگاه، جنت مکان، غفران پناه، رحمن الله‌ و مغفور عندالله، ...

- از لحاظ املایی و ترکیب‌بندی جملات، کاربرد صفات و اسامی مونث – مذکر عربی (ابن به ‌جای بنت، مرحوم به ‌جای مرحومه، ...) و در ذکر مضامین مذهبی اشتباهاتی در کتابه‌های همه‌ی دوره‌ها (قیزیل‌باش، افشار، زند و قاجار) مشاهده ‌می‌شود. این‌ اشتباهات در درجه‌ی اول ناشی از ناآشنائی کاتبان کتابه‌ها و حجاران سنگ قبرها که از تورکان منطقه‌ و تالپیران بودند با زبان‌های عربی و فارسی است.  

اشعار تورکی سنگ قبرها:

در سنگ قبرهای همه‌ی دوره‌ها (قیزیل‌باش، افشار، زند و قاجار)، ابیات فارسی[6] و تورکی به کار رفته است.

-استفاده از زبان ملی تورکی هم‌چنین ذکر نام‌های زنان تورک در سنگ قبرها، نشان‌گر وجود شعور قومی – ملی تورک در مردم و ایلات تورک شهر و منطقه‌ی تالپیران (دلبران) و تعلق خاطرشان به‌ فرهنگ و سنن و ارزش‌های اجتماعی، فرهنگی و ملی تورک در عرصه‌ی برابری حقوق و منزلت زنان تورک است.

-دو بیت تورکی استفاده شده در کتیبه‌ی سنگ قبرهای قبرستان تورک تالپیران قوروا (دلبران، قروه) که بلال شانواز در مقاله‌ی خود آن‌ها را نقل کرده، تا اوائل قرن بیستم به طور گسترده در کتیبه‌های مزارها در قلمروی عوثمان‌لی و آناتولی و شبه‌ جزیره‌ی بالکان هم بسیار رایج بودند. این ابیات تورکی نشان از یگانه‌گی زبانی و فرهنگی و تباری تورکان تورک‌ایلی و تورکان آناتولی -بالکان، و یکسانی فرهنگ مزار در تورکان غرب دارند.

-در زیر دو بیت تورکی نقل شده در مقاله‌ی بلال شانواز را بررسی کرده‌ام.

١-دارِ دونیا بیر مسافرخانه‌دیر، کؤچ یاراغین قیلمایان دیوانه‌دیر.

بنا به بلال شانواز این بیت در سنگ قبرهای دوره‌های تیموریان، تورکمانان، قیزیل‌باشیه (صفوی) و افشاریه استفاده شده، اما او صرفا مشخصات دو سنگ قبر را که این بیت در آن‌ها به کار رفته داده است. اولی (تصویر ٥) از دوره‌ی قیزیل‌باشیه – سال ١٧٠٧ میلادی، با خط نستعلیق و نقوش دایره‌ و شانه‌ی ‌یک طرفه ‌(به‌ اشتباه): «هذا قبر … قیزخان بنت حیدر، سنه ١١١٨»، دیگری (تصویر ١) از دوره‌ی افشاریه - سال ١٧٩٤ با خط نسخ و نقش دایره: «هذا قبری مرحوم قافتابلان بن حمزه‌ ٢٠٨[١]». (بلال شانواز به اشتباه این سنگ قبر از دوره‌ی افشاری را از دوره‌ی عباسیان و قدیمی‌ترین سنگ قبر در گورستان تالپیران گمان کرده است. در ادامه‌ی مقاله)

معنی و مآل این بیت که ‌یک ضرب‌المثل و بنابراین دارای سراینده‌ی مشخصی نیست، چنین است: این دنیا خانه‌ای موقتی مانند مسافرخانه ‌برای یک مسافر در راه‌ آخرت و آن دونیا است. هر کس که ‌برای این مسافرت و مهاجرت به ‌آخرت و آن دونیا آماده‌گی لازم را نه‌کند و مهیا و حاضر نه‌شود عاقل نیست، دیوانه ‌است. («یاراق»: یاراغ، یراق، یراغ، ...؛ حاضیرلیق، تجهیزات، لوازم، سلاح، ...؛ «یاراق قیلماق»: یاراق گؤرمه‌ک، یاراق ائتمه‌ک، یاراق ائیله‌مه‌ک، یاراق دوزمه‌ک، یاراق ائدینمه‌ک، حاضیرلیق گؤرمه‌ک، لوازم دوزمه‌ک، حاضیرلیق یاپماق؛ «گؤچ یاراغی گؤرمه‌ک»: گؤچ حاضیرلیغی یاپماق، گه‌ره‌ک‌لی شئی‌له‌ری حاضیرلاماق).

اصطلاح «یاراق قیلماق» در زبان تورکی سابقه‌ای بسیار طولانی دارد:

-قاچان بخت النصر بولارین اوستونه ‌گه‌لدی، شهره ‌گیریپ قاتی یاراق قیلیپ قالایی به‌رکیتدی‌له‌ر (قصص انبیا، ١٤ یوزایل)

-شهی‌نین آدی‌نا دئرله‌ردی عادل - یاراغین قیلمیش ایدی جمله‌ کامل (عشق‌نامه، ١٤. یوزایل)

-هم آدم سه‌سی‌نه ‌اورون قولاغی، گؤزه‌دیبه‌ن قیلین حاضیر یاراغی (خوجا دخانی، ١٤. یوزایل)

استفاده ‌از بیت-ضرب‌المثل دار «دونیا بیر مسافرخانه‌دیر، کؤچ یاراغین قیلمایان دیوانه‌دیر» در سنگ قبور، در قرون ١٦ -١٧ و به‌ بعد در میان تورکان غربی از بالکان و آناتولی غربی تا اعماق داخلی ایران بسیار رایج بود. این بیت در یک نسخه‌ی خطی ضرب‌المثل‌های تورکی نوشته ‌شده‌ در سال ١٦٦١ میلادی که‌ در بیریتیش مییوزییوم با شماره‌ی ٥٤٨٦ نگه‌داری می‌شود به ‌عنوان یک ضرب المثل منظوم[7]؛ و در کتاب گرامر - لغت‌نامه‌ی تورکی - لاتینی که ‌آلبئرت بوبووسکی لهستانی آن را در سال ١٦٦٦ در استانبول تالیف کرده[8] هم آمده ‌است:

دارِ دونیا بیر مسافرخانه‌دیر

گؤچ یاراغین گؤرمه‌یه‌ن دیوانه‌دیر.

Dâr-ı dünyâ bir müsâfirhânedir

Göç yaragın görmeyen dîvânedir

شعرای تورک این بیت ضرب‌المثل را در اشعار هم به ‌کار برده‌اند. مانند شعر زیر از احمد جلال الدین ده‌ده، از شیوخ مولوی گه‌لی‌بولو:

دار دونیا ائی برادر، کؤهنه‌ مهمان‌خانه‌دیر

دِل وئره‌ن ویرانه‌یه، اوس‌لو دئییل، دیوانه‌دیر

بیر مقیم کیمسه ‌بولونماز خانه‌ی افلاک‌دا

جومله‌ خالق اهلِ سفر، عالَم مسافرخانه‌دیر[9]

٢-نوجوان‌ین مسکنی‌دیر بو مزار، خاک ایله ‌یکسان ائدییپ‌‌دیر روزگار

بنا به بلال شانواز، این بیت در سنگ قبری (تصویر ١٠) از دوره‌ی زندیه – ١٧٩٣، با خط نستعلیق و نقوش مربع و شانه‌ی دو طرفه آمده است: «هذا القبر مرحوم، رضوان دستگاه ‌لیلی بنت هادی، التاریخ سنه ١٢٠٧».

معنی این بیت تورکی چنین است: این مزار مسکن نوجوانی که ‌روزگار او را با خاک یکسان کرده ‌است. کلمه‌ی روزگار در این بیت، همان‌گونه‌ که ‌در آناتولی و تورکیه‌ و عوثمان‌لی به‌کار می‌رفت – می‌رود به‌ معنی باد است. این بیت نیز، با تغییر بعضی از کلمات آن، یکی از ابیات بسیار رایج در سنگ قبرها در تورک‌ایلی بود و مخصوصا بر سنگ قبرهای زنان جوان و دختران نوشته‌ می‌شد. به‌ عنوان نمونه‌ در یکی از سنگ قبرهای تورکی شاخه‌ی اهل حق علویان تورک در شهر ایلخی‌چی چنین آمده ‌است (کتاب ایلخی‌چی، غلامحسین ساعدی):

بیر پرى پیکر، ملک صورت‌لی‌نین‌دیر بو مزار

گؤر نئجه ‌خاک ایله‌ یک‌سان ائیله‌ییپ‌دیر روزگار!

در آناتولی و شبه‌ جزیره‌ی ‌بالکان هم استفاده ‌از این بیت در کتابه‌های مزارها، معمولا برای دختران و زنان بسیار رایج بود:

بیر نوجوان نازنین‌ین (جوان تازه‌نین، وجود نازنین‌ین) مسکنی‌دیر (مرقدی‌دیر) بو مزار

ائیله‌دی (ائیله‌میش، اولدو) نازک تنین خاک ایله ‌یکسان روزگار[10]

نام‌های زنان و مردان در سنگ قبرهای قبرستان تورک تالپیران

نام‌های زنان: شاه‌زمان، شاه‌پرود، قیز خان، گل اندام، طرلان، زلیخا، لیلی، ملک جان، گل سرخ، هاجر، ماه‌جهان، خاتم، یحنا، جیران، گوهر تاج، گل بهار، زینب، قیزلار آغاسی، کافیه‌ بانو  

نام‌های مردان: خیر خان، شریف، حیدر، عیاره، معصوم خان، قافتابلان (قاپلان؟)، حمزه، قاسم خان، علی بخش (باخشی؟)، تمور (تیمور)، هادی، شنبه، محمد، شاه‌مراد، محمد بگ

-نام‌های زنان و مردان در سنگ قبرها که ‌بلال شانواز در مقاله‌ی خود آورده، نام‌های بسیار معمول و رایج در میان تورکان آناتولی و بالکان هم هستند. این اشتراک در فرهنگ نام‌گذاری، ‌یگانه‌گی فرهنگی و قومی مردمان تورک در تورک‌ایلی و آناتولی را نشان می‌دهد.

-بعضی از این نام‌ها مانند طرلان، جیران، قیزلارآغاسی، قیز خان، جان، جهان (محرف جان)، قافتابلان (قاپلان؟)، بخش (باخشی؟)، تمور (تیمور)، عناوین بگ و خان و آغا و جان، و احتمالا خاتم (خانیم)، خیر (قاییر؟ خیدیر؟) دارای منشاء تورکی هستند.  

-به ‌سبب در دست نه‌بودن عکس‌های واضح سنگ قبرها، اظهار نظر قطعی در باره‌ی فورم صحیح این اسامی آن‌ها میسر نیست.

سه‌ طایفه‌ی تورک: اوج، مدد خمسلو، تورکمان

بنا بلال شانواز در سنگ قبرهای زنان قبرستان تالپیران، نام سه‌طائفه‌ی تورکمان، مداد خمسه‌لو (مدد خمسلو) و عوج (اوجی) ذکر شده ‌است.

تورکمان: نام طائفه‌ی تورکمان در سنگ قبر دختر (اسم او ناخوانا است) محمد از سال ١٨٠٣، و سنگ قبر گل‌بهار دختر معصوم خان از سال ١٨٠٥، هر دو از دوره‌ی قاجار ذکر شده‌ است. در قرون ١٦-١٧، نام تورکمان که ‌پیش از آن دارای معانی متفاوت و گسترده‌ای بود (از جمله ‌به ‌معنی تورک‌ها با علایق و ساختار طائفه‌ای در خاورمیانه ‌و آسیای صغیر و یا یؤروک‌ها، ....)، به تدریج معنای خاص و محدودتری پیدا کرد. در این دوره‌ ابتدا لفظ تورکمان به ‌اتحادیه‌ی ایلات تشکیل ‌دهنده‌ی دولت‌های تورک قاراقویون‌لو و آغ‌قویون‌لو و مخصوصاً دو ایل مهم موصوللو (موصللو) و پورناک (برناک) و تیره‌های وابسته ‌به ‌آن‌ها (بایندر، دگر=دؤیه‌ر،.....) در تورک‌ایلی و غرب آسیا و خاورمیانه ‌(تورکیه، عراق، ......)، و سپس به طوائف تورکی که‌ به ‌خدمت دولت تورک قیزیل‌باش در می‌آمدند اطلاق می‌شد[11]. بعدها در دوره‌ی قیزیل‌باش (صفوی) در میان ایلات تورک‌، ایلی مستقل با نام «تورکمان»  ظاهر گشت.

آوجی: نام طایفه‌ی عوج (اوج) در سنگ قبر گوهر تاج دختر محمد بگ از سال ١٨٥٣ در دوره‌ی قاجاریه‌ ذکر شده ‌است. اوبای آوجی یکی از هشت اوبای عمده‌ی شاملوها شامل بیگ‌دیلی، اینال‌لو، خارمان‌دالی (خدابنده‌لو)، آوجی، بیچه‌رلو، عبدل‌لو، کرامت‌لو، آجیرلو، عربگیرلو، و نیلقاز - نیلکاس در دوره‌ی پایانی قیزیل‌باشیه ‌بود. امرای‌ یکی‌ از طوایف‌ اوجی‌، از طوایف‌ مشهور شاملو، پیش‌ از نیمه‌ی اول‌ قرن‌ نهم‌ در قریه‌ی لوشان‌، از روستاهای‌ تاریم (طارم‌) سکونت‌ داشتند.

خمسلو: نام طائفه‌ی خیمیس‌لی در سنگ قبر طرلان دختر شنبه ‌از سال ١٧٩٥ دوره‌ی زندیه‌ ذکر شده‌ است. خیمیس محرف قیمیز به ‌معنی نوشیدنی الکولی ملی تورک‌ها و یا شیره‌ی انگور است. روستایی به ‌نام خمسلو در منطقه‌ی فریدون‌شهر وجود دارد[12]. ظاهرا ایل خیمیسلو مرکب از دو اوبای یبلو – یه‌به‌لو (یه‌به‌لو معادل جه‌به‌لو در موغولی به‌ معنی دارای تیر پیکان و یا کمان‌دار، از ریشه‌ی ‌یاپ تورکی به ‌معنی سلاح) و بدیرخان‌لی (بدرخانی)، و از تورکان ما قبل دوره‌ی تورکمانی و مهاجرت کرده به ‌منطقه ‌از تورکستان (سمرقند اوزبکستان ؟) در دوره‌ی موغول و یا پیش از آن هستند. امروز طایفه‌ای به ‌اسم بدرخانی‌های خمسلو در میان کونفدراسیون ایلی تورک قاشقایی در جنوب ایران وجود دارد.

نقد مقاله‌ی «بازشناسی سنگ قبور تاریخی زنان در گورستان شهر دلبران»:

١- فرهنگ مزار تورک در تورک‌ایلی و جهان تورکیک: مولف اشکال و نقوش و کتیبه‌ی سنگ قبرها را در ارتباط با فرهنگ اسلامی و میترائیسم و ... و منقطع از فرهنگ مزار در جهان تورکیک و دیگر مناطق تورک‌ایلی بررسی کرده ‌است. در حالی‌که‌ این سنگ قبرها در درجه‌ی اول می‌بایست بر اساس فرهنگ مزارهای تورک در تورک‌ایلی و جهان تورکیک تجزیه ‌و تحلیل می‌شدند.

٢-تالپیران (دلبران) شهری در تورک‌ایلی است: در مقاله ‌به‌ این مطلب که‌ تالپیران و عموما منطقه‌ی تورک‌نشین قروه‌ و اطراف آن قسمتی از منطقه‌ی به‌هم پیوسته ‌و یک‌پارچه‌ی تورک‌نشین در شمال غرب و نواحی مجاور آن در مرکز و غرب ایران و یا تورک‌ایلی است که ‌در تقسیمات اداری کشوری در ترکیب استان کوردستان قرار داده ‌شده، اشاره‌ نه‌شده ‌است.

٣- قرائت سال ١٢٠٨ هجری قمری (١٧٩٤ میلادی) به‌ صورت ٢٠٨ (٨٢٤ میلادی). مولف تاریخ ‌یک سنگ قبر که به صورت ٢٠٠٨ خوانده می‌شود را ٢٠٨ هجری قمری قبول و در نتیجه آن سنگ قبر را از دوره‌ی عباسیان و یا قرن سوم هجری قمری شمرده‌ است (پیشینه‌ی تدفین اسلامی نیز بنا بر کتیبه‌ای که‌ وجود دارد به ‌قرن سوم ه.ق برمی‌گردد (تصویر ١)، .... قدیمی‌ترین سنگ قبر در گورستان دلبران دوره‌ی ‌تاریخی: ٢٠٨ ه.ق – عباسیان). در حالی که این سنگ قبر به شرح زیر، از دوره‌ی افشاری بوده و بنابراین قدیمی‌ترین سنگ قبر در این مجموعه ‌و یا از قرن نهم میلادی و دوره‌ی خلفای اعراب عباسی نیست. البته‌ بعدها مولف نادرست بودن قرائت اولیه‌ی خود را بیان کرده‌ است.  

الف- در این سنگ قبر، رقم یک مربوط به ‌هزاره در تاریخ فوت متوفی نوشته ‌نه‌شده ‌است. نه‌نوشتن رقم یک سال‌های هزاره و به‌ بعد مرسوم در املای تورکی، هم در کتابه‌ها و هم در متون مکتوب و کتاب‌ها و نشریات تا اواخر دوره‌ی عوثمان‌لی بود. چنانچه ‌در یکی از سنگ قبرهایی که‌ عکس آن ضمیمه‌ی این مقاله ‌است هم، تاریخ ١٣١١ قمری با حذف رقم یک مربوط به هزار به‌ صورت ٣١١ نوشته‌ شده ‌است.

ب-حذف رقم یک مربوط به هزاره در تاریخ‌ها، در مطبوعات و مراسلات دولتی ایران هم مرسوم بود. چنانچه در یک گزارش از کومیته‌ی تورکوفیل اورمو (اورمو) به تاریخ ١٣٠٤، این تاریخ با حذف ١ به صورت ٣٠٤ نوشته شده است[13].

ب- مشخصات این سنگ قبر مشابه ‌دیگر سنگ قبرهای قرن ١٨ موجود در این قبرستان است. خط و املای این کتیبه ‌با خط و املای کتابه‌ی شماره‌ ٥ (دارای تاریخ ١١١٨؟) که‌ در آن هم این شعر تورکی نوشته‌ شده ‌عینا یکی است. همچو عینیتی بین دو کتابه با هزار سال فاصله بسیار غیر محتمل است.

ج- قدیمی‌ترین نوشته‌های تورکی که ‌تاکنون در ایران یافت شده‌ از قرن ١٣ میلادی یعنی هفت صد سال قبل، و ‌نه‌ هزار و دویست سال قبل است. آن نخستین نوشته‌های تورکی نیز به ‌لهجه‌های تورکی شرقی (پیش جغتایی) و بعضا به‌ لهجه‌های مختلط خارزمی - قیپچاقی - اوغوزی هستند. در حالی که تورکی استفاده ‌شده ‌در این سنگ قبر تورکمانی قرون ١٦ و به‌ بعد و تورکی امروزی ما است، و خصوصیات زبانی و املائی تورکی ١٢٠٠ سال قبل در آن‌ وجود نه‌دارد.

٤-ترجمه‌ی غیر دقیق بیت «دار دونیا بیر مسافرخانه‌دیر، کؤچ یاراقین قیلمایان دیوانه‌دیر». مولف این بیت را به ‌صورت [دنیا مسافرخانه‌ای است که‌ هرکس توشه‌ برندارد دیوانه ‌است] ترجمه‌ کرده ‌است. حال آن که ‌در این  بیت، مصدر مرکب «یاراق قیلماق» به ‌معنی حاضر و مهیا شدن، و معنی کل بیت چنین است: این دنیا خانه‌ای موقتی مانند مسافرخانه‌ برای یک مسافر در راه ‌آخرت و آن دونیا است. هر کس که ‌برای این مسافرت و مهاجرت به ‌آخرت و آن دونیا آماده‌گی لازم را نه‌کند و مهیا و حاضر نه‌شود عاقل نیست، بلکه دیوانه‌ است.

٥-قرائت و ترجمه‌ی نادرست بیت «نوجوان‌ین مسکنی‌دیر بو مزار، خاک ایله‌ یکسان ائیله‌‌ییپ‌‌دیر روزگار». مولف این بیت را به‌ صورت «نوجوان لر مسکندریو نوار، خاک ایلَر یکسان ایله‌دُر روزگار» قرائت کرده است. در حالی که ‌در این بیت آن چه‌ مولف آن را به‌ صورت «لر» خوانده ‌(نوجوان لر) «ٮں» (با افتادن نقطه‌ها در کتیبه) و در واقع «ین» (نوجوان ٮں = نوجوان‌ین)؛ و «مکسندریو» در واقع «مسکنی‌دیر بو»، «نوار» در واقع «مزار»، و «ایله‌در» در واقع «ائدیپ‌دیر» است. هم‌چنین مولف این بیت را به ‌صورت نادرست [مفهوم: مرگ برای پیر و جوان یکی است] ترجمه ‌کرده، در حالی که ‌معنی بیت چنین است: این مزار مسکن نوجوانی که ‌روزگار او را با خاک یکسان کرده،‌ است.

٦-عدم انتشار عکس‌های با کیفیت سنگ قبرها: عکس‌هایی که‌ مولف در مقاله‌ی خود آن‌ها را عرضه ‌کرده‌ دارای کیفیت پائین هستند و متون اغلب آن‌ها قابل خواندن نیست. تعداد آن‌ها هم در حد کافی نیست. هم‌چنین از آن‌جایی که‌ این قبرستان یک قبرستان تاریخی تورک، و در یک شهر تورک‌ایلی است، ضروری بود که ‌عکس تمام سنگ قبرها با کتابه‌های تورکی در آن گنجانده‌ می‌شد. طبق اطلاعات واصله‌ آقای شانواز حدود ۶۰۰ عکس از سنگ قبرهای قبرستان تالپیران تهیه‌ کرده ‌است. این‌گونه ‌آثار تاریخی، میراث مدنی مشترک همه‌ی ملت تورک هستند و محققین و علاقه‌مندانی که‌ دارای عکس‌ها و یا اسناد و مدارک و منابع در باره‌ی آن‌ها هستند می‌باید آن‌ها در اختیار همه ‌قرار دهند. بخل در این مورد شایسته ‌نیست و در ضدیت با اخلاق تحقیق و علمی است.

٦-قرائت محتملا ناصحیح بعضی از نام‌ها: بعضی از نام‌های مندرج در کتیبه‌ی سنگ قبرها که‌ مولف در مقاله‌ی خود آن‌ها را ذکر کرده، احتمالا فورم صحیح نیستند. مانند نام‌های شاهپرود، قافتابالن، خاتم، یحنا، خیر خان، .... اما به ‌سبب در دست نه‌بودن عکس‌های واضح سنگ قبرها، فعلا اظهار نظر قطعی در باره‌ی فورم صحیح آن‌ها میسر نیست.

بی توجهی سیستماتیک نهادهای دولتی به‌ سبب میراث تمدنی تورک:

سنگ قبرهای تاریخی قبرستان تورک تالپیران، به‌ سبب میراث تمدنی تورک بودن، در معرض بی توجهی سیستماتیک اورگان‌های دولتی مربوطه ‌قرار دارند. آن‌ها مانند دیگر آثار میراث تمدنی تورک در ایران در زیر آفتاب و برف و باران رها شده‌ و با خطر هوازده‌گی و فرسایش و شکسته‌ و تکه‌پارچه ‌و تخریب شدن و به ‌طور جدی آسیب دیدن، همچنین خطرات ناشی از عامل انسانی مواجه ‌هستند. علاوه‌ بر آن در سال‌های اخیر دست‌رسی محققین به ‌آن‌ها هم ممنوع اعلام شده که ‌سیاستی در راستای ناآگاه‌ نگه ‌داشتن مردم تورک از تاریخ و میراث و تمدنی و فرهنگی‌شان است: « .... بو عکس‌له‌ری ۱۳۸۲‌ده ‌سالیپ، اما ایندی اوردان رسیم چه‌کمه‌گین منع قانونی‌سی وار. گویا نئچه ‌ایل بوندان قاباق دلبران بخشی‌نده‌ باهارلو که‌ندی‌نده ‌ده ‌اه‌سکی قبیرداش‌لار وارایمیش و بعضی‌له‌ری ده‌ قیمت‌لی دیر دئیه ‌اونلاری قازیپ آپاریپ‌لار. ظاهرا بو نه‌دن‌له‌ ده ‌ممنوع‌دور.» (م. ش.). هم‌چنین طبق اطلاعات واصله ‌مجوز چاپ به ‌تز آقای بلال شانواز که ‌در باره‌ی سنگ قبرهای تورکی بوده و آماده‌ی چاپ است، داده ‌نه‌می‌شود.

ادعاهای نادرست و جعلی بعضی از فعالین سیاسی آزربایجان‌گرا

در اینترنت، ادعاهای نادرستی در باره‌ی سنگ قبرهای این قبرستان توسط عده‌ای از فعالین سیاسی آزربایجان‌گرا (از جمله رحیم بقال اصغری باغمیشه‌ - رحیم آق بایراق، rahim.akbayrak) نشر و بازنشر می‌شود. مثلا با سوء استفاده ‌از قرائت اولیه‌ی نادرست تاریخ ١٢٠٨ به ‌صورت ٢٠٨ توسط مولف مقاله ‌که ‌بعدا خود اشتباه‌ بودن آن را بیان کرده، ادعا می‌شود که زبان تورکی به‌ کار رفته ‌در این سنگ قبرها تورکی محلی دوره‌ی عباسیان است؛ با سوء استفاده ‌از این بیان مولف که‌ سابقه‌ی تدفین در این گورستان به‌ پیش از اسلام و به ‌زمان اشکانیان می‌رسد، ادعا می‌شود که این سنگ قبرها اسناد تورکی قبل از ورود سلجوقیان به‌ ایران هستند، و یا سابقه‌ی تدفین در این گورستان به ‌زمان اشکانیان تورک‌تبار می‌رسد .... حال آن که ‌این سنگ قبرها کوچک‌ترین ارتباطی با اشکانیان گویا تورک‌تبار نه‌دارند، مربوط به ‌دوره‌ی تورکمانی (قیزیل‌باش، افشار، زند و قاجار) هستند، و زبان تورکی آن‌ها هم لهجه‌ی تورکمانی معاصر ما است. این شخص که ظاهرا ‌مانند دیگر فعالین سیاسی آزربایجان‌گرا متوجه‌ نیست که‌ شهر تورک تالپیران و منطقه‌ی قوروه بخشی از منطقه‌ی ملی تورک – تورک‌ایلی و مولف مقاله ‌بلال شانواز هم یک تورک است، او را «یکی از پژوهش‌گران خودشان (یعنی منکرین میراث تمدنی تورک و یا فارس‌ها)» نامیده ‌است ....

دارِ دونیا بیر مسافرخانه‌دیر، کؤچ یاراقین قیلمایان دیوانه‌دیر

تالپیران (دلبران) تورک قبیرساندیغی (قبرستان تورک)، قوروا (قروه)، تورک‌ایلی ١٧٠٦، ١٧٩٤

DÂR-I DÜNYÂ BİR MÜSÂFİRXÂNEDİR-KÖÇ YARAĞIN QILMAYAN DÎVÂNEDİR

Talpıran Türk qebirsandığı, Qorva, Türkili. 1706, 1794

نوجوان‌ین مسکنی‌دیر بو مزار، خاک ایله ‌یکسان ائدیپ‌دیر روزگار

تالپیران (دلبران) تورک قبیرساندیغی (قبرستان تورک)، قوروا (قروه)، تورک‌ایلی ١٧٩٣

NEVCAVÂNIN MESKENÎDİR BU MEZÂR- XÂK İLE YEKSÂN ÉDİPDİR RÛZİGÂR

Talpıran Türk qebirsandığı, Qorva, Türkili. 1793

---

[1] مئهران باهارلی. ده‌ده قورخوت یاتیری و ده‌نیز بولاغی (بقعه‌ی باباگرگر و چشمه‌ی دنگز) در قوروه‌ی تورک‌ایلی

http://www.araznews.org/fa/?p=3933

مئهران باهارلی. کتیبه‌ی قام چاقای (قمچقای) بیجار آزربایجان و ریشه‌شناسی نام تورکی آن

مئهران باهارلی. بخش‌های تورک‌نشین و تورک‌ایلی استان‌های کوردستان و کرمانشاه

مئهران باهارلی. بزرگ‌ترین معدن طلای تورک‌ایلی (داش که‌سه‌ن بهارلوی قوروا-ساری گونئی) چگونه به استان کوردستان پیش‌کش شد؟

https://bicar-qorve-az.blogspot.com/

[2]مئهران باهارلی.  کوردوستان اوستانی‌نداکی تورک‌ایلی توپراق‌لاری‌ندان، مالوجه-مالیجا شه‌هه‌ری‌نده‌ن تورک‌جه آتاآناسؤزله‌ری - چین‌سؤزله‌ر

https://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_27.html

[3] حامد تالپران (قروه، تورک‌ایلی): ناکارآمدی، ناقص و عقیم و غیر واقعی بودن آذربایجان‌گرایی صرف

https://sozumuz1.blogspot.com/2017/01/blog-post_23.html

سکتاریسم [آزربایجانی]: با خودی که ‌از آن او نیست، فریفته‌ی اسطوره‌های ساخته‌ی دشمنان، عمل‌گرای بدون پشتوانه‌ی‌ تفکر، و عامل انحراف از هدف یکتای ملت شونده‌گی مردم تورک

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/07/blog-post_24.html

[4] مئهران باهارلی. سنگ قبرها و اعلامیه‌های ترحیم و آگهی‌های فوت یک تورک، باید به ‌زبان تورکی باشد

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/12/blog-post_6.html

مئهران باهارلی. تورک‌له‌ر و تورک‌ایلی‌نین دینی تؤره‌ن‌له‌ری‌نین دیلی «تورک‌جه» اولمالی‌دیر.

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/04/blog-post_14.html

مئهران باهارلی. پیام‌های نهفته‌ در سنگ قبرها با سمبول آی اولدوز و نوشته‌های تورکی، و حروف لاتینی و اورخونی

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/12/blog-post_31.html

مئهران باهارلی - جمهوری اسلامی و سنگ قبرهای تورکی و یا جمهوری اسلامی از سنگ قبرهای تورکان چه ‌می‌خواهد

مئهران باهارلی - سمبول‌های تورک در سنگ قبرهای تورک‌ایلی

مئهران باهارلی. تۆرک‌جه یازێ‌لێ، آی‌اولدۇزلۇ و دامقالێ تۆرک سین‌داش‌لارێ

https://www.facebook.com/media/set/?set=a.395460074339304&type=3

مئهران باهارلی. تۆرک‌جه یاس دۇیۇرۇلارێ، قێرخ تؤره‌نی بیلدیری‌له‌ری

https://www.facebook.com/media/set/?set=a.395471841004794&type=3

مئهران باهارلی. تۆرک‌جه یازێ‌لێ دیکیلی‌داش‌لار- عوْثمان‌لێ

https://www.facebook.com/media/set/?set=a.395485787670066&type=3

[5] شانواز، بلال. بازشناسی سنگ قبور تاریخی زنان در گورستان شهر دلبران (کارشناسی ارشد تاریخ ایران، دانشگاه شهید بهشتی تهران، تهران، ایران)

نشریه مطالعات تاریخ و تمدن ایران و اسلام ::زمستان (1395) ، دوره اول - شماره( 4)از (1 تا 14)

https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1202455

نشریه الکترونیکی ائل اوبا

http://eloba.ir/?p=5211

[6] اشعار فارسی:

جهان جام و فلک ساقی، اجل می - خلایق باده ‌نوش از مجلس وی

خلاصی نیست اصلاً هیچ کس را - از این جام و از این ساقی و از این می (از عارف و شاعری به‌ نام بابا اصلی در روزگار صفویه. این رباعی در بیشتر سنگ قبور این گورستان مشاهده‌ می‌شود).

فلک بر باد خواهد داد ما را - اگر باشد تن از فولاد ما را

به‌رفتی ای گل رخسار درد من یکی صد شد - فتادی به ‌دلم داغی که‌ به‌ نخواهد شد

هر چند گناه ‌عظیم است عظیم - نومید مشو خدا کریم است کریم

[7] Dâr-ı dünyâ bir müsâfirhânedür/Göç yaragın görmeyen dîvânedür

Dünya evi bir misafirhanedir, (ahirete) göç hazırlığı yapmayan divanedir.” Göç yarağı veya yol yarağı görmek Türkçede yaygın olarak kullanılan ve “göç hazırlığı, yol hazırlığı yapmak, yol için gerekli şeyleri hazırlamak” anlamlarına gelen bir söz öbeğidir. Tarihî metinlerde “hazırlık; teçhizat, silah vb.” anlamları olan yaraḳ kelimesi savaş / uruş yarağı “savaş hazırlığı; savaş malzemesi”, çeri yarağı “silah, cephane” gibi tamlamalarda da kullanılmaktadır. Bu isimden yaraḳlan- fiili de türetilmiştir.

Argunşah, Mustafa (2022). Grammatica Turcico-Latina’nın Yayımı Üzerine Görüşler.

Dil Araştırmaları, 30: 297-313

https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2239921

Ali Ufkî Bey (Alberti Bobovy) Grammatica Turcico-Latina (1666) Paperback – 31 Dec. 2019

Turkish edition by Prof. Dr. Fafo TELATAR, Dr. Yaşar TOKAY, Dr. Nurdan BESLİ

https://www.amazon.it/Ufk%C3%AE-Alberti-Bobovy-Grammatica-Turcico-Latina/dp/6052233974

[8] Dâr-ı dünya bir misâfirhânedür/ Göç yaragın görmeyen divânedür.

BATI TÜRKLERİNİN MANZUM ATASÖZLERİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA. DOKTORA TEZİ. CİLT I

Danışman: Prof. Dr. Saim SAKAOĞLU. Hazırlayan: Sinan GÖNEN, Konya – 2006

http://acikerisimarsiv.selcuk.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/123456789/745/BATI%20T%C3%9CRKLER%C4%B0N%C4%B0N%20MANZUM%20ATAS%C3%96ZLER%C4%B0%20%C3%9CZER%C4%B0NE%20B%C4%B0R%20ARA%C5%9ETIRMA.pdf?sequence=1&isAllowed=y

[9] Ahmed Celâleddin Dede

Dâr-ı dünya, ey birader, köhne mihmanhânedir.

Dil veren vîrâneye, uslu değil divânedir.

Bir mukîm kimse bulunmaz hâne-i eflâkde,

Cümle halk ehl-i sefer, âlem misafirhânedir.

AHMED CELÂLEDDİN DEDE (1853-1946) Galata Mevlevîhânesi’nin son şeyhi, şair ve mûsikişinas. https://islamansiklopedisi.org.tr/ahmed-celaleddin-dede

[10] Ümmügülsüm Hanım sene 1164, Ali Ağa sene 1164, Hatice Hanım sene 1179, Gülfem Kadın sene 1172, Emetullah Kadın sene 1163:

Bir civân-ı nazenînin meskenidir bu mezar/Eylemiş nazik (tenin) hâkle yeksân rüzgar.

Hibetullah Dudu sene 1188, Rukiyye Kadın, Emetullah Tûtî:

Bir civân-ı tazenin meskenidir bu mezar/Eylemiş nazik tenin hâk ile yeksân rüzgar

Şeirîfe Ayşle Han›m sene 1227:

Nev-civânın meskenidir bu mezar/Eyledi nâzik tenim hâk ile yeksân rüzgâr

Hatice Hanım sene 1203.

Bir nev-civân-ı nâzenînin meskenidir bu mezar/Eyledi nâzik tenini hâkle yeksân [rüzgār].

SÜLEYMAN BERK. ZEYTİNBURNU’NUN TARİHİ MEZAR TAŞLARI

https://zeytinburnu.istanbul/wp-content/uploads/2021/10/dokuman_zamani_ajan_taslar_envanter_opt.pdf

Bîr nev-civân-ı nâzenînin meskenidir bu mezar/Eyledi nazik tenini hâke yeksân [rüzgār].

Fî 15 Zilhicce 1203, Ayvalık-A 7

https://zeytinburnu.istanbul/wp-content/uploads/2021/10/dokuman_zamani_asan_taslar_all_opt.pdf

bir civân-i nâzenînin meskeni-dir bu mezâr / eyledi nâzik teniñ hâk ile yeksâr rüzgâr ?

https://www.persee.fr/doc/anatm_1297-8094_1991_num_2_1_869

Devlet Geray Sultan Sene 1146 (1733-1738):

Bir cevān-ı nāzeninin meskenidir bu mezār/Ḫāke yek-sān eyledi nāzik tenini rüzgâr

Melek Sultan Sene 1142 (161729-30):

Bir nāzeninin merkaddidür bu mezār/Hâke yeksān eyledi nāzik tenini rüzgār

Safiye Hani Sene 1150 (1737-38):

Bir vücūd-ı nāzenînün merkaddidür bu mezār/Ḫāke yeksān eyledi nāzik tenini rüzgār

Nicole Kançal-ferrari̇. Saray'a Bağlı Bir Cami ve Haziresi: Kırım Hanlığı'nın Payitahtı Bahçesaray'daki Hansaray'ın Haziresi

https://belleten.gov.tr/tam-metin/3602/tur

Sene [1]311 / Mîlâdi: 1893-4, Sene 1205 / Mîlâdi: 1790-1

Bu civân-ı nâzenînin meskeni oldu bu mezâr/Eyledi nâzik tenin hâk ile yeksân [rüzgār].

Tarihi Gelibolu Yarımadası’nda Mezar Taşları Geçmişten Günümüze Kalanmezar Taşları Ve Kitabeler

https://www.canakkaletarihialan.gov.tr/data/uploads/corporate/files/MPpviF6B5gWt1vC6sgVKmzX50tJZYhfI0KuYlJOk.pdf

[11] ایل ترک و آزربایجانی تورکمان، غیر از ملت ترکمن است

http://kerkuk-az.blogspot.com/2006/08/httpmehran1.html

[12] پیشینه تاریخی خمسلو و سنگباران علی علوی نژادعضوشورای اسلامی شهربرف انبار

[13] تشکيلات تورک‌گرای «هئيت ملاکين و فلاحين» در اورميه -مارس ١٩٢٥ و سرکوب آن توسط مقامات دولتی و لشکری ايران

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/10/blog-post_7.html