سنگ قبرها و اعلامیه‌های ترحیم و آگهی‌های فوت یک تورک، باید به زبان تورکی باشد

 

سنگ قبرها و اعلامیه‌های ترحیم و آگهی‌های فوت یک تورک، باید به زبان تورکی باشد

 

مئهران باهارلی

 

Thursday, November 08, 2007

 

آنیمساتما: بو یازی اون‌بئش ایل قاباق تورک‌جه یازی‌لی مزارداش‌لاری ایله ایلگی‌لی یازیلان ایلک اینجه‌له‌مه اولان اوزون یازقامین (مقاله‌مین) بیر بؤلومودور. اونو یازان‌دا، تورک‌جه سین‌داش‌لاری چوخ آز ایدی. یازقامین دا به‌للی ائتگی‌سی اولدو و تورک‌جه مزارداش‌لاری‌نین سایی‌سی آرتدی. تاریخی اؤنه‌می اولدوغو اوچون بو یازی‌نی یئنی‌ده‌ن یاییم‌لاییرام.

مئهران باهارلی

 

سنگ قبرهای تورک میراثی است که از ما به فرداهایمان خواهد ماند.

بنا به مشهور، پدیده‌ی سنگ قبر به شکل امروزی آن نخستین بار از طرف موسویان باستان آغاز شده است. در آغاز سنگ قبرها عبارت از سنگ‌های صاف (به تورکی «سال» و «یاسی داش») بود که بر روی قبر انداخته می‌شد. بعدها در طرف سر قبر («باش داشی») سنگ‌های نقش‌دار («تیکیلی سوس‌لو داش‌لار») نصب شدند. در قرون اخیر در بسیاری نقاط در طرف پای قبر («آیاق داشی») نیز سنگی نصب می‌شود.

فرهنگ اسلامی در آغاز ساختن قبر همیشه‌گی را گناه شمرده و تنها برای اینکه پس از دفن، حیوانات وحشی جسدها را از خاک بیرون آورده و متلاشی نکنند، به گذاشتن سنگی بر روی خاک مساعده کرده است. اما این قواعد در میان تورک‌ها از رغبت و قبول برخوردار نشده و  فرهنگ مزار تورکی پیش از اسلام، پس از آن نیز ادامه پیدا کرده است. همچنین در فرهنگ اسلامی بی نوشته بودن سنگ قبرهای بالا و پائین مقبول‌تر و مقدس‌تر است. حتی در این فرهنگ، سنگ قبرهای اشخاص زاهد ترجیحا بدون نوشته است. در میان تورکان کوچنده نیز به عنوان یک اصل، مزارها بدون نوشته و به صورت «تیکمه داش» بوده‌اند. درج نوشته بر سنگ قبرها یکی از نتایج گسترش شهرنشینی است. پس از آن، در عهد دولت‌های تورک تنها سنگ قبرهای جلادان بدون نوشته بود.

سنگ قبرها اوراق تاریخند، صفحه‌های ادبیات و کتاب‌های کتاب‌خانه‌ای سنگی‌اند که از گذشته به امروز رسیده‌اند. از آن‌ها می‌توان سرنخ‌هائی در باره‌ی هویت و شخصیت متوفا بدست آورد. قبرستان‌ها موزه و سنگ قبرها نیز یادبود کسانی که در آنجا آرمیده‌اند، و دلیل برای اثبات وجود آن‌هایند. با خواندن هر سنگ مزار می‌توان به دنیای درونی متوفی و بازمانده‌گانش، جهان‌بینی آن‌ها، و حتی به پورتره‌ی عمومی خانواده، شهر، اجتماع و یا دوره‌ی وی، به چیزهایی که آن‌ها اهمیت می‌داده‌اند پی برد. سنگ قبرها، گاهی اوقات منعکس کننده‌ی یک تاریخ، یک مویه، و بسیاری اوقات نیز پژواکی غم‌ناک و تلخ از زبان متوفی است. این‌ها منبعی برای علوم اجتماعی، سند و در عین حال خارقه‌ای هنری مرکب از سخن و نقش در آغوش طبیعت‌اند. قبرستان‌ها ثروتی بزرگ، حاوی اسناد تاریخی و آثار هنری فراوان می‌باشند. سنگ قبرها در عین حال نمونه‌ی زیبائی از محصولات زبانی و خزینه‌ای پربها برای زبان‌شناسان، تاریخ‌نگاران، فولکلورشناسان، عالمان فلسفه و ادبیات هستند.

سنگ مزارهای تورکان هم، بسیار بیش‌تر از یک سنگ قبر صرف بودن، به لحاظ ساخت و طراحیشان و از جنبه‌ی نوشته‌های تورکی بر روی آن‌ها، منعکس کننده‌ی دنیای درونی، ذوق و تفکر انسان تورک و آئینه‌ی تمام‌نمای درک تورکان از زنده‌گی هستند. در این سنگ مزارها، آداب و رسوم و سنن نیز جای خود را دارند. مانند گذاشتن سرپوش بر مزار مردان، گل‌ها و یا جواهرات گوناگون پیشانی و گردن بر مزار بانوان و دختران که نشان از لطافت و ظرافت آن‌ها دارد، و یا گذاردن «دوواق» بر تابوت، ساختن سنگ قبر دختران جوان فوت کرده به شکل دوواق، حک کردن غنچه‌ی گل شکسته شده بر آن‌ها، .... ظرافت و عمقی که در سنگ مزارهای تورکان دیده می‌شود، این ادعا که تورکان صرفا ملتی جنگ‌جویند را باطل می‌سازد.

قدیمی‌ترین نمونه‌های ادبیات تورک، نوشته‌های سنگ مزارها است

قدیمی‌ترین نمونه‌های ادبیات تورک عبارات و نوشته‌های سنگ مزارها است:

١- سنگ مزارهای گؤک تورک: در اواسط قرن ششم میلادی دولتی بزرگ در آسیای میانه ظهور کرد. طایفه‌ی حاکم این دولت «تورک» نام داشت و این نام بعدها به قلمروی بزرگی اطلاق شد که به سرعت گسترش یافت. از فرمان‌روایان این قوم اولین متون منسجم در فورم کتیبه‌های سنگ مزار به گویشی از تورکی کهن به جا مانده است. این کتیبه‌های سنگ مزار، نخستین مأخذ شناخته شده‌اند که در آن کلمه‌ی تورک بارها به عنوان نام جمعی از مردمان به کار رفته و بهترین تحقیق جامع در باره‌ی همه‌ی آنچه از زبان تورکی تا امروز بازمانده می‌باشند. کتیبه‌های مذکور که به سده‌های هفتم ـ دهم تعلق دارند با پیشینه‌های جوغرافیایی ـ سیاسی گوناگون کهن‌ترین اسناد زبان تورکی‌اند. بعضی از آن‌ها بویژه کتیبه‌های طولانی و منسجم اورخون امکان تجزیه و تحلیل در جزئیات ساختاری زبان تورکی را فراهم می‌کنند. سنگ‌نبشته‌های اورخون در دو حوضه‌ی رودهای اورخون و تالاس و ینی سئی است که شامل چند سنگ قبر از جمله سنگ قبر کول تگین (731) و بیلگه قاغان / خاقان (734) می‌باشد. این متون اغلب به خط مشهور به رونی و یا رونی شکل  نوشته شده‌اند.

٢- سنگ مزارهای تورکان باستانی بولقار - بولغار: تورک‌های باستان در اوروپای شرقی در مثلث جوغرافیایی گسترده‌ای شامل نواحی پونتیک(سواحل جنوب شرقی دریای سیاه در آناتولی)، وولگا (روسیه‌ی مرکزی) و بالکان (جنوب شرقی اوروپا) مستقر شده بودند که بولغارها نمونه‌ای از آنانند. بولغارها یکی از اقوام اوغوری‌اند که از قرن پنجم تا هفتم میلادی در منطقه‌ی پونتیک به سر می‌بردند و بعدها در قرن هفتم به شمال شرق بالکان نزدیک رودخانه‌ی دانوب و در تاریخی نامعلوم به وولگا کوچ کردند. زبان بولغارهای شمال شرق بالکان، تورکی بولغاری دانوب نامیده می‌شود. شواهد بر جا مانده از زبان‌ تورکان بولغار، همانند زبان تورکان خزر نام‌های‌ جای‌ها و اشخاص‌ در فهرست شاهزاده‌گان بولغاری و چند «گور نوشته‌» و کلمات و القاب و اسامی تورکی و وام‌واژه‌هایی از زبان اسلاونیک یعنی شکل قدیمی زبان بولغاری امروز (اسلاوی) است. متون کوتاه اما منسجم کتیبه‌های تورکی سنگ مزارهای بولغار وولگا که به خط عربی نوشته شده، از مهم‌ترین مدارک زبان شناختی در باره‌ی زبان آن‌ها و بررسی گذشته‌ی زبانشان محسوب می‌شوند. امروزه‌ با توجه‌ به‌ کتیبه‌ی کشف‌ شده‌ در سرزمین‌ بولغارهای‌ کرانه‌ی رود دانوب‌ معلوم‌ شده‌ است که زبان‌ بولغارها به‌ زبان‌ معاصر چوواش‌ها نزدیک‌، و جزو زبان‌های‌ تورکى‌ غربى‌ بوده و به‌ گروه‌ زبان‌های‌ اغوز - پچناک‌ (پئچه‌نه‌ک) تعلق‌ داشته‌ است.

در ضرورت بازگرداندن زبان تورکی به سنگ قبرها

سنگ مزارها علاوه بر آن که نشانی (به‌ل - به‌ل‌لیک) از صاحب مزارند، سندی (به‌لگه) در باره‌ی حوادث اجتماعی نیز می‌باشند. با بررسی این اسناد می‌توان در باره‌ی برخی از حوادث گذشته و یا حاضر وقوف یافت. چنانچه با بررسی سنگ قبرهای تورکان در ایران می‌توان به روند شتابان فارس‌شونده‌گی تورکان (در دوره‌های پهلوی و جمهوری اسلامی) و هویت‌زدائی و تورک‌زدائی از صحنه‌ی ایران پی برد و آثار گذار حاکمیت سیاسی از تورکان به فارس‌ها در ایران را به روشنی دید. عمده‌ترین این آثار عدم کاربرد زبان تورکی در نوشته‌های سنگ مزارهاست. امروز کسی که به قبرستان‌های تورک‌ایلی و دیگر نقاط تورک‌نشین ایران مراجعه کند به سختی می‌تواند سرنخی بدست آورد که نشان از  تعلق آن‌ها به سرزمین و ملتی تورک باشند. قبرستان‌های ما بیش از خود ما، حال و هوای همسایه‌مان یعنی قوم فارس را پیدا کرده‌اند.

این وضعیت ناخوشایند، منحصر به عوام الناس که به همه حال از حق تعلیم و تعلم به زبان تورکی محروم مانده‌اند نیست، بلکه سنگ قبر بسیاری از بزرگان تورک و تورک‌ایلی که عمر خود را در راه اعتلای حقوق ملی و فرهنگی ملت تورک صرف کرده‌اند و یا خدماتی تاریخی به فرهنگ و ملت تورک انجام داده‌اند، مانند مستوره افشار و مریم جهانگیری و شهریار و صمد بهرنگى، ... مخصوصا عموم سلاطین و خواقین دولت‌های تورک و موغول حاکم بر ایران، با کمال تعجب و تاسف به زبان تحمیلی و استعماری قوم همسایه و برتری‌طلب فارس است. این، وضعیتی به معنی دقیق کلمه شرم‌آور است. حتی ضروری است که سنگ مزار شخصیت‌هایی که هویت ملی انتخابی شان تورک نبود هم، مثلا سنگ مزارهاى فریدون ابراهیمى، شیخ محمد خیابانى، ستارخان، مرضیه اوسکوئی، رشدیه، کولونل پسیان، صفرخان، غلامحسین ساعدی ، .... به سبب ملیت تباری تورک‌شان، به تورکی نوشته شود. 

در حالیکه در گذشته گروه‌های گوناگون تورک در تورک‌ایلی مزارهای خود را به تورکی می‌نوشتند. به عنوان نمونه تورکان علوی (قیزیل‌باش و اهل حق) بر کاربرد زبان تورکی در مزارها و مراسم دینی‌شان تاکید داشتند. نوشتن سنگ مزارها به زبان تورکی در میان تورکان علوی تورک‌ایلی حتی در دوره‌ی پهلوی نیز رایج بود. (این رفتار بر خلاف فرهنگ قاطبه‌ی شیعیان امامی می‌باشد که به شدت تحت تاثیر فرهنگ مذهبی فارس‌ها و زبان فارسی قرار دارند). یکی از نمونه‌های سنگ قبرهای تورکی علویان (علی اللهی‌های) تورک را غلامحسین ساعدی در کتاب ایلخی‌چی خود ذکر کرده است:

بیر پرى پیکر، ملک صورت‌لی‌نین‌دیر بو مزار

گؤر نئجه خاک ایله یک‌سان ائیله‌ییپ‌دیر روزگار!

اهمیت و ارزش‌های فرهنگی که در سنگ مزارها نهفته است اخیرا و دوباره از طرف ملت تورک در ایران کشف شده و به موازات آن انفجاری در نوشتن سنگ قبرها به زبان تورکی از جمله در تورک‌ایلی بویژه استان‌های مرکزی، آزربایجان غربی، همدان، زنجان و تهران مشاهده می‌شود.

ملاحظات و پیشنهاداتی در باره‌ی متون تورکی سنگ قبرها

سنگ مزارهای تورکان ایران و تورک‌ایلی می‌باید به عنوان آثاری هنری و قبرستان‌های تورک و تورک‌ایلی می‌باید به شکل موزه‌های روباز تلقی شوند. از همین روست که از طراحی سنگ مزارها، تا نقش و نگارهای حک شده بر آن‌ها و متون و اشعار تورکی‌شان همه می‌بایست مانند گذشته - علاوه بر اطلاعات شخصی در باره‌ی کسی که در آن مزار آرمیده است - در باره‌ی هویت ملی او، وطن تورک‌ایلی و ملت تورک نیز معلومات دهند. در این استقامت ملاحظه‌ی پیشنهادات آتی مفید خواهد بود:

- آگهی‌های فوت، اعلامیه‌های ترحیم، تعزیه (یاس)، ختم و ... تورکان می‌باید به زبان تورکی باشد.

- سنگ قبرهای تورکان در هر کجای کشور که باشند، مطلقا می‌بایست به زبان تورکی نویسانده شوند. تورکی‌نویسی سنگ قبرهای تورکان نمی‌باید محدود به تورک‌ایلی باشد، تمام تورکان در سراسر ایران می‌باید سنگ قبرها را به زبان ملی خود تورکی بنویسند.

- در صورت مخالفت مسئولین با سنگ قبرهای تورکی، نباید به راحتی از این امر گذشت. باید با تمام امکانات به این محدودیت و ممنوعیت اعتراض کرد، از چنین محدودیت‌هائی به مراجع صالحه شکایت نمود، و این شکایت‌ها را – حتی اگر اومیدی به دادخواهی نیز نباشد - با جدیت تعقیب کرد.

- محدودیت‌های دولت در نوشتن سنگ قبرهای به زبان تورکی می‌باید رسانه‌ای شود و در گزارش‌های حقوق بشری انعکاس یابد.

-در صورت اصرار مقامات در جلوگیری از سنگ قبرهای تورکی، باید سرپیچی کرد و علی رغم ممنوعیت اقدام به تهیه و نصب سنگ قبری تورکی کرد. در صورت تخریب و برداشته شدن سنگ قبر تورکی، باید یکی دیگر به جای آن نصب کرد.

-باید سنگ مزارها و کتیبه‌ها و تابلوهای مقابر شخصیت‌های مهم تاریخی و معاصر تورک، به تورکی نوشته شوند. در صورت جلوگیری از این امر توسط مقامات دولتی، به عنوان نافرمانی مدنی می‌توان پرینت‌هایی از سنگ مزار و کتیبه و تابلوی تورکی تهیه و بر روی سنگ مزار و کتیبه و تابلوهای فارسی چسباند. در صورت کنده شدن توسط مقامات، این پرینت‌های تورکی دوباره باید چسبانده شوند.

-بر سنگ قبرهای شخصیت‌های معروف تاریخی و یا معاصر، شعرا، هنرمندان، سیاسیون، شهیدان و ... حتما باید کلمه‌ی «تورک» در تعریف آن‌ها گنجانده شود: تورک یازار، تورک سیاست‌چی، تورک آغان (شهید)، .... مانند سنگ مزار شهدای سولدوز که بر آن‌ها نام تورک ذکر شده است: «بوردا بیر غیرت‌لی تورک یاتیپ‌دیر».

-اکیدا باید از توصیف‌هایی مانند «آذری» و «آذرائلی» و «آذربایجان‌لی» و ... برای توصیف ملیت متوفیان اجتناب کرد.

-می‌باید از سمبول‌های تورکی و تورک‌ایلی در اعلامیه‌های ترحیم، آگهی‌های فوت و سنگ قبرها استفاده نمود. مانند: هلال ماه و ستاره، تمغاها - دامقاهای ایلات تورک ساکن در منطقه (افشار، بایات، باییندیر، ....)، سمبول‌های دول تورک مربوط به منطقه، پرچم ملی تورک و تورک‌ایلی (پرچم «دولت تورک اتحاد» به صدارت جمشیدخان سوباتایلی افشار اورومی – مجدالسلطنه ١٩١٨)، و کاربرد مجمسه‌های بالبال‌گونه در مزارها و...

- می‌باید تمام سنگ‌نوشته شامل قسمت نثر و توضیحات به زبان تورکی باشد، نباید صرفا به درج ابیات و شعر تورکی در سنگ قبرها بسنده شود.

- در نوشته‌های تورکی می‌باید از تورکی ادبی و معیار استفاده کرد و به درست نوشتن کلمات و املاء فونتیک آن‌ها دقت فراوان مبذول داشت.

- در نوشته‌های تورکی حتی المقدور می‌باید از بکار بردن کلمات فارسی و عربی رایج در فارسی اجتناب کرد.

- در آگهی‌های فوت، اعلامیه‌های ترحیم، و سنگ قبرهای تورکان حتما می‌باید نام زنان و دختران، و نواده‌های مونث و ...  نیز مانند مردان و پسران ذکر شوند.

- در صورت امکان می‌باید بخشی از نوشته‌های تورکی - اقلا نام متوفی- به خط لاتینی تورکی نیز نوشته شود.

-در بعضی از سنگ قبرها، کلماتی مخصوصا نام «تورک» با الفبای قدیمی تورک اورخون (𐱅𐰇𐰼𐰚 / 𐱅𐰇𐰼𐰰) نوشته می‌شود که امر مثبتی است.

- ایل‌آی‌گون و یا تاریخ‌ها ترجیحا می‌باید هم به صورت شمسی (گونه‌ش ایلی) و هم میلادی (دوغوش ایلی) حرفی و با ذکر ماه و روز عددی ذکر شوند.

آناتومی یک سنگ قبر تورکی

١- آی اولدوز - ماه و ستاره ☪ [علامت اسلام و تورکیت]، سول اه‌ل - دست چپ [علامت تشیع].

٢- اولو تانری‌نین آدی ایله، تانری‌نین آدیی‌نان، هامی تانری‌یا قاووشاجاق‌دیر، ...

٣- عرب‌جه: هو الباقی، الحی، هو الحی، الخلاق، هو الحی الباقی، هو الخلاق الباقی، یاهو، هو، هوالمعین، آه من الموت [در باره‌ی دختران و زنان جوان]،...

٤- تانری قالیجی‌دیر، تانری قالارقی‌دیر، تانری مه‌نگی‌دیر، تانری دیری و قالیجی‌دیر، تانری یاراتقان‌دیر، تانری یارادان‌دیر، تانری کؤمه‌ک‌چی‌دیر،  ...

١-٥- باغیش‌لانمیش [رحمت‌لیک]، سویورقانمیش [مغفور، مغفوره]، اه‌سیرگه‌نمیش [مرحوم، مرحومه]، یارلیقانمیش

٢-٥-  بورادا یاتیپ‌دیر [مدفون‌دور]

١-٦-  حئیدر و فاطما اوغلو

٢-٦-  بیرجه قیزیمیز، گه‌نج اوغلوموز، اؤزوئری‌لی - سئوگی‌لی آنامیز، وارلیغیمیز آتامیز، سئویم‌لی ائشیم، ائویمیزین بؤیویو، سایین باجاناغیمیز، ...

١-٧-  توغرول به‌ی گه‌می‌چی‌نین

٢-٧-  جلال و فاطما قیزی

١-٨-  سون ائوی، سون یوردو

٢-٨- سونا خانیم قیلیچ‌خان‌لی

٩- دوغوم، دوغومو، دوغوم ایلی، دوغولدوغو ایل: گونه‌ش ایلی، .... دوغوش ایلی...

١٠- اؤلوم، اؤلومو، دونیاسی‌نی ده‌ییشدییی، توپراغا دوشدویو، کؤچدویو، اوچدوغو، اوچماغا واردیغی، آیریلدیغی، ... ایل: گونه‌ش ایلی، .... دوغوش ایلی...

١١- [تورک‌جه یازی - قوشوق (شئعر)]

١٢- روحونا فاتیحه، روحونا الفاتیحه، روحو اوچون فاتیحه، روحو اوچون الفاتیحه، فاتیحه ائحسان ائیله، ائیله روحوما فاتیحه، فاتیحه اوخویون روحونا، مه‌نه ائیله بیر فاتیحه

١٣- [تاریخ، ایل‌آی‌گون].... گونه‌ش ایلی، .... دوغوش ایلی

سین‌داشی یازیتی اؤرنه‌یی-١ (آتا اوچون)	سین‌داشی یازیتی اؤرنه‌یی-٢ (آنا اوچون)	سین‌داشی یازیتی اؤرنه‌یی-٣ (اوشاق اوچون)
☪ آی اولدوز	☪ آی اولدوز	☪ آی اولدوز
اولو تانری‌نین آدی ایله «هوالباقی!» تانری مه‌نگی‌/قالارقی‌دیر/هامیمیز اونا قاییداجاییق	هامی تانری‌یا قاووشاجاق‌دیر «یا هو!» تانری یاراتقان/یارادان‌دیر/هامی اونا دؤنه‌جه‌ک‌دیر	بؤیوک تانری‌نین آدی‌ینان «آه من الموت!» تانری دیری/کؤمه‌ک‌چی‌دیر
ائویمیزین بؤیویو، وارلیغیمیز آتامیز باغیش‌لانمیش [رحمت‌لیک] تینی‌بایار/تینی‌دینج/سایین حئیدر و جئیران اوغلو توغرول به‌ی گه‌می‌چی‌نین سون ائوی	بورادا یاتیپ‌دیر اه سیرگه‌نمیش/یارلیقانمیش [مرحومه] سئوگی‌لی‌/اؤزوئری‌لی آنامیز جلال و فاطما قیزی سونا خانیم قیلیچ‌خان‌لی	سویورقانمیش [مغفوره] دونیانین چیچه‌ک باخچاسی‌ندا بیر قونچا ایکه‌ن اجل یئلی‌نین خزان ائیله‌دییی بیرجه‌/گه‌نج/سئویم‌لی قیزیمیز سارا  آغ‌داش‌ین سون یوردو
دوغوم: ... اؤلوم: ...	دوغولدوغو ایل‌آی‌گون: ...... دونیاسی‌نی ده‌ییشدییی/اوچماغا واردیغی ایل‌آی‌گون: ......	دوغوم ایلی: ... توپراغا دوشدویو/ کؤچدویو/اوچدوغو ایل: ...
[تورک‌جه یازی + قوشوق]	[تورک‌جه یازی + قوشوق]	[تورک‌جه یازی + قوشوق]
روحونا فاتیحه!	روحو اوچون فاتیحه!	فاتیحه اوخویون روحونا!
... گونه‌ش ایلی - ... دوغوش ایلی	... گونه‌ش ایلی - ... دوغوش ایلی	... گونه‌ش ایلی - ... دوغوش ایلی

  در سنگ مزارهای تورکی به جای حادثه‌ی مرگ - اؤلمه‌ک معمولا تعابیر مجازی زیر بکار می‌رود: یوخ اولماق، یوخالماق، اوچماق، اوچاوارماق، ، آیریلماق، گئتمه‌ک، کؤچمه‌ک، سولماق، سارارمیش قورو یارپاق اولماق، توپراغا دوشمه‌ک، اجل شربتی‌نی ایچمه‌ک، اجل شربتی‌نی ایچمیش‌دیر، اجل‌ین اوخونا اوغراییپ‌دیر، گه‌نج یاش‌دا اجل‌ین آغی‌نا دوشموش‌دور، اجل آمان وئرمه‌میش‌دیر، دونیانین گول باخچاسی‌ندا بیر قونچا ایکه‌ن اجل یئلی اونو خزان ائیله‌میش‌دیر، گه‌نج یاش‌دا اجل پئیمانه‌سی دولموش‌دور، اجل نشتری‌نه دوشموش‌دور ،...

استفاده از آثار قدیمی و کلاسیک ادبیات تورک

قسمت تورکی متن بسیاری از سنگ قبرها معمولا حاوی ابیاتی از شعرا و سروده‌های بزرگان تورک و آثار ادبی قدیمی و کلاسیک تورک است:

-ابیاتی از دولت‌مرد تورک هدایت‌الله آغ‌قویون‌لو:

بیر گونه‌ش دوغدو، دریغ اولدو بولوت ایچره نهان

بیر گول آچیلدی، یئره سالدی اونو بادِ خزان

بیر گرانمایه گؤهر خالق اه‌لی‌نه دوشموش ایكه‌ن

قاپدی فی‌الحال، آمان وئرمه‌ییبه‌ن دورِ زمان

بیر نشان خالْقا نزول ائتمیش ایكه‌ن رحمت‌ده‌ن

یئتدی حكمِ ازل، اولدو یینه بی ‌نام و نشان

خیر و شر هر نه كه وار چونكه «هدایت» حاق‌‌دیر

چرخِ دوّار اه‌لی‌نده‌ن نه دیییم آه و فغان؟

 

-از مقدمه‌ی کتاب دده قورقوت:

ایمدی هانێ اؤیدۆیۆم به‌ی اه‌ره‌ن‌له‌ر؟

دۆنیا مه‌نیم دییه‌ن‌له‌ر؟

اوْنلار داخێ بۇ دۆنیایا گه‌لدی، گئتدی

کاروان کیمی قوْندۇ، کؤچدۆ

اوْنلارێ داخێ اجل آلدێ، یئر گیزله‌دی

فانی دۆنیا کیمه قالدێ؟

گه‌لیم‌لی، گئدیم‌لی دۆنیا

آخێر، سوْن اۇجۇ اؤلۆم‌لۆ دۆنیا

العاقبت، اۇزۇن یاشێن

اۇجۇ اؤلۆم، آخێرێ آیرێ‌لێق

 

-یوغ آلپ ارتونقا – افراسیاب:

آلپ اه‌ر تونقا اؤلدو مو؟

ایس‌سیز آجون قالدی می؟

اؤدله‌ک اؤجون آلدی می؟

ایمدی یوره‌ک ییرتیلیر!

 

از فضولی:

جان‌ی جانان دیله‌میش، وئرمه‌مه‌ک اولماز ائی دِل

نه نزاع ائیله‌یه‌لیم؟ اوْل نه سه‌نین‌دیر، نه مه‌نیم

-در برخی از سنگ قبرها در باره‌ی شهیدان اشعاری از محمد عاکیف نوشته شده است:

 ائی بو توپراق‌لار اوچون توپراغا دوشموش عسکر

گؤک‌ده‌ن اجداد اینه‌ره‌ک اؤپسه او پاک آلنی، ده‌یه‌ر

در زیر نمونه‌هائی دیگر از سنگ قبرها که به زبان تورکی نوشته شده‌اند آورده می‌شود:

١-بوتونویله تورک‌جه یازیلمیش، آی اولدوزلو اؤرنه‌ک بیر سین داشی- اورمو

[آی اولدوز ☪]

هامی تانری‌یا قاووشاجاق‌دیر

آزه‌ربایجان‌ین گه‌نج ملیت‌چی شاعری
اسماعیل کریم‌زاده اصل
ذولف‌علی اوغلو

دوغوم گونو: ٢١-٨-١٣٦٠
دونیا ده‌ییشمه‌سی: ١١-١٢-١٣٨٣

اه‌ن سونوندا اؤلوم‌دور سئوگی‌لیم
ایسته‌ر
ییرتیجی اه‌ل‌له‌رده اولسون
ایسته‌ر
گؤزله‌ری‌نین ایسلاق یاتاغی‌ندا
اه‌ن سونوندا اؤلوم‌دور سئوگی‌لیم

٢-اولو تانری‌نین آدی‌له

گه‌نج حکیم‌لیک اؤیره‌نجی‌سی اشرف خانیم ذاکری‌نین سون‌ائوی

دوغوم گونو: ٩-١٢-١٣٤٨
اؤلوم گونو: ١٦-٢-١٣٧٣

سه‌ن ده ایسته‌ردین ایشیق‌لاندیراسان ائل یولونو
اولان انسان ییخیلان‌دا توتاسان ساغ سولونو

اه‌ل‌ده مفتاحِ فضیلت چالیشیردین بلکه
آچاسان درده گرفتار اولانین اه‌ل قولونو

اوستومه اه‌سدی یامان یئل، نئجه که‌سدی خولومو
قیشا دؤنده‌ردی یازیم، قازدی قوپارتدی کولومو

ائل اوبا چوخ دا گه‌لیپ آغلاییپ اه‌سکیلتدی غمیم
ولی من چوخ سئویره‌م سه‌ن‌سیز اولان‌دا اؤلومو

آتاسی: حجه اله ذاکری

٣-اولو تانری آدی‌له

دُرج ایچی‌نده بیر دُردانه یاتیپ‌دیر
موج ایچی‌نده بیر خوش سونا یاتیپ‌دیر
سؤزون دوزو، ملک انسان جلدی‌نده
بوردا بیر مهربان آنا یاتیپ‌دیر

رحمت‌لیک
میسیرقان‌لی علی‌خان به‌ی و به‌یگیم قیزی
خانیم عذرا سعیدی
کمالی‌نین

سون ائوی

دوغوم: ١٣٠١، اؤلوم: ٢٨-١-١٣٧٢

٤-( سون یوردو)

مرحوم مشهدی برات‌علی مجیدزاده‌نین همیشه‌لیک ائوی

١٢٥٢ شووالی‌ندا اه‌رده‌بیل‌ین ٦ آغاج‌لیغی نیر قصبه‌سی‌نده دوغولوپ
و ١٣٨٧ هجری محرم‌ین اون دؤردونده اولو تانری رحمتی‌نه قاووشدو

ائی ده‌ده گه‌ره‌ک آغلاییم
سن اوچون اوره‌ک داغ‌لاییم
بو فلک بیزی آییردی
اونا بیر ده بئل باغلاییم؟ 

٥-حکیم تئلیم خان‌ین سین‌داشی- مه‌ره‌غئی- ساوه - تورک‌ایلی

حکیم تئلیم خان´ین مزارداشی 85/5/13 ده مه‌ره‌غئی که‌ندی‌نده که‌ند آغ ساققال‌لاری‌نین تشبثو ایله و تئلیم خان´ین شعرله‌ری اوزره چالیشان مهندس امیری به‌‌یین ایش‌بیرلی‌یی‌ ایله یئنی‌له‌نیپ‌دیر.

سین‌داشی یازیتی:

بیله‌ن‌له‌ر بیلسین‌له‌ر، مه‌ن تئلیم خان‌ام
بیلمه‌یه‌ن‌له‌ر بیلسین، گوهره‌م، کانام
ساکنِ مه‌رئغئ‌یه‌م، اصل تورکمان‌ام
گه‌زه گه‌زه بو جهان‌دان گه‌لیره‌م

تئیمور خان اوغلو
حکیم تئلیم خان

دوغوم ایلی: 1126 گونه‌ش ایلی (ه.ش)
اؤلوم ایلی: 1209 گونه‌ش ایلی (ه.ش)

اؤلکه‌میز عراق‌دیر، شه‌هه‌ریمیز ساوا
مه‌زله‌قان چایی‌ندان گؤتوردوم هاوا
عاشق‌لار دردی‌نه ائیله‌ره م داوا
من طبیبه‌م، هیندوستان‌دان گه‌لیره‌م

 

ضمیمه: اشعاری از سنگ مزارها

----------------------------

سوس یوخلاییر!

----------------------------

زیارت‌ده‌ن مراد دعادیر

بوگون مه‌نه، یارین سه‌نه‌دیر

----------------------------

بیر چیچه‌ک ایدیم دونیادا

آچامادان قیریلدیم

----------------------------

آغلارسا آنام آغلار

اؤزگه‌سی یالان آغلار

----------------------------

جهان‌دا کیمسه قالماز، جمله فانی

قالیر ایتامی‌نا آه و فغانی

----------------------------

عاقبت سه‌ن ده گه‌لیرسین بو صراطین باشی‌نا

حضرتِ آدم کیمی گیرسه‌ن هزاران یاشی‌نا

کیمسه‌یه باقی دئییل‌دیر بو جهان ظلّ و خیال

غفلت ایله آلدانیپ میل ائتمه قلب نقّاشی‌نا

عاقبت اولسان گه‌ره‌ک‌دیر سه‌ن ده محتاجِ دوعا

اوخو بیر قاچ فاتحه، بخش ائیله‌دین قارداشی‌نا

ائی برادر باخ مه‌نه، یئتمه‌ز می هئچ عبرت سه‌نه؟

شمعِ نامیم بیر نشان اولدو مزاریم داشی‌نا

----------------------------

بیر گولِ دونیا ایدیم اصلی‌نده مه‌ن

ایشته قوندوم خاکِ قبره مه‌ن ده تن

بیر وفاسیز، اصلی یوخ دونیا ایمیش

ائیله‌دیم کام آلمادان ترکِ وطن

هاردا قالدی بونجا آلاییش‌له‌ریم

اون سه‌کیز یاشی‌ندا گییدیک‌ده کفن

مه‌ن غریبه‌م، گه‌لدیم ائی ربَّ غفور

مغفرت قیل مه‌نی، لطف ائیله سه‌ن

----------------------------

بو مزارلار درسِ عبرت یئرله‌ری

غفلتی آت، گؤر اؤلومو، اؤلومو!

گؤر نشان‌سیز یاتان سلطان اه‌رله‌ری

قولاغین آچ، دوی اؤلومو، اؤلومو!

جان ملکه‌یی تسلیم آلمیش جان‌لاری

معمور ایکه‌ن ویران اولموش خان‌لاری

هم چوروموش توپراق اولموش تن‌له‌ری

سؤیله‌شیرله‌ر، بیل اؤلومو اؤلومو!

----------------------------

یا ربّ بو نه اؤلوم، نو ناصیل ظولوم

آه دیییپ ده آغیر باش‌لار آغلاییر

چیچه‌یی بورنوندا، سولان بو گولوم

توپراغا قاریشان ساچ‌لار آغلاییر

 

جان دایانیر می بئله بیر زارا

قالدی قیامته مه‌ن‌ده‌کی یارا

دور مزارچی، قازما وورما مزارا

سه‌ن گؤرمه‌زسین داش‌لار آغلاییر

 

اؤتمه بولبول اؤتمه باغ‌لار یاس‌لی‌دیر

بوگون آردانوش‌دا چای‌لار یاش‌لی‌دیر

قالان بیر کرم‌دیر، گئده‌ن آس‌لی‌دیر

اووالار، یایلالار، کؤشک‌له‌ر آغلاییر

 

افکاری! سه‌ن غم‌سیز قالمازسین بیر گون

اورتادا بیر تابوت، بو ناصیل دویون

هر کیمین اوزونه باخدییسام بوگون

چه‌کیلیر اوره‌ک‌له‌ر، ایچ‌له‌ر آغلاییر

(افکاری)

----------------------------

بیز دونیادان گئده‌ر اولدوق

قالان‌لارا سلام اولسون

بیزیم اوچون خیر دوعا

قیلان‌لارا سلام اولسون

 

اجل بوکه بئلیمیزی

سؤیله‌تمه‌یه دیلیمیزی

خسته ایکه‌ن حالیمیزی

سوران‌لارا سلام اولسون

 

تنیم اورتایا آچیلا

یاخاسیز گؤمله‌ک بیچیله

بیزی بیر آسان وجه‌یله

یویان‌لارا سلام اولسون

 

صلا وئریله قصدیمیزه

گئده‌ر اولدوق دوستوموزا

ناماز اوچون اوستوموزه

دوران‌لارا سلام اولسون

 

آشیق یونوس سؤیله‌ر سؤزون

یاش دولدورور ایکی گؤزون

بیلمه‌یه‌ن‌له‌ر نه‌یی بیلمیش

بیله‌ن‌له‌ره سلام اولسون

----------------------------

گه‌لدی گئچدی عؤمروم مه‌نیم

شول یئل اه‌سیپ گئچمیش کیمی

هه‌له مه‌نه شؤیله گه‌لدی

گؤزوم یوموپ آچمیش کیمی

 

ایشته بو سؤز حاق تانیق‌دیر

بو جان گؤوده یه قونوق‌دور

بیر گون اولا چیخا گئده

قفس‌ده‌ن قوش اوچموش کیمی

 

بیر خسته‌یه واردین ایسه

بیر ایچیم سو وئردین ایسه

یارین آن‌دا قارشی گه‌له

حاق شارابین ایچمیش کیمی

 

یونوس ائمره بو دونیادا

ایکی کیشی قالیر دئرله‌ر

مگر خیضیر ایلیاس اولا

آبِ حیات ایچمیش کیمی

----------------------------

بیر چیچه‌ک ایدیم دونیادا

آچامادان قیریلدیم

----------------------------

یاشادیم دونیادا مه‌ن ده بیر مدت

ائتدیم باجاردیقجا نئچه نصیحت

مقصدیم وئرمه‌ک ایدی دوز یولو نشان

آللاه‌ا تاپشیریپ گؤچدوم دونیادان

----------------------------

لاچین اوغرونا

افکار قارچییئف (١٩٧٠-١٠-٠٢، ١٩٩٤)

 

آغلا آنام آغلا

قوی گؤزیاشین‌لا مزاریم اوستونده گول‌له‌ر سولانسین

ائله بیر نعره چه‌ک تیتره‌سین یئر گؤی

غفلت یوخوسوندان خالْقیم اویانسین

داغ‌لارین قوینوندا آچان گول ایدیم

سورمایین آ دوست‌لار، واخت‌سیز سولموشام

آزاد ائتمه‌ک اوچون آزه‌ربایجان`ی

من وطن یولوندا شهید اولموشام

چند کلمه‌ی تورکی مربوط به فوت و مراسم ترحیم و تدفین دینی:

تورکان باستان به خدا «تینگری، ته‌نگری»، به مراسم خاک‌سپاری «یوغ»، به تربه‌ی مزار «قورقان»، به مجسمه‌ی مزار «بالبال» و به خادمان دینی «قام» می‌گفتند. در زیر معادل تورکی چند کلمه‌ی مربوط دیگر در زبان فارسی آورده می‌شود. شایسته است نویسنده‌گان و شعرا و اهل قلم، این کلمات اصیل تورکی را به جای کلمات فارسی دخیل در زبان تورکی که استقلال و هویت این زبان را تهدید و مخدوش کرده است بکار برند:

مزار: سینSin ، سینهSine ، سین‌له Sinle، مخفف سین‌له‌کSinlek . در جامع التواریخ قرن هفده گفته می‌شود در زبان تورکی سین‌له منحصرا برای نامیدن قبر کفار و مزار برای نامیدن قبر مسلمانان بکار می‌رود. بنا به بعضی محققین کلمه‌ی سین تورکی به معنی قبر و مزار ممکن است از کلمه‌ی چینی تسین (安葬 ts’in) به معنی قبر و مقبره و مزار ریشه گرفته باشد. اما به نظر می‌رسد تشابه کلمه‌ی تورکی «سین» به معنی مزار با کلمه‌ی «سینوس» لاتینی به معنی شکاف و شیار حادثه‌ای تصادفی است.

قبر، گور، مقبره: باساغاBasağa ، یئرچوYérçü  (همچنین به معنی محیط، اطراف و پیرامون؛ در تلفظ «یئرسوYérsu » به معنی نیاخاک، وطن مادری، .... )، توبلو(ق)Tubluq ، توپلوTuplu ، سؤکیSöki ، قومQom ، توکهTüke ، قوموا Qomva

مزار تاریک: تونه‌ریکTünerik ، تونهTüne ، تونه‌ره‌کTünerek ، (کلمات تون و توم در اصطلاح «تون به تون»، «توم به توم»، «توم به تین» در زبان تورکی به معنی گور به گور و مجازا آواره و سرگردان، از همین ریشه‌اند. اما تشابه صوری و معانی تون تورکی با Tomb انگلیسی تصادفی است)، قارایئرQarayér ، قارا دامQaradam ، قارا اورونQaraorun .

مدفن: گؤموتGömüt ، گؤمه‌ج Gömec ، گؤمگه‌نGömgen ، گؤمدو  Gömdü

تربه: قورقانQurqan  (قوُرقان تلفظ تاتاری قوْروقان، در تورکی ما قوْرویان، از مصدر قوروماق به معنی محافظه کردن)، باسیریقBasırıq  (نام قورقان «پازیریک» محرف این کلمه‌ی تورکی است. از مصدر باسیرماق به معنی دفن کردن).

آرام‌گاه: یاتیرYatır ، یاتیرائو Yatırév

آرام‌گاه ابدی: مه‌نگی یاتیرMengi Yatır ، اورکه‌ن یاتیرÜrken Yatır  (اورکه‌ن: همیشه‌گی)

مرقد، بقعه: قورقان‌ائوQurqanév

قبرستان: اؤلولوکÖlülük ، سین‌لیکSinlik ، سین‌له‌کSinlek ، گؤموت‌لوکGömütlük .

گورکن: گؤموت‌چوGömütçü ، سین‌چیSinçi

گورکنی: گؤموت‌چولوکGömütçülük ، سین‌چی‌لیکSinçilik

سنگ قبر: سالSal  (سنگ مسطحی که بر روی قبر گذاشته می‌شود)

مجسمه‌ی قبر: بالبال Balbal

کتیبه‌ی سنگ قبر: سین یازیتیSin yazıtı

ستون یادبود، ستون مزار: تیکمه داشTikme daş ، تیکیلی داشTikili daş

سنگ عمودی مزار: تیکیتTikit

سنگ سر مزار: باش‌داشیBaşdaşı

سنگ پای مزار: آیاق‌داشیAyaqdaşı

پارچه‌ی ابریشمی روی قبر: ائشیکÉşik

تابوت: قاپساقQapsaq ، قابیرجاقQabırcaq  

تخته‌ی حمل تابوت: سالاجاSalaca

 

مرگ: اؤلوم Ölüm

اجل: قارایازیQarayazı ، قاراده‌وهQaradeve ، قاراچیخینQaraçıxın ، قارایولQarayol

مرده: اؤلوÖlü  

جنازه: اؤلوکÖlük

نعش: اؤلوتÖlüt

لش، جسد: جه‌مده‌ک Cemdek

 

ولادت، متولد ...: دوغومDoğum ، دوغوموDoğumu ، دوغوم‌لوDoğumlu

وفات، فوت: اؤلوموÖlümü ، اؤلومÖlüm

 

عزا: یاسYas

تعزیه: یاس تؤره‌نیYas Töreni

مرثیه: یاخیمYaxım ، یاخماYaxma ، آغیتAğıt ، آغی  Ağı(آغیت: ذکر محاسن و نیکی‌های متوفی و الم و حرمان ناشی از دست دادن وی به شکل منظوم و طبق مقامی مشخص، بیش‌تر از طرف زنان در مرگ اشخاص مشهور و یا آفات اجتماعی گفته می‌شد. از مشهورترین آغیت‌های تورکی، آغیت آلپ اه‌ر تونقا – افراسیاب است).

نوحه: ساغوSağu  (ساغوها که در مراسم یوغ گفته می‌شده‌اند متناسب با خصوصیات متوفی بودند).

نوحه‌خوان: سیغیت‌چیSığıtçı ، ساغیت‌چیSağıtçı

مویه‌گری: اوخشاما Oxşama

مراسم عزاداری: یاس تؤره‌نیYas Töreni

ترحیم: یوغYuğ ، قوْراقQoraq ، اه‌یله‌شیمEyleşim

مجلس ترحیم: یوغ تؤره‌نیYuğ Töreni ، اه‌یله‌شمهEyleşme

مجلس ترحیم زنانه: قادین‌لار اوچون یوغQadınlar üçün yuğ ، قادین اه‌یله‌شمه‌سیQadın Eyleşmesi

شرکت کننده در مجلس ترحیم: یوغ‌چوYuğçu

اعلامیه‌ی فوت، آگهی مرگ: اؤلوم دویوروسوÖlüm Duyurusu ، اؤلوم بیلدیری‌سیÖlüm Bildirisi

آگهی، اعلان، اعلانیه: دویوروDuyuru

اعلامیه، اطلاعیه، بیانیه: بیلدیریBildiri

آگهی ترحیم: یوغ دویوروسو Yuğ Duyurusu

ابراز هم‌دردی: باش ساغ‌لیغی دویوروسو Bassağlığı Duyurusu.

اعلامیه‌ی تشکر: اؤودوله‌مه دویوروسوÖvdüleme Duyurusu ، ساغ اولون دویوروسوSağolun Duyurusu

 

مرحوم: سویورقانمیش Suyurqanmış                     

رحمت کردن: سویورقاماقSuyurqamaq                              

رحیم: سویورقانSuyurqan         

رحیم، رحمان: باغیش‌لاییجیBağışlayıcı ، سویورقایانSuyurqayan ، اه‌سیرگه‌یه‌نEsirgeyen ، آجییانAcıyan ، قاییران Qayıran

مرحوم، مرحومه: اه‌سیرگه‌نمیشEsirgenmiş ، باغیشلانمیشBağışlanmış ، سویورقانمیشSuyurqanmış

مغفرت، آمرزش: یارلیقاماقYarlıqamaq

مغفور، مغفوره: یارلیقانمیشYarlıqanmış

مهربان: سئویت‌لی Sévitli، پدر مهربان: سئویت‌لی آتاSévitli Ata

فداکار: اؤزوئری‌لی Özvérili ، یولوق‌چوYoluqçu

محترم، گرامی: سایینSayın ، سایقی‌لیSayqılı

روحت شاد، روحش شاد: تینی / تینین سئوینج‌لی اولسون! Tini/Tinin Sévincli Olsun

روح: اؤزوت Özüt، سونه Süné، قوتQut ، سور سالقین Sür Salqın، تین Tin، کؤرمؤس Körmös، یولا Yula، اؤزقونوق Özqonuq

شادروان: تینی‌بایار Tinibayar، تینی‌دینجTinidinc ، تینی‌چاغ Tiniçağ، تینی‌کؤکTinikök ، تینی‌اؤگورTiniogür ، تینی‌ییلسیقTiniyılsıq  (م.ب.)

ناکام:  جاراوسیز Caravsız

کام: جاراوCarav

 

بزرگ‌ خاندان: اوسون بؤیویوUsun Böyüyü ، اوسونون باشیUsunun başı

پدر بزرگوار: اولو آتاUlu Ata

خانواده: اوسون Usun

خانه، خانواده: اوْغوُش Oğuş

فرزند ....: .... اوغلوOğlu ، .... قیزیQızı

اولاد: اوروقUruq ، اورلوقUrluq

خانواده‌های داغ‌دار : یاس‌لی اوسون‌لارYaslı Usunlar

اقوام: قودالارQudalar

خویشاوندان، فامیل‌ها: یاسون‌لارYasunlar

بازمانده‌گان: قالان‌لارQalanlar

نزدیکان: یاووق‌لار، یاخین‌لارYaxınlar

آشنایان: تانیش‌لار Tanışlar

داغ‌داران: یاس‌لی‌لار Yaslılar

دوستان: یول‌داش‌لارYoldaşlar ، آرخاداش‌لارArxadaşlar

همسایه‌گان: قونشولارQonşular  

وابسته‌گان: کولوک‌له‌ر Külükler  (م.ب.)

منسوبین: لی‌لی‌له‌رLililer  (م.ب.)

منسوب: لی‌لیLili  (م.ب.)

 

وصیت: توتروقTutruq ، توتسوقTutsuq               

وصیت کردن: تۇتورماقTuturmaq           

ترکه: بێراخێتBıraxıt  (آنچه پس از مرگ کسی باقی می‌ماند)

میراث، ارث: تاوارداقTavardaq  (مال و دارایی که‌پس از مرگ انسان باقی می‌ماند)، قالیتQalıt ، آندیر Andır

ورثه: تاوارداق‌چێ Tavardaqçı

صاحب میراث شدن، به ‌ارث بردن: تاوارداق‌لانماق Tavardaqlanmaq

ارثی: قالێتسال Qalıtsal (در طب و در مورد بیماری‌ها و خصوصیات ژنتیک و ....)

ارث: قالێتێمQalıtım  (در طب و در مورد بیماری‌ها و خصوصیات ژنتیک و ....)

 

ایمان آوردن: بۆتمه‌ک Bütmek

دین: بۆته‌م Bütem

دینی: بوته‌م‌سه‌ل Bütemsel        

مذهب: کیرتینKirtin

طریقت: سوره‌ک Sürek 

بی‌دین: بوته‌م‌سیز Bütemsiz

بادین: بوته‌م‌لیBütemli

دیندار: بوتگون Bütgün

مؤمن : بۆتگه‌نBütgen

نیکوکار، خیّر: اییی‌ایش‌لیİyiişli  (در تورکی قدیم: ائدگۆ ایش‌لیک)

نیکوکاری، کار خیر کردن: اییی‌ایش‌لی‌لیک İyiişlilik

پرهیز کردن، تقوا نمودن: ساخێنماق Saxınmaq

پرهیزکار، متقی: ساخێنێق Saxınıq

پرهیزکاری، تقوا: ساخێنێق‌لێق Saxınıqlıq

مدیتاسیون: بیشرینماقBışrımaq

جماعت دینی: قوُوراقQuvraq ، از مصدر قووراماق (توپلاماق)

وجوه‌ شرعی: قوُوراق اؤده‌نتیQuvraq ödenti  (پرداخت شده‌ از یک جماعت دینی به ‌روحانی و رهبر آن جماعت)

بنیادگرا: کؤک‌ده‌ن‌چیKökdençi

بنیادگرای دینی: کؤک‌ده‌ن بوته‌م‌چی Kökden Bütemçi

روحانی: بوته‌م ارBütemer ، تویینToyın ، قارادون‌لو Qaradonlu - قارادان‌لی Qaradanlı

حکومت روحانیان: بوته‌م اه‌رکBütemerk

ماخذ: چیخاقÇıxaq

الهیات: تانری‌بیلیTanrıbili 

 

خطاى شرعى: آرینچیArınçı ، یازیقYazıqlı

گناه‌کار: یازیق‌لىYazıqlı               

خطاى عرفى، جرم: سوچ Süç       

حضرت: ائدیزÉdiz

کافر: اؤرتگه‌نÖrtgen

 

مکان مقدس: یئگ ائوYégév

معبد، عبادت‌گاه: تاپێناق Tapınaq

زیارت‌گاه: گؤروشگهGörüşge      

زیارت: گؤروشGörüş

مسجد: یوکون‌له‌کYükünlek ، یوکونج‌لوکYükünclük

مناره: سیوره‌نSivren

منبر: تومسهTümse        

محراب: سوناقSunaq    

 

امام جماعت: قانشارداQanşarda

وضو: یوآرینYuarın  (یو.+آرین.)

وضو گرفتن: یوآرینماق Yuarınmaq         

غسل: چیم‌آرینÇimarın  (چیم.+آرین.)

غسل کردن: چیم‌آرینماق  Çimarınmaq 

طهارت: آرینیم Arınım

اذان: اۆنده Ünde

موذن: اونده‌چی Ündeçi

اذان گفتن: اونده‌مه‌کÜndemek

امام: باشراBaşra

مرجع تقلید: یانسی چیخاغیYansı Çıxağı             

مقلد: یانسیق Yansıq ، یانساقYansaq                   

نماز: یوکون Yükün، یوکونج Yükünc

سجده: یوکنوYüknü

قربان: آداقAdaq

                

بدعت: قوندارتی Qondartı

بدعت‌گزار: قوندارتان  Qondartan           

روسری اسلامی: بورگو  Bürgü

تولرانس، مدارا، تسامح، تساهل: دؤزونDözün  

تولرانت: دؤزون‌لو Dözünlü ، دؤزگونDözgün

سکولاریزم: بوندالیق Bundalıq

سکولار: بوندالی  Bundalı

لائیسیسم: ائل‌ده‌ن‌لیکÉldenlik ، ائل‌ده‌ن‌اه‌رکÉldenerk

لائیک: ائل‌ده‌نÉlden ، ائل‌ده‌ن‌چیÉldençi

تئوکراسی، حکومت دینی: اوغان‌اه‌رک  Uğanerk

تئوکرات: اوغان‌اه‌ر Uğaner

 

سپیده، شفق: دان Dan 

سحر: ائرتهÉrte

نماز صبح: ائرته یوکونوÉrte Yükünü

نماز ظهر: اؤیله یوکونوÖyle Yükünü

نماز عصر: ایکیندی یوکونوİkindi Yükünü

نماز مغرب: آخشام یوکونوAxşam Yükünü

نماز عشاء: یاتسی یوکونوYatsı Yükünü

 

غرب: باتیBatı  

مغرب: گون باتارGünbatar          

غروب: باتسیقBatsıq ، گون باتیشی Gün Batışı  

شرق: دوغوDoğu            

مشرق: گون دوغارGündoğar     

طلوع: دوغسوقDoğsuq ، گون دوغوشوGün Doğuşu

سال شمسی: گونه‌ش ایلیGüneş İli

سال قمری: آی‌سال ایلAysal İl

سال میلادی: دوغوش ایلیDoğuş İli

سال هجری: کؤچ‌سه‌ل ایلKöçsel İl

 

هفته: یئدی‌جه Yédice

دوشنبه: باش‌گۆن Başgün

سه شنبه: توْزگۆن Tozgün

چهارشنبه: اوْدگۆن Odgün

پنج‌شنبه: اوْرتاگۆنOrtagün

جمعه: یئی‌گۆنYéygün

شنبه: ائل‌گون  Élgün     

یک‌شنبه: آراگۆنAragün

 

ژانویه: اوْجاق آیی Ocaq

فوریه: بوْز آیی Boz

ژوئن: چیچه‌ک آیی Çiçek

جولای: اوْراق آیی Oraq

مه: کؤچ آیی Köç

مارس: یئلین آیی Yélin

آوریل: قێرآچان آیی Qıraçan

آوگوست: بیچین آیی Biçin

سپتامبر: سیخمان آییSıxman

اوکتوبر: اه‌کیم آیی Ekim 

نوامبر: اۇلوسوْیوق آیی  Ulusoyuq

دسامبر: آرالێق آیی Aralıq

 

برای مطالعه‌ی بیشتر:

ضرورت آغاز «روند تورکی‌سازی»- «تورک‌جه‌له‌شدیرمه سوره‌جی»

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/08/blog-post_26.html

آیین نامه‌ی تورکی‌سازی نام‌های اشخاص و اماکن- کیشی و یئر آدلاری‌نی تورک‌جه‌له‌ش‌دیرمه‌ یؤنه‌رگه‌سی

https://sozumuz1.blogspot.com/2017/09/blog-post_61.html

تورک‌جه‌یه یئنی کلیمه قازاندیرما یول‌لاری - آئین‌نامه‌ی واژه‌سازی تورکی

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/07/blog-post_7.html

مئهران باهارلی - در ضرورت زدودن گرد و غبار فارسی از چهره‌ی تابناک تورکی

سنگ قبرها و اعلامیه‌های ترحیم و آگهی‌های فوت یک تورک، باید به ‌زبان تورکی باشد

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/12/blog-post_6.html

تورک‌له‌ر و تورک‌ایلی‌نین دینی تؤره‌ن‌له‌ری‌نین دیلی «تورک‌جه» اولمالی‌دیر.

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/04/blog-post_14.html

پیام‌های نهفته‌ در سنگ قبرها با سمبول آی اولدوز و نوشته‌های تورکی، و حروف لاتینی و اورخونی

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/12/blog-post_31.html

مئهران باهارلی - جمهوری اسلامی و سنگ قبرهای تورکی و یا جمهوری اسلامی از سنگ قبرهای تورکان چه ‌می‌خواهد

مئهران باهارلی - سمبول‌های تورک در سنگ قبرهای تورک‌ایلی

تۆرک‌جه یازێ‌لێ، آی‌اولدۇزلۇ و دامقالێ تۆرک سین‌داش‌لارێ

https://www.facebook.com/media/set/?set=a.395460074339304&type=3

تۆرک‌جه یاس دۇیۇرۇلارێ، قێرخ تؤره‌نی بیلدیری‌له‌ری

https://www.facebook.com/media/set/?set=a.395471841004794&type=3

تۆرک‌جه یازێ‌لێ دیکیلی‌داش‌لار- عوْثمانلێ

https://www.facebook.com/media/set/?set=a.395485787670066&type=3

آجی ایتگی‌: تۆرک شعر و ادبیاتێ یاس‌دا: اۇلۇ تۆرک اوْزانێ اۇستاد غلامرضا بهاری یاشامێ‌نێ ایتیردی

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/12/blog-post_16.html

آغان AĞAN - آغمیشAĞMIŞ : شهید

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/12/agan.html

تحریم مدارس فارسی در یک روز و یا یک ساعت مشخص در سراسر ایران

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/06/blog-post_23.html