کودکی شاه اسماعیل و تربیت او در جزیره‌ی آقتامار دریاچه‌ی وان توسط
کشیشان ارمنی بنا به منابع اوروپایی، ارمنی و شرفنامه؛ و مینیاتور داروغه‌ی آختامار
توسط شاه تهماسب
مئهران باهارلی
Avrupalı ve Ermeni kaynakları ile Şerefname’ye göre Şah İsmail'in Van Gölü'ndeki Aktamar Adası'nda geçirdiği çocukluğu, Ermeni rahipler tarafından yetiştirilmesi, ve Şah Tahamsb'ın Aktamar Darugası minyatürü
Shah Ismail's childhood and his upbringing on Akhtamar
Island in Lake Van by Armenian priests according to European and Armenian sources
and Sharafnameh, and the miniature of Akhtamar’s Daruga by Shah Tahmasb
MÉHRAN BAHARLI
https://independent.academia.edu/MBaharli
https://sozumuz1.blogspot.com/
https://www.facebook.com/profile.php?id=100016259447627
خلاصه
اقلا چهار شاه اسماعیل متفاوت وجود دارد: شاه اسماعیل به عنوان یک شخصیت تاریخی، شاه اسماعیل به عنوان یک فیگور مذهبی علویان تورک آناتولی، شاه اسماعیل به عنوان یک فیگور ادبی در فولکلور و ادبیات آشیقی تورک، شاه اسماعیل به عنوان یک شخصیت و قهرمان ملی در تاریخ‌نگاری آزربایجانی. به جز شاه اسماعیل تاریخی، سه شاه اسماعیل دیگر شخصیت‌هایی تخیلی و غیر واقعی هستند. یکی از برهه‌های مهم حیات شاه اسماعیل تاریخی، دوران کودکی او در جزیره‌ی آختامار دریاچه‌ی وان و تربیت او توسط کشیشان کلیسای ارمنی سورپ خاچ (صلیب مقدس) است. منابع تاریخی اوروپایی وقت در موضوع گذراندن دوران کودکی و نوجوانی شاه اسماعیل در آن سال‌ها در آختامار اجماع نظر دارند. این موضع در وقایع‌نامه‌های ارمنی هم ذکر شده و مورد تائید تاریخ‌نگاری ارمنی است. هر چند در جزئیات، بین آن‌ها تفاوت‌هایی وجود دارد (تبعید شدن و یا فرار کردن به آنجا، مدت سکونت در آنجا، بودن و یا نبودن برادرانش با او در جزیره، ...).
رستم بیگ آغ‌قویون‌لو بعد از قتل شیخ حیدر تصمیم گرفت زن و سه پسر او را هم به قتل به‌رساند. اما به توصیه‌ی چند تن از امیرانش، زن شیخ حیدر و یا مادر تنی شاه اسماعیل را به تبریز فرستاد. و برای دور نگاه داشتن شاه اسماعیل و دو برادرش از جمعیت‌های صوْفوُ – علوی قیزیلباش طرف‌دارشان در منطقه، احتمالاً با توافق مادر تنی‌شان، آن‌ها را به قصبه‌ی ارمنی‌نشین آرمینیگ در جزیره‌ی آختامار واقع در دریاچه‌ی وان در آناتولی شرقی تبعید کرد. این قصبه و جزیره مقرّ اوسقوف اعظم ارمنی بود و صرفاً در کلیسای سورپ خاچ آن (صلیب مقدس)، صدها راهب و کشیش مشغول خدمت بودند. طبق این منابع، کشیشان ارمنی جزیره، شاه اسماعیل کودک را تا سال‌های بلوغ او (٦-١٤ ساله‌گی؟) تربیت و بزرگ کردند. در این دوره یک راهب ارمنی از شاه اسماعیل صغیر محافظت می‌کرد. سه راهب ارمنی هم به عنوان مربی و مرشد، متون مقدس مسیحی (عهد قدیم و عهد جدید، اناجیل و تورات، ...) را به اسماعیل نوجوان آموزش می‌دادند و پوچی و بیهودهگی دین اسلام (مذهب سنّی) را به او آشکار می‌ساختند. رستم بیگ پس از چند سال، دوباره تصمیم به قتل آن‌ها گرفت و برای تسلیم گرفتنشان قاصدی را به جزیره فرستاد. اما ارمنیان جزیره از تسلیم اسماعیل نوجوان که محبوب و نورچشمی ایشان بود، خودداری کردند و خواستار شدند تا قاصد به تبریز بازگشته و یک نامه‌ی رسمی از رستم بیگ دائر بر تسلیم اسماعیل و برادرانش بیاورد. اما تا قاصد به تبریز رفته و باز گردد، ارمنیان اسماعیل و دو برادر و دایه‌‌اش را از جزیره به قاراباغ که اکثر اهالی آن صوُفَوی‌یان تورک بودند فراری دادند. بدین ترتیب او از مرگ حتمی نجات یافت. این فراری دادن متهورانه، علاوه بر مخفی و تربیت کردن شاه اسماعیل به مدت چندین سال در آختامار، یک دلیل دیگر برای مدیون ساختن شاه اسماعیل به ارمنیان شد. بنا به این منابع، جنگ‌جویان ارمنی (و گورجی)، بعداً به شاه اسماعیل در رسیدن به قدرت هم کومک کردند و یک بار دیگر او را مدیون و وام‌دار خود ساختند.
تربیت ارمنی – مسیحی شاه اسماعیل در آختامار در تشکل آرا و عقاید سیاسی او (سنی‌ستیزی، عوثمان‌لی‌ستیزی، تورکمان ستیزی، ... شدید)، تاثیر داشت. بدون بررسی این برهه و تاثیرات آن، نه‌می‌توان درک درست و جامعی از دلایل اتحاد بین فرقه‌ی سیاسی قیزیلباش و در امتدادش مذهب شیعه با ناسیونالیسم ارمنی و دولت‌های صلیبی، همچنین ارمنی‌پرستی افراطی صفویان و امتیازات متعدد و بی‌همتای داده شده به ارمنیان در دوران صفویه به دست آورد. در اواخر عمر شاه اسماعیل، در راستای سیاست رسمی جدید دولت قیزیلباش در شیعه‌ی امامی نشان دادن خود، دوران کودکی شاه اسماعیل در جزیره‌ی آختامار و ... در منابع و تاریخ‌نگاری رسمی دولت قیزیلباش به صورت بنیادین بازنویسی، و در این میان نام «آقتمر قارس» توسط تاریخ‌نگاران دولتی و رسمی صفوی تحریف و به «استخر فارس» تغییر داده شد. در تاریخ‌نگاری آزربایجانی، روابط ارمنی و مسیحی با شیخ حیدر، شاه اسماعیل (در دوران کودکی، به قدرت رسیدن و حاکمیت)، و حرکت سیاسی قیزیلباش، به طور سیستماتیک سانسور و حذف شده است. زنده‌گی شاه اسماعیل در سال‌های کودکی‌اش در جزیره‌ی آختامار، مقرّ اوسقوف اعظم ارمنی و مغزشویی و تربیت او به صورت یک شخص ضد تورکمان و ضد عوثمان‌لی و ضد مسلمان توسط راهبان ارمنی کلیسای سورپ خاچ آن جزیره هم، مسکوت و مخفی نگاه داشته شده است.
در این کتاب‌چه نخست خلاصه‌ای از مقاله‌ی رودولف ماتئیی در باره‌ی ارتباطات ارمنی شاه اسماعیل، و قسمت‌های مربوط به سال‌های اقامت و حیات شاه اسماعیل کودک – نوجوان در جزیره‌ی آختامار را از سفرنامه‌ی جییوواننی آنجییولئللو، کتاب یک تاجر گمنام، و سفرنامه‌ی کاترینو زنو نقل کرده‌ام. سپس اشارات به این موضوع در وقایع‌نامه‌ها و تاریخ‌نگاری ارمنی و کتاب شرف‌نامه‌ی بیتلیسی را آورده‌ام. در قسمت بعدی مقاله، سیر جای‌گزینی اصطلاح «استخر فارس» به جای «اقتمر قارس» در منابع فارسی و اوروپایی را بر اساس ملاحظات زبان‌شناسی تشریح، و برای نخستین بار یک مینیاتور ترسیم شده توسط شاه تهماسب اول در ارتباط با آختامار را معرفی کرده‌ام. در این میناتور، یک مجلس موسیقی و رقص و شراب‌خواری به افتخار داروغه‌ی اختمر – آختامار با حضور ائشیک‌آغاسی - رئیس دربار قیزیلباش به تصویر کشیده شده است. این سند مهم نشان می‌دهد در دوره‌ی شاه تهماسب، خاطره‌ی حیات شاه اسماعیل در جزیره‌ی آختامار و تربیت او توسط کشیشان ارمنی هنوز معلوم بود و گرامی داشته و تقدیر می‌شد.
کلمات کلیدی: شاه اسماعیل، آختامار، ارمنی، قیزیلباش
Özet
En az dört farklı Şah İsmail vardır: Tarihi bir şahsiyet olarak Şah İsmail, Anadolu Türk Alevilerinin dini bir figürü olarak Şah İsmail, Türk Aşık folkloru ve edebiyatında edebi bir şahsiyet olarak Şah İsmail, ve Azerbaycan tarihçiliğinde milli karakter ve kahraman olarak Şah İsmail. Tarihi Şah İsmail dışında diğer üç Şah İsmail, kurgusal ve tarihen var olmayan karakterlerdir. Tarihi Şah İsmail'in hayatındaki en önemli dönemlerden biri, Van Gölü'ndeki Aktamar Adası'nda geçen çocukluğu ve oradaki Surp (Kutsal) Haç Ermeni Kilisesi'nin rahipleri tarafından yetiştirilmesidir. Dönemin Avrupa tarih kaynakları Şah İsmail'in çocukluğunu ve ergenliğini Aktamar'da geçirdiği konusunda hemfikirdir. Bu bilgi Ermeni kroniklerinde de bulunmakta ve Ermeni tarihçiliği tarafından doğrulanmaktadır. Her ne kadar sürgüne gönderildiği ya da oraya kaçtığı, adada ne kadar yaşadığı, kardeşlerinin adada yanında olup olmadığı gibi ayrıntılarda bazı farklılıklar olsa da.
Rüstem Bey Akkoyunlu, Şeyh Haydar'ı öldürdükten sonra eşi ve üç oğlunu da ortadan kaldırma kararı aldı. Ancak bazı emirlerinin tavsiyesi üzerine aynı zamanda Şah İsmail'in annesi olan Şeyh Haydar'ın eşini Tebriz'e göndermeyi tercih etti. Şah İsmail ve iki kardeşini ise bölgedeki Sofu-Alevi Kızılbaş nüfusundan uzak tutmak için ve muhtemelen annelerinin onayıyla, Doğu Anadolu'da yer alan Van Gölü'ndeki Aktamar Adası'nda Ermeni kasabası Arminig'e sürgüne gönderdi. Sadece Kutsal Haç Kilisesi'nde yüzlerce keşiş ve rahibin bulunduğu bu kasaba ve ada, Ermeni başpiskoposunun ikametgahı olarak hizmet ediyordu. Bu kaynaklara göre adadaki Ermeni rahipler, Şah İsmail'i ergenlik çağına gelene kadar (yaklaşık 6-14 yaş arası) yetiştirmiş ve büyütmüşlerdir. Bu süre zarfında bir Ermeni keşiş Şah İsmail'in vasisi olarak görev yapmıştır. Üç Ermeni keşiş de öğretmeni ve akıl hocası olarak ona Eski Ahit, Yeni Ahit, İncil ve Tevrat gibi Hıristiyan kutsal metinleri öğretiyor ve kendisine (Sünni) İslam'ın boşunalığını ve anlamsızlığını açıklıyorlardı. Bir kaç yıl sonra Rüstem Bey bir kez daha onları öldürmeye karar verdi ve teslim alınmaları için adaya bir görevli gönderdi. Ancak adanın Ermenileri, gözdeleri olan genç İsmail'i teslim etmeği reddettiler. Görevlinin Tebriz'e dönmesi ve bizzat Rüstem Bey'den İsmail ve kardeşlerinin teslim edilmesini talep eden resmi bir mektup getirmesine ısrar ettiler. Ancak Tebriz'e giden görevli geri dönmeden önce, Ermeniler İsmail'i, iki kardeşini ve dadılarını adadan, sakinlerinin çoğunun Türk Sofular olan Karabağ'a kaçırmayı başardılar. Şah İsmail'i kesin ölümden kurtaran bu cesur kurtarma hareketi, o'nun birkaç yıl boyunca Aktamar'da saklanması ve büyütülmesine ek olarak, Ermenilere olan minnettarlığını ve borcunu daha da derinleştirdi. Aynı tarihi kaynaklar, Ermeni (ve Gürcü) savaşçıların daha sonra Şah İsmail'in iktidara gelmesine yardım ederek onu bir kez daha kendi borçları altına soktuklarını öne sürüyor.
Şah İsmail'in Aktamar'da Ermeni-Hıristiyan rahiplerce yetiştirilmesi, onun aşırı Sünni karşıtlığı, Osmanlı karşıtlığı, Türkman karşıtlığı ve Türkofobisi gibi siyasi görüşlerinin oluşmasında önemli etkiye sahip olmuştur. Bu dönemi ve etkilerini incelemeden Kızılbaş siyasî akımı ve onun uzantısında İmami Şiilik ile Ermeni milliyetçiliği ve Haçlı devletleri arasındaki ittifakın nedenlerini doğru ve kapsamlı bir şekilde anlamak mümkün değildir. Bu, aynı zamanda Safevilerdeki aşırı Ermenicilik ve Ermeniseverliğin yanı sıra Safevi döneminde Ermenilere verilen çok sayıda benzersiz ayrıcalık konularına da ışık tutuyor. Kızılbaş devletinin kendini İmami Şii olarak tanımlama yeni resmi politikasını benimsenmesi ardından, Şah İsmail’in Aktamar Adası'ndaki çocukluğu, Kızılbaş Devleti'nin resmi kaynakları ve tarih yazımında radikal biçimde yeniden yazıldı. Bu arada Safevi resmi tarihçiliği ve Fars tarihçiler "Aktamar Karsاختمر قارس " adını da "Estahr Farsاستخر فارس " olarak değiştirdiler. Sovyet Azerbaycanı tarih yazımında Şeyh Haydar'ın, Şah İsmail'in (çocukluk döneminde, iktidara gelmesi ve hükümdarlık döneminde) ve Kızılbaş siyasi hareketinin Ermeni-Hıristiyan bağlantıları sistematik olarak sansürlenmiş ve göz ardı edilmiştir. Şah İsmail'in, Van Gölü Ermeni başpiskoposunun ikametgahı olan Aktamar Adası'ndaki Surp Haç Kilisesi'nde Ermeni rahipler tarafından Türkman karşıtı, Müslüman karşıtı ve Osmanlı karşıtı bir figür olarak yetiştirilmesi meselesi de saklanmıştır.
Bu kitapçıkta ilk önce Rudolph Mattei'nin Şah İsmail'in Ermeni bağlantılarını anlatan makalesinin bir özetini, ardından Giovanni Angiolello'nun Seyahatnamesi, Anonim Tüccarın Kitabı ve Caterino Zeno'nun Seyahatnamesi'nden Şah İsmail'in Aktamar Adası'nda geçirdiği çocukluk yıllarını detaylandıran alıntılar sundum. Ardında Ermeni kroniklerinde, Ermeni tarihçiliğinde ve Bitlisi'nin Şerefname kitabında bu konuyla ilişkin var olan bilgilere değindim. Daha sonra Fars ve Avrupa kaynaklarında "Estakhr Farsاستخر فارس " teriminin "Aktamar Karsاقتمر قارس " ile değiştirilmesi sürecine ilişkin dilbilimsel açıklamalara yer verdim. Makalemde ayrıca ilk kez olmak üzere, Şah Tahmasb'ın çizdiği, Aktamar Darugası onuruna ve Kızılbaş sarayı Eşikağası'nın huzurunda yapılan müzikli, danslı ve içkili eğlence meclisini tasvir eden minyatürü tanıttım. Bu önemli belge, Şah Tahmasab'ın hükümdarlığı döneminde Şah İsmail'in Aktamar Adası'nda Ermeni rahipler tarafından yetiştirilmesinin Kızılbaş yetkilileri tarafından hâlâ bilindiğini, buna değer verildiğini ve takdir ediliğini gösteriyor.
Açar Sözcükler: Şah İsmail, Aktamar, Ermeni, Kızılbaş
Abstract
There are at least four different Shah Ismails: Shah Ismail as a historical figure, Shah Ismail as a religious figure of Anatolian Turkish Alevis, Shah Ismail as a literary figure in Turkish Aşık folklore and literature, and Shah Ismail as a national character and hero in Azerbaijani historiography. Apart from the historical Shah Ismail, the other three Shah Ismails are fictional and non-historic characters. One of the most crucial periods in the life of the historical Shah Ismail is his childhood on Akhtamar Island in Lake Van and his upbringing by the priests of the Armenian Church of Surp Khach (Holy Cross) there. Contemporary European historical sources agree on the fact that Shah Ismail spent his childhood and adolescence on Akhtamar. This information is also found in Armenian chronicles and confirmed by Armenian historiography. Although there are some discrepancies in the details, such as whether he was exiled or fled there, how long he lived on the island, and whether his brothers were with him on the island.
After killing Şeyh Haydar, Rüstem Bey Akkoyunlu made decision to also eliminate his wife and three sons. However, on the advice of some of his emirs, he chose instead to send Şeyh Haydar's wife, who was also Shah Ismail's mother, to Tebriz. In order to keep Shah Ismail and his two brothers away from the Sofu-Alevi Kızılbaş population in the region, possibly with their mother’s approval, he exiled them to the Armenian town of Arminig on Akhtamar Island in Lake Van, located in Eastern Anatolia. This town and island served as the residence of the Armenian archbishop, with hundreds of monks and priests ministering in the Church of the Holy Cross. According to these sources, Armenian priests on the island educated and raised Shah Ismail until he reached puberty (approximately between 6 and 14 years old). During this time, an Armenian monk served as Shah Ismail’s guardian. Three Armenian monks acted as his teachers and mentors, instructing him in Christian scriptures such as the Old Testament, New Testament, Gospels and Torah. They revealed the absurdity and futility of Islam (Sunni religion) to him. After several years, Rüstem Bey once again decided to kill them and sent a messenger to the island to demand their surrender. However, the Armenians of the island refused to give up the young Ismail, who was their beloved favorite. They insisted that the messenger return to Tebriz and bring an official letter from Rüstem Bey himself requesting the surrender of Ismail and his brothers. Before the messenger could make the journey to Tebriz and back, the Armenians managed to smuggle Ismail, his two brothers and their nanny from the island to Karabagh, a region where most of its inhabitants were Turkish Sofus. This daring rescue saved Shah Ismail from certain death, and combined with hiding and raising Shah Ismail for several years in Akhtamar, further deepened Shah Ismail’s gratitude towards the Armenians. Same historical sources suggest that Armenian (and Georgian) warriors later assisted Shah Ismail in gaining power, once again putting him in their debt.
The Armenian-Christian upbringing of Shah Ismail in Akhtamar had significant impact on the formation of his political opinions including extreme anti-Sunnism, anti-Ottomanism, anti-Turkmanism, and Turkophobia. Without examining this period and its effects, it is not possible to have a correct and comprehensive understanding of the reasons for the alliance between the Kızılbaş political sect, Shiite religion, Armenian nationalism and the Crusader states. This also sheds light on the extreme Armenianism and Armenophilism of the Safavids, as well as the numerous unparalleled privileges given to Armenians during the Safavid era. After adopting the new official policy to identify as Imami Shia by the Kızılbaş government, towards the end of Shah Ismail's life, his early life and childhood on Akhtamar Island were radically rewritten in the official sources and historiography of the Kızılbaş State. Meanwhile, Safavid official historiography and Persian historians changed the name "Akhtamar Qarsاقتمر قارس " to "Estakhr Farsاستخر فارس ". In Azerbaijani historiography, the Armenian-Christian connections of Şeyh Haydar, Shah Ismail (during his childhood, rise to power and reign), and the Kızılbaş movement have been systematically censored and omitted. The issue of Shah Ismail's upbringing on Akhtamar Island, the residence of the Armenian archbishop of Lake Van, and being raised as an anti-Turkish, anti-Muslim, and anti-Ottoman figure by the Armenian monks at the Surp Khach Church, have also been kept hidden and undisclosed.
In this booklet, I have included a summary of Rudolph Mattei's article discussing Shah Ismail's Armenian connections. I have also provided excerpts from Giovanni Angiolello's Travelogue, Anonymous Merchant’s Book, and Caterino Zeno's Travelogue, which detail Shah Ismail's time on Akhtamar Island during his childhood. Additionally, I have presented references to this topic in Armenian chronicles, historiography and Bitlisi's Sharafnameh book. In the following section, I have provided linguistic explanations on the replacement of the term "Estakhr Farsاستخر فارس " with "Aghtamar Qarsاقتمر قارس " in Persian and European sources.
I have also introduced for the first time a miniature drawn by Shah Tahmasb, which depicts a music, dance, and wine-drinking assembly in honor of Akhtamar Darugha, with the presence of the head of the Kızılbaş court - Eşikağası. This significant document highlights that during the Shah Tahmasab’s reign, the memory of Shah Ismail's upbringing by Armenian priests on Akhtamar Island was still known, cherished and appreciated by Kızılbaş officials.
Keywords:
Shah Ismail, Akhtamar, Armenian, Qizilbash
.png)
%20-%20Copy.png)
%20(1).jpg)
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
.png)
مقدمه
صفویسم مولفه‌ای محوری در سیاست‌ها و استراتژی‌های تورک‌ستیزان و در میان آن‌ها تاریخ‌نگاری – هویت ملی ایرانی و تاریخ‌نگاری – هویت ملی آزربایجانی است. به عنوان نمونه یک تحلیل‌گر پان‌ایرانیست چنین می‌نویسد: «بازتعریف و تبیین سیاست‌های نظامی و بین‌المللی و دستاوردهای تمدنی و ملی شاهان هخامنشی و دیگر سلسله‌های بزرگ ایرانی به خصوص سلسله‌ی صفویه باید در دستور کار قرار بگیرد و از ظرفیت میراث صفوی برای گفتمان‌سازی و مقابله با هجوم پان‌تورکیسم به کشور و استان‌های آزری‌زبان استفاده شود. در این صورت کشور در برابر ویروس قومیت‌گرایی واکسینه شده و با تقویت اتحاد و وحدت ملی می‌توان به شکست قطعی سیاست‌های تورکیه برای بلوک کردن کوریدور شمال – جنوب ایران اومیدوارتر بود». (دوکتور احسان موحدیان. از الآن خواب شوم آزربایجان و تورکیه را دریابیم. سایت دیپلوماسی ایرانی).
Çeviri: Safevilik, Türk karşıtlığının politika ve stratejilerinde merkezi bir bileşendir. Bunların arasında İran ulusal kimliği ve İran tarih yazımının yanı sıra Azerbaycan tarih yazımı ve Azerbaycan ulusal kimliği de bulunmaktadır. Örnek olarak İran Diplomasi Saytında pan-İranist bir analist şöyle yazıyor:
Dr. Ehsan Movehhediyan: Şimdiden Azerbaycan ve Türkiye'nin şom planlarını anlayalım. İran Diplomasisi sitesi
Çeviri:
"Ahameniş Şahlarının ve diğer büyük İran sülalelerinin, özellikle de
Safevi sülalesinin askeri ve uluslararası politikaları ile medeniyetsel başarılarını
ve ulusal kazanımlarını yeniden tanımlamak ve açıklamak, bizim gündemimiz ve
agendamızda olmalıdır. Safevi mirası, söylem oluşturmak ve Pan-Türkizmin ülke
ve Azerice konuşulan eyaletlere saldırısına karşı koymak için kullanılmalıdır. Böylece
ülke, [Türk] etnikçilik virüsüne karşı aşılanmış olur ve biz de ulusal birlik
ve beraberliğin güçlendirilmesiyle Türkiye'nin İran'ın kuzey-güney koridorunu bloke
etmeğe yönelik politikalarının kesin yenilgisi konusunda
daha iyimser olabiliriz”.
تاکنون نقش ارمنیان در تاسیس دولت قیزیل‌باشیه، شکل‌دهی به آراء و سیاست‌های شاه اسماعیل اول بنیان‌گذار آن دولت و شاه عباس اول برجسته‌ترین پادشاه آن سلسله به وضوح و دقت بررسی و عرضه نه‌شده است. حال آن که کلیسای ارمنی، بسیار بیشتر از وئنئدیک – ونیز و کاتولیسیسم در آفرینش صفویسم، شکل‌گیری شخصیت شاه اسماعیل اول و شاه عباس اول، اعتقادات و آئین‌های مذهب علوی قیزیل‌باشی تورکی و مذهب شیعه‌ی امامی فارسی نقش و تاثیر داشته است. بدون وقوف بر این نقش و تاثیرات، از یک سو اتحاد استراتژیک جمهوری اسلامی ایران – دولتی اسلامیست – با ارمنستان اشغال‌گر، و از طرف دیگر دولت و قهرمان ملی شمردن صفویان ماشه‌ی اوروپای صلیبی بر علیه تورکان و مسلمانان در تاریخ‌نگاری آزربایجانی و هویت ملی آزربایجانی، و تورک‌ستیزی شدید هر دوی این‌ها – یعنی ایران‌گرایی و آزربایجان‌گرایی – غیر قابل توضیح است.
غور و تدقیق در منابع و اسناد دست اول مخصوصاً اوروپایی و مسیحی – که نوعاً در تاریخ‌نگاری ایرانی و آزربایجانی سانسور شده‌اند – نشان می‌دهد شاه اسماعیل اول از دوران کودکی تحت تاثیر و تربیت کشیشان ارمنی و معروض به مغزشویی آن‌ها بود. این اسناد و منابع شاه اسماعیل اول را به صورت مسیحی‌دوست – Philo-Christian، و مسیحی مخفی – Crypto-Christian (مخفیانه تغییر دین داده به مسیحیت به دست کشیشان و کلیسای ارمنی) عرضه می‌کنند. و اما طبق همین اسناد و منابع شاه عباس اول، قطعاً یک مسیحی مخفی – Crypto-Christian بود. از نتایج این امر ورود بعضی از آموزه‌های معین مسیحیت از طریق کلیسای ارمنی، هم به گونه‌ی قیزیل‌باشی مذهب علوی تورک (تثلیث، مقام خلیفه‌گی، ....) و هم به شیعه‌ی امامی فارسی (صنف روحانی، بسیاری از عزاداری‌های شیعیان، ...)، و یهودی‌ستیزی و ایران زده‌گی به هر دو است. (منظور از گونه‌ی قیزیل‌باشی مذهب علوی تورکی، فرقه‌ای سیاسی از جریان غالی دوازده امامی در میان تورکمانان آناتولی و تورک‌ایلی به رهبری شیخ حیدر و شاه اسماعیل و ... است که به شدت ضد عوثمان‌لی و ماشه‌ی صلیبیان بود. در مقابل گونه‌ی قاراقویون‌لوی مذهب علوی تورکی، که یک جریان غالی دوازده امامی عوثمان‌لی‌دوست و متفق آن‌ها بر علیه صلیبیان در میان تورکمانان بود و بقایای آن امروز در تورک‌ایلی، در استان‌های آزربایجان غربی و همدان هنوز باقی است).
پادشاهان مذکور صفوی به سبب تحت تاثیر شدید کلیسای ارمنی بودن، دشمن سرسخت مسلمانان و تورک‌ها و در راس آن‌ها عوثمان‌لی‌یان و در این استقامت متحد استراتژیک و در خدمت سیاست‌های تورک‌ستیزانه‌ی اوروپای صلیبی بودند. این تمایل و خصلت عیناً به دو هویت ملی ایرانی – تاریخ‌نگاری ایرانی و هویت ملی آزربایجانی – تاریخ‌نگاری آزربایجانی در روزگار ما هم منتقل شده است: به سبب عجین شدن اصل دشمنی با تورک در شیعه‌ی امامی فارسی و علوی‌گری قیزیل‌باشی عمدتاً از طریق کلیسا و آموزه‌های ارمنی است که امروزه جمهوری اسلامی ایران – که یک دولت ظاهراً اسلامیست و بنیادگرای شریعت‌محور است متحد استراتژیک ارمنستان اشغال‌گر و در مقایسه با دولت ظاهراً سکولار پهلوی به مراتب ارمنی‌پرست‌تر است. و یا در تورکیه حزب جمهوری خلق ظاهراً سکولار که بدنه‌ی اصلی طرف‌داران آن را علویان تشکیل می‌دهند، در مقابل جمهوری آزربایجان سکولار از تجاوزات و توسعه‌طلبی ارمنستان و ایران حمایت می‌کند (مثلاً با ادعای دروغ به کار گرفتن تکفیری‌ها توسط جمهوری آزربایجان در جنگ ٤٤ روزه توسط اونال چئویک‌اؤز معاون رهبری حزب جمهوری خلق، و اخیراً راه ابریشم پیشنهادی قیلیچ‌داراوغلو رهبر آن حزب که جمهوری آزربایجان را بای‌پس کرده از ایران تحت حاکمیت فارس می‌گذرد).
سانسور و حذف تربیت و مغزشویی شاه اسماعیل نوجوان به مدت چهار – پنج سال توسط کشیشان و راهبان کلیسای ارمنی جزیره‌ی اقتمر
تاریخ‌نگاری آزربایجانی و هویت ملی آزربایجانی – ایدئولوژی آزربایجانیسم هم مانند پان‌ایرانیسم و ناسیونالیسم فارسی - ایرانی، دولت صفوی (و نه قیزیلباش) را دولت ملی خود و سه پادشاه مشهور آن سلسله یعنی شاه اسماعیل اول، شاه تهماسب و شاه عباس اول، که از عوامل تعیین کننده در آفرینش دولت مودرن ایران و شیعه‌ی امامی فارسی و صنف روحانیت و ... در شکل امروزی هستند را شخصیت‌های ملی خویش می‌داند. زیرا تاریخ‌نگاری آزربایجانی و هویت ملی – ناسیونالیسم آزربایجانی برآیند تاریخ‌نگاری ایرانی و پان‌ایرانیستی، حرکت انگلیسی مشروطه و استالینیزم روسیه، و در نتیجه ماهیتاً و ذاتاً ضد تورک است. تقدیم کردن صفویان به عنوان دولت ملی آزربایجانی و بوت‌سازی از سه پادشاه مشهور آن سلسله توسط روسیه‌ی استالینیستی و تاریخ‌نگاری آزربایجانی و هویت ملی آزربایجانی – ایدئولوژی آزربایجانیسم، صرفاً بدان سبب است که صفویان مذکور با تورکان و هویت ملی تورک و عوثمان‌لی‌یان دشمنی عمیق داشتند.
در تاریخ‌نگاری آزربایجانی، ارتباطات ارمنی – شاه اسماعیل و عموماً روابط ارمنی – قیزیل‌باش‌ها و صوُفَویان به طور سیستماتیک تحریف و سانسور و حذف می‌شود (در این مورد اسناد متعددی در سؤزوموز منتشر خواهد شد). مساله‌ی زنده‌گی شاه اسماعیل نوجوان در جزیره‌ی آختامار دریاچه‌ی وان مقرّ اوسقوف اعظم ارمنی و تربیت و مغزشویی او توسط کشیشان و راهبان کلیسای سورپ خاچ ارمنی در آن جزیره به صورت یک شخص ضد تورک و ضد مسلمان و ضد عوثمان‌لی که در منابع اوروپایی وقت به کرّات آمده هم ، در تاریخ‌نگاری آزربایجانی تماماً مسکوت و مخفی نگاه داشته شده است. به عنوان نمونه در صفحه‌ی ٧٥ کتاب زنده‌گی و شخصیت شاه اسماعیل اول (٤٩٨ صفحه) که عکس آن ضمیمه‌ی این مقاله‌ی من است، به هنگام نقل مطالب تاجر گمنام، قسمت مربوط به زنده‌گی شاه اسماعیل نوجوان در آختامار، تماماً سانسور و حذف شده‌اند[1].
تحریف و تغییر اختمر قارس به استخر فارس
در منابع و تاریخ‌نگاری رسمی دولت قیزیلباش که دهه‌ها بعد، در اواخر عمر شاه اسماعیل منتشر شدند، به موجب سیاست رسمی جدید این دولت در مسلمان – شیعه‌ی امامی نشان دادن خود، دوران کودکی او بازنویسی شد. در این راستا «اختمر قارس» مقر جاثولیقوس ارمنی که شاه اسماعیل کودکی خود را در آن گذرانده بود، با استفاده از تشابه املایی موجود بین این دو، به «استخر فارس» تحریف و تغییر شد: اقتمر قارس ← استخر فارس.
علاوه بر تشابه املایی عربی، عامل املای لاتینی هم ممکن است در تحریف اختمر – اقتمر به استخر دخیل بوده باشد. بدین شرح که در نسخه‌ی خطی سفرنامه‌ی آنجییولئللو نام آقتامار – اقتمر با املای قدیمی، با حرف سین و به صورت آستومار – استمر ثبت شده است. این املاء شاید اشتباه ناسخ است و احتمالا از آنجا حادث شده که وی حرف C با صدای ک در فورم اصلی این اسم را حرف C با صدای نرم س گمان کرده است. حرف لاتینی C در ایتالیایی و لاتینی و بسیاری دیگر از زبان‌های اوروپایی دارای دو صدای نرم – اینجه «س – چ» و کلفت – قالین «ق -ک» است؛ مانند سنت Cent و کار Car در انگلیسی. این املای اشتباه، یعنی نوشتن حرف C به صورت حرفS ، شاید در تحریف بعدی ماجرای مخفی شدن اسماعیل نوجوان در «آقتامار قارس» در آناتولی شرقی به صورت «استخر فارس» در ایران جنوبی موثر بوده است: اقتمر ← استمر ← استخر
مینیاتور پذیرایی از داروغه‌ی آختامار ترسیم شده توسط شاه تهماسب
علی رغم سانسور و بازنویسی تاریخ توسط تاریخ‌نگاری رسمی شاهان صفوی و سعی آن‌ها برای مخفی نمودن سال‌های تربیت شاه اسماعیل در جزیره‌ی آختامار، اسنادی در این باره وجود دارد (در حالی که هیچ سند رسمی در مورد تبعید ادعایی او به استخر فارس وجود نه‌دارد و یا من از وجود آن مطلع نیستم). یکی از این اسناد، مینیاتوری است که شاه تهماسب آن را برای برادر خود بهرام میرزا، ظاهراً در سال‌های ١٥٢٠-١٥٣٠ در تبریز ترسیم کرده است. این مینیاتور که آن را برای اولین بار در ارتباط با حیات شاه اسماعیل در آختامار معرفی می‌کنم پذیرایی ایشیک‌آغاسی قارپوز سلطان از داروغه‌ی[2] اختمر، هیبت آغا را در یک مجلس موسیقی و رقص و شراب‌خواری، با حضور یک نی‌زن (استاد نعمان نایی)، مولانا احمد (قش؟، شش؟)، ساقی (تحفه جان)، و رقاص (طرفه) نشان می‌دهد. آشکارا در دوره‌ی شاه تهماسب خاطره‌ی گذراندن کودکی شاه اسماعیل در جزیره‌ی آختامار و تربیت و حفاظت و فراری دادنش توسط کشیشان ارمنی معلوم و زنده بود، و به همین سبب هم آختامار و مقامات آختامار مانند داروغه‌ی آن دارای جای‌گاهی خاص و گرامی در نزد شاه تهماسب و دربار قیزیلباش بودند. این مینیاتور برگ اول مرقع بهرام میرزا است و در موزه‌ی توپ‌قاپی سارایی استانبول نگه‌داری می‌شود[3].
مغزشویی شاه اسماعیل جوان توسط راهبان ارمنی در کلیسای جزیره‌ی آختامار – اقتمر در دریاچه‌ی وان
در این نوشته قسمت‌هایی از مقاله‌ی «مسیحیان در ایران صفوی: مهمان‌نوازی و آزار» تالیف رودولف ماتئیی را مستقیماً و کلمه به کلمه از انگلیسی به فارسی ترجمه کرده‌ام[4]. در این قسمت‌ها مولف به روابط عنصر و کلیسای ارمنی با شاه اسماعیل اول پرداخته است. مهم‌ترین و جالب توجه‌ترین موضوع مطرح شده در این قسمت‌ها، روایات و شایعات مربوط به مغزشویی شاه اسماعیل نوجوان در کلیسای سورپ خاچ[5] قصبه‌ی آرمینیگ در جزیره‌ی آختامار[6] – مقر جاثلیق [کاتولیکوس Catholicos] اوسقوف اعظم کلیسای ارمنی – واقع در دریاچه‌ی وان در آناتولی شرقی است.
ترجمه‌ی نادرست مترجمین فارسی متن اصلی رودولف ماتئیی
مقاله‌ی «مسیحیان در ایران صفوی: مهمان‌نوازی و آزار» تالیف رودولف ماتئیی توسط مصطفی نامداری مفرد و حسن زندیه تحت نام «مسیحیان در دوره صفویه: از پذیرائی تا آزار و تعقیب» به فارسی ترجمه شده است. اما در این ترجمه اشتباهات متعددی وجود دارد و در مواردی ترجمه‌ی متن انگلیسی تماماً غلط انجام گرفته است. به عنوان نمونه:
الف-در جمله‌ی زیر «کیریپتو مسیحی» به معنی «مسیحی مخفی – گیزلی خیریستییان» و منظور آن است که شاه اسماعیل مخفیانه به دین مسیحی درآمده بود. مترجمین فارسی آن را به صورت نادرست «فرمان‌روای مسیحی ناشناخته» ترجمه کرده‌اند که آن مفهوم را نه‌می‌رساند.
متن اصلی رودولف ماتئیی: «همهی این‌ها ترکیب شدند تا [شاه] اسماعیل را به
عنوان یک پیامبر جدید نشان دهند و او را
به عنوان یک کیریپتومسیحی (مسیحی مخفی) قابل قبول و احترام سازند».
ترجمه‌ی نادرست مترجمین فارسی: «به هر حال این امر وی را به عنوان فرمان‌روای مسیحی ناشناخته، قابل پذیرش و احترام جلوه داد».
ب-در جمله‌ی زیر گفته می‌شود شاه اسماعیل پیغامبر اسلام را یک «حقه‌باز بزرگ» نامیده است. مترجمین به جای آن، یک جمله‌ی تماماً جعلی نوشته‌اند:
متن اصلی رودولف ماتئیی: «شایعه پخش شده بود شاه اسماعیل، حضرت محمّد را یک
حقّه‌باز بزرگ خوانده»
ترجمه‌ی نادرست مترجمین فارسی: «شایعات راجع شاه اسماعیل در آن جا پراکنده شده بود که وی خود را محمّد، منجی بزرگ می‌خواند».
ج- در جمله‌ی زیر گفته می‌شود شاه اسماعیل متمایل شده بود اورشلیم را فتح و از دست تورک‌ها خارج کند. و در صورت تحقق این امر، اسرای مسیحی را آزاد سازد. در حالی که مترجمین، این قسمت را تماماً غلط ترجمه و ادعا کرده‌اند شاه اسماعیل قبلاً یک بار در گذشته اورشلیم را فتح و اسرای مسیحی در آن جا را از بنده‌گی تورکان عوثمان‌لی آزاد کرده بود ... حال آن که هم‌چو مطلبی نه در متن انگلیسی و نه در تاریخ وجود نه‌دارد.
متن اصلی رودولف ماتئیی: «در ادامه‌ی موضوعی قدیمی – داستانی مردمی، شایعه‌ای
منتشر شده بود که بنا به آن [شاه] اسماعیل متمایل شده بود تا اورشلیم را مجدداً
فتح [از کونترول تورک‌ها – مسلمانان خارج] کند، و هنگامی که این امر بزرگ – شاه‌کار
را متحقق ساخت، مسیحیانی که به اسارت تورکان عوثمان‌لی درآمده بودند را آزاد کند».
ترجمه‌ی نادرست مترجمین فارسی: «به دنبال اقدامی احترام برانگیز به لحاظ قدمت، شایعه‌ای راجع به تمایل شاه اسماعیل به فتح مجدد اورشلیم منتشر شد و نکته‌ی مهم‌تر انتشار یافته بود که او پیش از این یک بار این کار شاقّ را محقّق ساخته و مسیحیانی که به بنده‌گی تورکان عوثمانی درآمده بود را آزاد کرده بود».
٤-زیرنویس‌های موجود در این قسمت‌ها را که عمدتاً منابع را می‌دهند، ترجمه نه‌کردم. علاقه‌مندان می‌توانند به آن‌ها در اصل انگلیسی مقاله در لینک داده شده دست یابند.
پایان نوت مئهران باهارلی
نقل قول قسمت‌هایی از مقاله‌ی «مسیحیان در ایران صفوی: مهمان‌نوازی و آزار» تالیف رودولف ماتئیی در باره‌ی ارتباطات ارمنی شاه اسماعیل اول و مغزشویی او توسط راهبان کلیسای سورپ خاچ در جزیره‌ی اختامار – اقتمر دریاچه‌ی وان
در آغاز قرن شانزدهم میلادی، در اوج تهدیدات عوثمان‌لی، زمانی که بعضی پیش‌بینی می‌کردند تورک‌ها به زودی تا شهر کؤلن [Cologne, Köln][7] در اعماق آلمان خواهند رسید، بارقه‌ی اومید جدیدی در افق شرق ظاهر شد: شاه اسماعیل، رهبر کاریزماتیک یک جنبش مسیحیایی که در سال ١٥٠١ تبریز را پایتخت، و اسلام شیعی را دین رسمی قلم‌روی خود اعلام کرد. در یک اوروپای گرفتار و به ستوه آمده از تشویش دینی، شاه اسماعیل همان قدر آرمان‌های میعادشناسانه را تامین می‌کرد که ابتکارهای اکتشافی کیریستوف کولومبوس [Christopher Columbus] آن‌ها را اشباع – تطمین می‌ساخت. از اولین روزهای سلطنت شاه اسماعیل، اوروپائیان و در راس آن‌ها ونیزیان فکر می‌کردند که او ممکن است یک پیغمبر باشد، قوه‌ی مجدِّدی که دین مسیحیت را به دوران آغازینش بازگرداند و یا دقیق‌تر، او را به عنوان نیرویی می‌دیدند که ممکن است در جنگ بر علیه عوثمان‌لی‌ها به خدمت گرفته شود. هاله‌ی پیغمبری او به زودی از بین رفت، اما نه موقعیت او به عنوان متحد بالقوه بر علیه تورک‌ها. حتی شکست شاه اسماعیل در مقابل عوثمان‌لی‌ها در جنگ چالدیران به سال ١٥١٤ به قدر کافی قوی نه‌بود تا آن اومید را محو کند. چرا که مدت‌های طولانی پس از آن واقعه، گزارش‌هایی که در اوروپا در آن باره در گردش بود، خبر از پیروزی قیزیل‌باش‌ها[8] می‌داد. روابط، متکی بر اومیدها و انتظارات متقابل بود: اسماعیل به نوبه‌ی خود به سرعت منافع اوروپا در تاسیس یک جبهه‌ی متحد بر علیه عوثمان‌لی‌ها را، با فرستادن هئیت‌های دیپلوماتیک متعدد به دربارهای غربی بدان منظور، پی گرفت. (انگلیسی ص ٩).
در اوروپای مسیحی اوایل قرن شانزدهم میلادی، به دنبال پخش شدن شایعاتی مبنی بر آن که [شاه] اسماعیل قصد دارد دین اسلام را نابود کند، برای این که نشان دهد اسلام را تحقیر می‌کند سگ‌ها و اسب‌ها را به مسجدها وارد می‌کند، و در تمام سرزمین‌هایی که بر آن‌ها تسلط می‌یابد کتب [مقدس] مسلمانان را در آتش می‌سوزاند، اومیدها – انتظارات افزایش یافت. درباره‌ی جنگ‌جویان تورکمان او – قیزیلباش – گفته می‌شد که آن‌ها با عوثمان‌لی‌ها به عنوان ملحدان مسلمان می‌جنگیدند، مساجد را ویران می‌کردند اما به کیلیساها آسیبی نه‌می‌رساندند، و بی‌حد شراب می‌نوشیدند و خوک می‌خوردند. این تصویر با گزارشاتی دائر بر این که قیزیل‌باشان به تثلیث اعتقاد داشتند، مریم مقدس را می‌پرستیدند و از آب مقدس برای آیینی شبیه مراسم باپتیسم و عشای ربانی استفاده می‌کردند تکمیل می‌شد. (انگلیسی ص ١٠).
از مدت‌ها پیش در اوروپا داستان‌هایی در باره‌ی تاثیرات مسیحیت در دوران کودکی شاه اسماعیل – که منتج به هم‌دردی‌ها و پیوسته‌گی‌های او با مسیحیان در تمام عمرش گشته بودند – نقل شده بود. گفته می‌شد مادر او یک مسیحی ارمنی تغییر دین داده [مسلمان شده] بود، پس از مرگ پدرش یک دایی (و یا راهب صومعه) ارمنی به مدت پنج سال از او [شاه اسماعیل] محافظت کرده بود، سه ارمنی به مدت هشت سال به عنوان مرشدهای او خدمت کرده بودند و در این مدت انجیل‌ها و دیگر متون مقدس مسیحی را برای او می‌خواندند، و او با کومک ارمنی‌ها به قدرت رسیده بود. فردی که ادعا می‌کرد شاهد عینی است اصرار داشت شاه [اسماعیل] تعمید شده بود، حتی او را تبدیل به تجسم «پرستر جان» [Prester Jhon][9] کرده بود. (انگلیسی ص ١٥).
همهی این‌ها ترکیب شدند تا [شاه] اسماعیل را به عنوان یک پیامبر جدید نشان دهند و او را به عنوان یک «کیریپتومسیحی» (مسیحی مخفی – گیزلی خیریستییان) قابل قبول و احترام سازند. تصویری که با ادعای شراب نوشیدن او، گرچه در خفا، و این که او هم گوشت خوک می‌خورد، بیشتر و بیشتر تثبیت و تقویت شد. روایاتی مبنی بر آن که او یک خوک چاق را در درگاه خود نگه‌داری می‌کرد و برای توهین به سلطان عوثمان‌لی [وقت] او را بایزید نامیده بود، وضعیت [شاه] اسماعیل را به عنوان دشمن بزرگ دولت عوثمان‌لی ترسیم و مستند می‌کرد. همچنین گفته می‌شد در یک ضیافت که او برای سفیر عوثمان‌لی برپا کرده بود، شراب و گوشت خوک سرویس شده بود. این چنین داستان‌هایی حتی به مصر رسید، جایی که شایعه پخش شده بود شاه اسماعیل، حضرت محمد را یک حقه‌باز بزرگ خوانده است، مادرش مسیحی بود و این که او از پانزده هزار ارمنی مهمان‌نوازی کرده است. در ادامه‌ی موضوعی قدیمی – داستانی مردمی، شایعه‌ای منتشر شده بود که بنا به آن [شاه] اسماعیل متمایل شده بود تا اورشلیم را مجدداً فتح [از کونترول تورک‌ها – مسلمانان خارج] کند، و هنگامی که این امر بزرگ – شاه‌کار را متحقق ساخت، مسیحیانی که به اسارت تورکان عوثمان‌لی درآمده بودند را آزاد سازد. (انگلیسی ص ١١).
لومئر دؤ بئلژ به خصوص منتقد پاپ ژولییوس دوم بود و او را متهم می‌کرد که الزامات روحانی خود را تابع علایق موقتی‌اش کرده است، نسبت به پادشاه فرانسه قدردان نیست، و ترجیح می‌دهد به جای جنگیدن بر علیه دشمن واقعی یعنی تورک‌ها، بر علیه پادشاهان مسیحی به اقدامات خصمانه به‌پردازد. این امر توضیح می‌دهد که چرا دؤبئلژ شاه اسماعیل را – به سبب تمایلش به تمرکز بر عوثمان‌لی دشمن – قابل ستایش‌تر از پاپ توصیف می‌کند.
پالمیرا برومئت به درستی اطلاعات ارائه شده برای قاطبه‌ی کتاب‌خوان اوروپایی را نتیجه‌ی روندی دانسته که در آن لایه‌هایی از داستان‌ها با سنن ادبی، حکایات سرگرم کننده، شایعات، مشاهدات، گزارشات رسمی، استعارات و اطلاعات تجاری در هم آمیخته شده بود. این نکته، و این واقعیت که تعداد اندکی از مولفین این چنین روایت‌هایی حقیقتاً پا به ایران گذارده‌اند – چه به‌رسد به آن که با شاه اسماعیل ملاقات کرده باشند – البته بدان معنا نیست که اطلاعات ارائه شده توسط آنان اشتباه است و یا ما می‌توانیم به ساده‌گی این داستان‌ها را در مقوله‌ی افسانه و فانتزی، طبقه‌بندی کنیم. به همه حال ما می‌دانیم مادر شاه نیای مسیحی داشت، اسناد فراوانی تمایل او به نوشیدن شراب به مقادیر زیاد و این که او با اتباع ارمنی خود با عطوفت رفتار می‌کرد را گواهی می‌دهند. علاوه بر آن چندین شاهد عینی در آن دوره ادعا کرده‌اند در اوان کار، در میان سپاهیان او جنگ‌جویان ارمنی (و گورجی) بوده‌اند. حداقل ارزش آن را دارد که این موضوع را بیشتر کاوید تا مشخص شود این تصویرها از کجا نشئت می‌گیرند و این که آیا بنیانی بر واقعیت دارند؟ زمانی که ما چنین کاری را بر پایه‌ی منابع متفاوت انجام می‌دهیم، در می‌یابیم که به موازات عناصر اغراق‌آمیز و افسانه‌ای، آن‌ها حقیقتاً هم واقعیت را منعکس می‌کنند .... (انگلیسی ص ١٢)
شجره‌ی مسیحی اسماعیل غیر قابل مناقشه است. مادر وی حلیمه بیگیم، معروف به عالم‌شاه بیگوم نوه‌ی دختری کالو یوهانس، امپراتور ما قبل آخر اینکلاو (درون‌بوم) ترابزون بود. بنا به منابع ارمنی و ونیزی، او پسرانش را در یک صومعه‌ی ارمنی در جزیره‌ی آختامار واقع در دریاچه‌ی وان مخفی کرد. این، واقعاً هم داستان داشتن مربی ارمنی برای اسماعیل جوان را محتمل و پذیرفتنی می‌کند. هر چند ارتباط اثبات شده‌ای وجود نه‌دارد، به نظر می‌رسد شاه اسماعیل با اتباع ارمنی خود رفتاری با عطوفت داشت و به آنان اجازه داد نقش مهمی را در تجارت دولت نوپایش برعهده گیرند. و نهایتاً، شاه اسماعیل که خود را نه تنها حلول پیغامبران ابراهیمی، بلکه همچنین پهلوانان گذشته‌ی ایران قبل از اسلام می‌خواند، خود را به عنوان قهرمان همه‌شمول و هم‌زمان بودن عرضه کرد (انگلیسی ص ١٥).
آنجییولئللو: مخفی کردن اسماعیل نوجوان در جزیره‌ی آقتامار وان مقرّ اوسقوف ارمنی و فراری دادن او به قاراباغ توسط کشیشان ارمنی
یکی از منابع مهم در باره‌ی سال‌های پایانی دولت تورک آق‌قویون‌لو، نوجوانی شاه اسماعیل بعدی و سال‌های نخستین اقتدار او، سفرنامه‌ی جییوواننی مارییا آنجییولئللو (Giovanni Maria Angiolello)[10]، یک تاجر ونیزی متولد ١٤٥١ است. آنجییولئللو که در ١٧ ساله‌گی در جنگ نگروپونته به اسارت عوثمان‌لیان در آمده بود، به استانبول برده و به خدمت گرفته شد. او در سال‌های ١٤٧٢-١٤٨١ در صف اوردوی عوثمان‌لی، در عملیات بر علیه آق‌قویون‌لوها و بالکان و .... شرکت داشت. بعدها به ونیز بازگشت و نخست در سال ١٤٨٢ به عنوان تاجر و یا جاسوس از طرف جمهوری ونیز و باز بین سال‌های ١٤٩٩-١٥١٥ به مدت ١٦ سال در ایران بود.
سفرنامه‌ی آنجییولئللو به سبب حضور شخص وی در دوره‌ی آق‌قویون‌لو و سپس برآمدن شاه اسماعیل و حاکمیت وی، یک منبع فوق‌العاده مهم و دست اول در این باب شمرده می‌شود. وی در اثر خود اطلاعات داده شده در دیگر منابع در باره‌ی مخفی شدن شاه اسماعیل نوجوان در جزیره‌ی آقتامار، مقرّ اوسقوف اعظم کلیسای ارمنی را تائید می‌کند و چند معلومات اضافی می‌دهد. از جمله:
١-هنگامی که شیخ حیدر پدر شاه اسماعیل در میدان رزم با سلیمان بیگ سردار رستم بیگ آق‌قویون‌لو به قتل رسید و سرش از بدن جدا شد، یک کشیش ارمنی سر بریده‌ی او را پیدا کرد و به صوُفَویان تحویل داد تا به اردبیل برده دفن کنند.
٢-بنا به روایت آنجییولئللو اسماعیل جوان و برادرانش به جزیره‌ی آقتامار در دریاچه‌ی وان فرار نه‌کردند، بلکه توسط رستم بیگ به آن جا تبعید شدند. رستم بیگ بعد از قتل شیخ حیدر کسانی را برای دست‌گیری زن و سه پسر او به اردبیل فرستاد تا آن‌ها را به قتل برساند. اما به توصیه‌ی چند تن از امیرانش از قتل آن‌ها منصرف شد. زن شیخ حیدر و یا مادر تنی شاه اسماعیل به تبریز فرستاده شد که بعدها در آن جا با یک امیر آق‌قویون‌لو ازدواج کرد و بدین سبب به دست شاه اسماعیل کشته شد. شاه اسماعیل نوجوان و دو برادرش هم، ظاهراً برای دور نگاه داشتن آن‌ها از جمعیت‌های صوْفوُ – علوی قیزیلباش طرف‌دارشان در منطقه به جزیره‌ی آقتامار در دریاچه‌ی وان مقرّ اوسقوف ارمنی تبعید شدند.
٣-آنجییولئللو اطلاعات بیشتری در باره‌ی جزیره‌ی آقتامار واقع در دریاچه‌ی وان که شاه اسماعیل نوجوان در آن مخفی شد می‌دهد و می‌گوید صرفاً در کلیسای صلیب مقدس جزیره، بیش از صد راهب و کشیش تحت نظر پاتریک ارمنی مشغول خدمت بودند.
٤-آنجییولئللو می‌گوید اسماعیل نوجوان به خاطر زیبایی منظر و رفتار و آدابش محبوب و نورچشمی ارمنیان جزیره بود.
٥-آنجییولئللو اطلاعات دقیق‌تری در باره‌ی فراری دادن شاه اسماعیل نوجوان به قاراباغ توسط ارمنیان می‌دهد. بنا به او رستم بیگ پس از سه سال به سبب نگرانی از احتمال فرار اسماعیل و برادرانش از جزیره‌ی آقتامار، دوباره تصمیم به قتل آن‌ها گرفت و بدین منظور برای تسلیم گرفتنشان قاصدی را به جزیره فرستاد. ارمنیان – هر چند به دلیل علاقه‌مندی به اسماعیل جوان – با اکراه فراوان او و دو برادرش را تحویل قاصد دادند، اما در آخرین لحظه یکی از سران اصلی ارمنی بهانه‌ای بدین شرح پیش راند که آن‌ها نه‌می‌دانند این قاصد واقعاً چه هدفی دارد. شاید این سه پسر را تحویل گرفته و سپس فراری دهد و در آن صورت ارمنیان مورد مواخذه و تنبیه رستم بیگ قرار خواهند گرفت. به همین سبب ضروری است که قاصد به تبریز بازگشته و اعتبارنامه‌ای مکتوب از رستم بیگ مبنی بر خواست تسلیم اسماعیل و برادرانش به قاصد بیاورد تا ارمنیان به‌توانند آن اعتبارنامه را به عنوان تضمین مجازات نه‌شدن در صورت وقوع هر حادثه‌ی غیر مترقبه‌ای نگاه دارند. قاصد به تبریز رفته بعد از هفت روز باز می‌گردد. اما ارمنیان در این حین اسماعیل و برادرانش را به همراه دایه‌ی آن‌ها از جزیره به مملکت قاراباغ فراری می‌دهند.
ملاحظاتی در باره‌ی تثبیت‌های آنجییولئللو
١-آنجییولئللو هم نام شیخ حیدر را نزدیک به تلفظ تورکی آن «شئخ هایدار» نوشته که نشان می‌دهد لهجه‌ی قیزیل‌باشان اولیه همان لهجه‌های آناتولیایی تورکی بوده است.
٢-آنجییولئللو هم عنوان شاه اسماعیل را «صوْفوُ» نوشته که بعد از وی عنوان شاهان قیزیلباش در مقابل «سولطان» عوثمان‌لی، همچنین به معنی علویان بر مذهب قیزیل‌باشیه – منسوبین فرقه‌ی صوُفَویه بود.
٣-آنجییولئللو هم نام فرقه‌ی قیزیل‌باشیه را به صورت « صوُفَویان» ثبت کرده که نشان می‌دهد عنوان و فورم «صفوی»، یک دیگرنام‌گذاری متاخر و نادرست است.
٤-روایت آنجییولئللو در خطوط کلی خود، مخفی شدن شاه اسماعیل نوجوان در جزیره‌ی آقتامار در دریاچه‌ی وان، مقرّ اوسقوف اعظم ارمنی به مدت چندین سال را تائید می‌کند. و موارد جدیدی بر ارتباط او و پدرش با عنصر ارمنی ذکر می‌نماید. مانند:
-سربریده‌ی شیخ حیدر را یک کشیش ارمنی در میدان جنگ پیدا کرد. این خدمت شاید موثر در تحکیم ارتباطات ارمنی – شاه اسماعیل – قیزیلباش، و ارمنی‌دوستی – ارمنی‌پرستی شاهان آن خاندان بود. این که این کشیش ارمنی در میدان جنگ چه کار داشته، خود موضوع جالب توجه دیگری است. (در بعضی منابع، حضور نفرات و سربازان ارمنی و مسیحی در اوردوی شاه اسماعیل هم گزارش شده است).
-این ارمنیان بودند که اسماعیل نوجوان و برادرانش را با فراری دادن از جزیره از مرگ حتمی نجات دادند. این نیز وام و قرض دیگری – علاوه بر مخفی و تربیت کردنش به مدت چندین سال – بر گردن شاه اسماعیل نسبت به ارمنیان گذاشت و او را دوباره مدیون آن‌ها ساخت.
- ارمنیان شاه اسماعیل را به مملکت قاراباغ که اکثر اهالی آن صوُفَویان تورک بودند فراری دادند. این تثبیت از آن جهت که نشان می‌دهد اکثریت جمعیت قاراباغ در آن زمان تورک و بر مذهب علوی قیزیل‌باشی بود حائز اهمیت است. همچنین در قاراباغ آن زمان چند مَلِک‌نشین ارمنی هم وجود داشت که شاید یکی از دلائل ثانویه‌ی فراری دادن اسماعیل جوان بدانجا توسط بزرگان ارمنی بوده است.
٥-آنجییولئللو ذکر می‌کند مادر تنی شاه اسماعیل به جزیره تبعید نه‌شد، بلکه به تبریز فرستاده شد و در آن جا با یک بیگ آق‌قویون‌لو ازدواج کرد. این تثبیت در ماجرای قتل مادر تنی شاه اسماعیل توسط او به هنگام اشغال تبریز که آنجییولئللو آن را هم در قسمت دیگری توصیف کرده است (در مقاله‌ی دیگری در سؤزوموز منتشر شده) حائز اهمیت است.
٦-در متن آنجییولئللو نام آقتامار – اقتمر با املای قدیمی، با حرف سین و به صورت آستامور – استمر ثبت شده است. این املاء شاید از آنجا حادث شده که ناسخ حرف C در این اسم را حرف C با صدای نرم گمان کرده است. حرف لاتینی C در ایتالیایی و لاتینی و بسیاری دیگر از زبان‌های اوروپایی دارای دو صدای نرم – اینجه «س – چ» و کلفت – قالین «ق -ک» است؛ مانند سنت Cent و کار Car در انگلیسی. این املای اشتباه احتمالاً در تحریف بعدی ماجرای مخفی شدن اسماعیل نوجوان در «آقتامار قارس» در آناتولی شرقی به صورت «استخر فارس» در روایات رسمی صفوی و تاریخ‌نگاری فارسی – ایرانی موثر بوده است: اقتمر ← استمر ← استخر
٧-آنجییولئللو می‌گوید سه برادر به همراه مادرشان از جزیره توسط ارمنیان به قاراباغ فراری داده شدند. «مادر» در این جمله دایه و یا نامادری است. زیرا چند سطر قبل از آن آنجییولئللو خود گفته است که مادر تنی آن‌ها به جزیره تبعید نه‌شد، بلکه به تبریز فرستاده شد و بعدها در آن جا با یک بیگ آق‌قویون‌لو ازدواج کرد.
٨-ترجمه‌ی فارسی این اثر (سفرنامه‌های ونیزیان در ایران ...، ترجمه‌ی دوکتور منوچهر امیری) دقیق نیست. از جمله بسیاری از اسامی در آن تحریف شده است. مانند تبدیل صوفو و صوفویان به صفوی و ...
[جییوواننی آنجییولئللو: مخفی کردن اسماعیل نوجوان در جزیره‌ی آقتامار وان مقر اوسقوف ارمنی و فراری دادن او به قاراباغ توسط کشیشان ارمنی]
ترجمه‌ی کلمه به کلمه از انگلیسی به فارسی توسط مئهران باهارلی
«فصل دوازده: شیخ حیدر، پدر صوْفوُ [شاه اسماعیل]، علیه رستم پادشاه ایران لشکرکشی می‌کند. اما شکست می‌خورد و کشته می‌شود. رستم [افرادی را] می‌فرستد تا همسر و سه پسرش را به‌گیرد و آن‌ها را بازداشت می‌کند، اما پسران فرار می‌کنند.
در عهد سلطنت رستم [بیگ] در تبریز، شیخ حیدر پدر صوْفوُ [شاه اسماعیل] که با دختر [اوزون] حسن بیگ [آق‌قویون‌لو] ازدواج کرده بود، از طریق همسرش وارث برحق قلم‌روی ایران شد. او تصمیم گرفت که لشکری گرد آورد و رستم را براندازد. و برای این منظور عده‌ای از صوُفَویان که همه‌گی از او – به عنوان رئیس خود و همچنین به دلیل این که او را یک اولیاء الله می‌دانستند – پیروی می‌کردند را جمع کرد. شیخ حیدر به زنده‌گی در اردبیل در فاصله‌ی سه روزه از تبریز به سمت شرق، هم‌چون رئیس یک صومعه با عده‌ای مرید عادت کرده بود.
[شیخ حیدر] پس از جمع‌آوری یک لشکر بیست و دو هزار نفره، به سمت تبریز حرکت کرد. امّا رستم بیگ هم که تدارکات دشمن را شنیده بود، لشکری پنجاه هزار نفری آماده کرده بود و چون خود بسیار جوان بود، فرماندهی این عملیات مهم بر علیه شیخ حیدر را به یکی از سرداران خود به نام سلیمان بیگ سپرد.
شیخ حیدر چون شنید که لشکر متخاصم از او قدرت‌مندتر است، به محلی به نام «وان در نزدیکی قویی»[11] عقب‌نشینی کرد، در انتظار آن که سران دیگری که با رستم دشمن بودند از طرف غرب به او ملحق شوند. اما سرعت سلیمان بیگ، سردار رستم، به حدی بود که شیخ حیدر مجبور به شرکت در جنگ بدون منتظر ماندن برای کومک‌های بیشتر شد. و نبرد شدیدی آغاز گشت. صوُفَویان چون شیر جنگیدند. با این وجود، پس از آن که تعداد زیادی از مردان از هر دو طرف کشته شدند، طرف تبریز پیروز و شیخ حیدر با تعدادی از مردانش به قتل رسید. پس از شکست، آن‌ها به جست و جوی جنازه‌ی شیخ حیدر برآمدند که توسط یک کشیش ارمنی پیدا و برای دفن به اردبیل برده شد.
در تبریز این پیروزی باعث شادمانی‌های بزرگ شد. رستم با شنیدن خبر شکست دشمن و مرگ حیدر، فوراً کسانی را به اردبیل فرستاد تا همسر و سه پسر او را دست‌گیر کنند و می‌خواست آن‌ها را به قتل به‌رساند. اما برای جلب رضایت بعضی از بزرگان، ایشان رها شدند. با این همه آن‌ها را در جزیره‌ای در دریاچه‌ی استومار [آقتامار] که مسیحیان ارمنی ساکن آن بودند، [در تبعید] نگه داشتند (Ak Tammar همان دریاچه‌ی وان است که ارمنیان چنین می‌خوانند. این جزیره تا امروز مقر جاثولیقوس، عنوان روسای مذهبی ارمنستان، است. نوت مترجم انگلیسی). در این جزیره بیش از شش‌صد خانه و کلیسایی به نام خاچ مقدس که در آن بیش از صد کشیش به ریاست پاتریک به‌سر می‌برند وجود دارد.
پس سه پسر شیخ حیدر به این جا فرستاده شدند، اما مادر در تبریز ماند و برای بار دوم با یک بیگ [آق‌قویون‌لو] که دشمن شوهر سابقش [شیخ حیدر] بود ازدواج کرد. پسران سه سال در جزیره ماندند. اما رستم که از فرار آن‌ها می‌ترسید و از طرف بعضی از دوستانش متقاعد شده بود که آن‌ها را به قتل به‌رساند، فرستاد تا ایشان را بیاورند. روزی که قاصد به نام رستم [بیگ] آن‌ها را طلب کرد، مسیحیان ارمنی آنان را – با اکراه بسیار – به او تسلیم کردند، زیرا، به خصوص شاه اسماعیل اول به خاطر زیبایی و رفتارهای پسندیده‌اش، بسیار زیاد محبوب بودند.
بعد از این که مسیحیان ارمنی آن‌ها را تسلیم کردند (توجه کنید به تاثیر مشیت در اجرای آن چه معین کرده است) یکی از بزرگان ارمنی خطاب به دیگران گفت: ما این پسران را بدون این که فرمانی از شاه دیده باشیم به این قاصد تسلیم کرده‌ایم. به آسانی ممکن است ما فریب خورده باشیم و این که ممکن است آن‌ها را ببرند و به جایی فرار کنند. آن گاه سرزنش بزرگی بر ما وارد شود و شاه ما کاملاً امکان دارد به‌گوید دستور من کجاست. پس نظر من آن است که ما نه‌باید آن‌ها را به او تحویل دهیم، مگر این که او اعتبارنامه‌ی مکتوبی بیاورد که ما به‌توانیم برای ضمانت نگه داریم.
همهی بقیه با این [نظر] موافقت کردند، مخصوصاً به این دلیل که برای تسلیم کردن آنان سخت بی میل بودند. سپس به قاصد گفتند که از پادشاه اعتبارنامه بیاورد. و چون از آن جا تا تبریز مسافتی بود، بیش از هفت روز گذشت تا قاصد بازگشت.
در این مدت پسران و مادرشان در یک قایق از جزیره به کشور قاراباغ در شرق هدایت [فرار داده] شدند. این کشور هم‌مرز شماخی و اردبیل است که متعلق به پدر این پسران بوده و ساکنان آن اکثراً صوُفَوی‌یان هستند و به پدر حرمتی عظیم داشتند. در این جا آن‌ها به مدت پنج سال بدون این که کسی چیزی از آن‌ها به‌شنود مخفی شده بودند. در این پنج سال این پسران توسط دوستان پدر که به دیدن ایشان می‌رفتند به گرد آوردن لشکر برای بازگرفتن متصرفات پدر تحریک می‌شدند ...».
BY GIOVANNI MARIA ANGIOLELLO [12]
“Chap. XII. —Secchaidar, the father of the Sophi, marches against Rustan King of Persia, but is defeated and slain; Rustan sends to take his wife and three sons, and gives them in custody, but the latter escape.
During the reign of Rustan in Tauris, Sechaidar, the father of the Sophi, who had married a daughter of the King Assambei, through his wife, became rightful heir of the realm of Persia. He resolved to raise an army and drive out Rustan, and for this purpose collected a number of Suffaveans, who all followed him as their chief and also because he was considered a saint; he was accustomed to reside in the city of Ardouil, three days’ journey distant from Tauris, towards the East, like an abbot with a number of disciples.
Having assembled an army of twenty-two thousand men, he marched towards Tauris; but the King Rustan having heard of the preparations of the enemy, had also raised an army of fifty thousand men, and as he himself was very young, he gave the command in this enterprise against Sechaidar to one of his captains, named Sulimanbec.
Sechaidar, hearing that the hostile army was more powerful than his, retreated to a place named Van, near Coi, expecting to be joined from the West by some other chiefs, hostile to Rustan. But such was the rapidity of Sulimanbec, Rustan’s general, that Sechaidar was forced to join battle without waiting for further reinforcements, and a fierce contest began. The Suffaveans fought like lions; nevertheless, at length after numbers of men had been killed on both sides, those of Tauris came off victorious, Sechaidar being killed with numbers of his men. After the rout they sought out the body of Sechaidar, which was found by an Armenian priest and taken to Ardouil to be buried.
In Tauris the victory caused great rejoicings. Rustan, hearing the news of the defeat of the enemy, and the death of Sechaidar, sent immediately to Ardouil to seize his wife and three sons, and wished to put them to death; but to please some lords, they were liberated, keeping them, however, in charge in an island in the lake of Astumar, inhabited by Armenian Christians. There are there more than six hundred houses, a church named after the Holy Cross, in which are more than a hundred priests governed by a patriarch.
Here, then, were sent the three sons of Sechaidar, but the mother remained in Tauris, and was married for the second time to a lord who was an enemy of her former husband. The sons remained three years in the island; but Rustan, being apprehensive of their escape, and being persuaded by some of his friends to put them to death, sent to take them. The day that the messenger asked for them on behalf of Rustan, they were given up to him by the Armenians, although very reluctantly, as they were very much beloved, especially Ismael the second, for his beauty and pleasing manners.
After they had given them up (notice well the influence of Providence to carry out what it has determined) one of the principal Armenians addressed the others, saying, “We have given up these boys to this messenger without having seen any command from the King Rustan; it may easily happen that we have been deceived, and that they may be taken away and escape somewhere, so that we would receive great blame, and our sovereign might well say, ‘Where is my order’. Thus, it is my opinion that we ought not to deliver them to him unless he brings credentials in writings, which we may keep for security.”
All the others agreed to this, more especially because they were very loth to give them up. Then they told the messenger to bring credentials from the king; and as it was some distance thence to Tauris, he was more than seven days before he returned.
During this time the boys and their mother were conducted in a boat from the island to the country of Carabas on the east. This country borders on Sumacchia and Ardouil, which belonged to the father of these boys, and its inhabitants are for the most part Suffaveans, and had great reverence for the father. Here they were hidden without anyone hearing anything of them for the space of five years.
During these five years these boys were incited by many of their father’s friends, who came to visit them, to assemble troops to recover his possessions….”
تربیت ارمنی – تلمّذ مسیحی شاه اسماعیل نوجوان بنا به منبعی دست اول، سیاحت‌نامه‌ی تاجر گمنام
در این مقاله قسمت‌هایی از کتاب یک تاجر گمنام Incognitus Mercator را مربوط به فرار شاه اسماعیل نوجوان به شهر ارمنی‌نشین آرمینیگ مقرّ جاثولیقوس ارمنی در جزیره‌ی آقتامار دریاچه‌ی وان، و تعلیم اناجیل مسیحی به او توسط یک پاپا – راهب ارمنی طی چهار سال حیات مخفی او در این جزیره را آورده‌ام[13].
مولف این کتاب تاجری است که از دمشق و حلب به قلم‌روی قیزیلباش تجارت می‌کرد. او بین سال‌های ١٥١١-١٥٢٠ به مدت هشت سال و هشت ماه شخصاً در قلم‌روی قیزیلباش حضور و سکونت داشت و شاهد عینی وقایع آن دوران و سال‌های اوج اقتدار شاه اسماعیل اول پیش از جنگ چالدیران و افول او بعد از آن بود. او می‌گوید قبل از آن هم در سال ١٥٠٧ هنگامی که شاه اسماعیل برای جنگ با علاء‌الدوله به قارامان در آناتولی جنوب مرکزی می‌آمد، بر حسب تصادف او هم در اوردوی شاه اسماعیل در ارزینجان در شرق آناتولی به مدت چهل روز و سپس در چمیش‌گزک بین ارزینجان و مالاتیا در جنوب آناتولی بود. دوباره هنگامی که شاه اسماعیل در شاماخی و شیروان در قفقاز می‌جنگید و باز بعداً که شاه اسماعیل با اوردوی خود به تبریز باز می‌گشت او هم در آن‌جاها حاضر بود.
١-این تاجر در کتابش تاکید می‌کند که یک نویسنده نیست، به همین سبب هم در اثر خود به لفاظی و بازی‌های کلامی نه‌پرداخته و در هیچ چیز غلو و اغراق نه‌کرده است، صرفاً مطالبی را که به راستی دیده و شنیده، با امانت و بدون آراستن کلام بیان کرده است. او می‌گوید آن‌چه را هم که خود شخصاً حاضر نه‌بوده و نه‌دیده اما روایت کرده، از کسان مختلفی که در آن ماجراها حضور و در مواردی روابط نزدیک و یا دوستی با وی داشتند نقل کرده است.
اثر این تاجر گمنام Incognitus Mercator که زبان‌های تورکی و عربی و فارسی را به خوبی می‌دانست به سبب حضور شخصی و هم‌زمان او در بطن حوادث و محل اتفاقات به هنگام وقوع آن‌ها و نیز به دلیل سبک او که در مسائل علاقه‌مندانه غور بیشتری می‌کند، و نیز توصیفات همراه با جزئیات بسیار از ممالک و شهرها در مسیر حلب تا تبریز و سپس اقامت در آن و حوادثی که وی با آن‌ها مواجه شده و نهایتاً تطابق بسیار زیاد مطالب او با وقایع تاریخی، یک اثر معتبر دست اول شمرده می‌شود.
٢-یکی از نکات مهم و بکر این کتاب در ارتباط با فرار شاه اسماعیل نوجوان به جزیره‌ی آقتامار مقرّ اسقف اعظم ارمنی، بیان این مطلب برای نخستین بار است که پاپا و یا کشیش ارمنی در جزیره‌ی آقتامار که شاه اسماعیل نوجوان را مخفی کرده بود، به مدت چهار سال به او کتب مقدس مسیحی، عهد قدیم و عهد جدید (اناجیل و تورات، ...) را تعلیم و آموزش و در ضمن پوچی و بیهودهگی دین اسلام (مذهب سنّی) را به او نشان داده است. این تربیت ارمنی – تلمّذ مسیحی شاه اسماعیل از جنبه‌های بسیار بر دیدگاه‌ها و اعتقادات وی که بسیاری در گونه‌ی قیزیل‌باشی مذهب علوی هم منعکس شده تاثیر داشته است (تثلیث، چهارده معصوم علوی، تقدیس شراب، عزاداری‌ها، یهودی‌ستیزی، سنی‌ستیزی، عوثمان‌لی‌ستیزی، تورک‌ستیزی، ....).
٣-یکی دیگر از نکات مهم در این قسمت از کتاب، مطلبی است که تاجر گمنام در باره‌ی گرویدن گروه‌های غیر غُلات و حتی غیر تورک به حرکت صوُفَوی‌یان صرفا به دلایل مادی و اقتصادی است. او می‌گوید شاه اسماعیل هنگامی که به روستاها و شهرها حمله و آن‌ها را غارت و تاراج می‌کرد، تمام غنایم حاصله را بین افراد خود تقسیم می‌نمود. این تدبیر هم باعث شده بود که بسیاری که بر مذهب علویسم تورک و حتی دارای تبار تورک نه‌بودند، صرفا به سبب این منبع درآمد، به حرکت او به‌پیوندند و داوطلبانه به مذهب صوُفَوی‌یسم درآیند. این ملاحظه، می‌تواند به درجه‌ی معینی فقدان شعور قومی تورک در میان بعضی از گروه‌های موسوم به قیزیلباش و به سهولت شیعی امامی فارسی – عربی شدن آن‌ها به سبب آن که سابقاً هم از منسوبین مذهب تورکی علوی و حتی دارای تبار تورک نه‌بودند، مخصوصاً آن‌هائی که علائق ایلی تورک نه‌داشتند و یا اصلا از آناتولی نه‌بودند را توضیح دهد.
٤-صوُفَوی – صوُفَوی‌یان – صوُفَویسم: از دیگر نکات مهم این کتاب ثبت دقیق‌تر و فونتیک بعضی از اسامی با الفبای لاتینی در آن‌ها است. در راس این اسامی «صوُفَوی‌یان» است. همان گونه که در مقاله‌ی دیگری به طور مستند و مفصل تشریح کرده‌ام[14]، اصطلاح «صَفَوی» یک دیگرنام‌گذاری بی پایه و «من در آوردی» است که بعدها از طرف مولفین فارس و اوروپایی جعل شده است. خود قیزیل‌باشان هرگز نه طریقت و مذهب خود و نه دولتشان را صفوی نه‌نامیده‌اند. اما همان‌گونه که در این اثر دیده می‌شود، دیگران بعضاً آن‌ها را «صوُفَوی» به معنی منسوب به صوْفوُ (Sofu) – نام قیزیل‌باشان و عنوان شاهان قیزیلباش به تورکی به معنی معتقد به تصوف، در این‌جا تشیع دوازده امامی متصوفه در مقابل تشیع دوازده امامی متشرعه که شیعی امامی است – نامیده‌اند. «صوُفَویان» که در این کتاب به صورت (Suffaveans) آمده جمع «صوُفَوی»، و «صوُفَویسم» که در این کتاب به صورت (Suffaveism) آمده به معنی «صوُفَوی‌گری» و یا دقیق‌تر مذهب علوی قیزیل‌باشی است.
قابل ذکر است که در ترجمه‌ی منابع اوروپایی به زبان فارسی، مانند ترجمه‌ی فارسی اثر همین تاجر گمنام، اسامی «صوُفَوی» و «صوْفوُ» و .... به صورت «صَفَوی» و «صوُفی» و ... ترجمه می‌شود که ترجمه‌هایی تماماً غلط و گم‌راه کننده هستند.
٥-در ترجمه‌ی فارسی این کتاب و کتب مشابه، دیگر نام‌ها هم اغلب نادرست ترجمه و فارسی‌سازی می‌شوند. مانند نام قلعه‌ی «ماحمودآقا» در این قسمت که در ترجمه‌ی فارسی به صورت «محمودآباد» در آمده است.
٦-نام اردبیل در این سیاحت‌نامه به صورت فونتیک اه‌ردوُیل Ardouil آمده که احتمالاً تلفظ تورکی نام اردبیل در آن زمان در نزد تورکان منطقه بود. مانند تلفظ ده‌ییلDeyil (نیست) به صورت دویول Döyül در بعضی لهجه‌های محلی تورکی.
[سیاحت‌های یک تاجر در قلم‌روی قیزیلباش]
ترجمه‌ی کلمه به کلمه از انگلیسی به فارسی توسط مئهران باهارلی
[تیتر فصل دوازدهم]- شیخ حیدر، رئیس صوُفَویان، درگیر جنگ با فرماندهی قوای الوند می‌شود، شکست می‌خورد، و به اسارت گرفته می‌شود. سرش را بُریده و به شاه در تبریز می‌بَرَند که به فرمان او جلوی سگ‌ها می‌اندازند.
.... شیخ حیدر چون لشکر الوند را دید به تپه‌ای در یک طرف عقب‌نشینی کرد. و در آن جا سربازان خود را تشویق نمود که شجاعانه به‌جنگند. و گفت که از پیروزی مطمئن است و به آن‌ها وعده‌ی چیزهای بزرگ داد. این در عصر بود و همه سوگند یاد کردند که دلیرانه به‌جنگند.
صبح روز بعد، صوُفَوی‌یان همه به طرز تحسین برانگیزی برای نبرد اعزام شدند، در حالی که در مقابل آن‌ها سردار الوند سپاهیان خود را سازمان داده بود. شیخ حیدر چون دید که درگیری اجتناب‌ناپذیر است، اولین کسی بود که به دشمن حمله کرد، صوُفَوی‌یان او مانند شیرها جنگیدند و یک سوم از نیروهای الوند را تکه تکه کردند. اما او در طولانی مدّت شکست خورد و افرادش قتل عام شدند.
خودش اسیر شد. و سرش را بریده به الوند سلطان تقدیم کردند. و او فرمان داد آن را بر نیزه کنند و با آلات [موسیقی] رزمی که به افتخار پیروزی به صدا در می‌آمد در سراسر تبریز به‌گردانند. و سپس [سر او را] به میدانی که در آن اعدام‌ها اجرا می‌شد بردند و در آنجا انداختند تا توسط سگ‌ها خورده شود. به همین دلیل، صوُفَوی‌یان از سگان متنفرند و هر سگی را که به آن برخورد می‌کنند می‌کُشند.
[تیتر فصل سیزدهم]- سه پسر شیخ حیدر با شنیدن خبر مرگ پدرشان در جهات مختلف فرار می‌کنند: یکی از آن‌ها به نام اسماعیل به جزیره‌ای فرار می‌کند که ساکنانش ارمنیان مسیحی‌اند و در آنجا توسط یک کشیش ارمنی به او کتب مقدس [عهد قدیم و عهد جدید] آموزش داده شده است. از این جا به گیلان می‌رود و با عزم گرفتن انتقام مرگ پدرش، موفق می‌شود قلعه‌ی ماحمودآقا را تصرف کند. او آن جا را غارت می‌کند، و تمام غنایم را به پیروانش می‌بخشد. به همین دلیل، بسیاری به زیر پرچم او هجوم می‌آورند و داوطلبانه به صوُفَوی‌یسم – صوُفَوی‌گری می‌گروند.
به محض این که خبر به اردویل [اردبیل] که زن و شش فرزند شیخ حیدر در آن جا بودند، رسید، سه پسر او فرار کردند، یکی به آناتولی، دیگری به حلب و سومی به جزیره‌ای [جزیره‌ی آقتامار، مقر کاتولیکوس ارامنه] که همان‌طور که قبلاً اشاره کردم [١] در دریاچه‌ی وان یا واستان واقع و شامل یک شهر [آرمینیگ] مسیحیان ارمنی است. در این‌جا این پسر به نام اسماعیل که جوانی اصیل حدوداً سیزده چهارده ساله بود، چهار سال در خانه‌ی پاپا یا کشیشی ماند که اندکی با طالع‌بینی آشنایی داشت. و او به مدد آن دریافت که اسماعیل روزی سروری بزرگ خواهد شد. به همین دلیل نسبت به او مهربانی و توجه خاصی داشت. همچنین دین مقدس و کتب مقدس [انجیل‌های مسیحی] ما را به وی تعلیم، و بیهودهگی و میان تهی بودن و پوچی دین محمدی را نیز به او نشان داد.
پس از چهار سال، اسماعیل تصمیم گرفت آرمینی [آرمینیگ] را ترک کند. و به گیلان رفت، جایی که یک سال با یک زرگر [پیر کال، شیخ نجم‌الدین زرگر رشتی] یکی از دوستان نزدیک پدرش که او را با احترام و مراقبت فراوان مخفی نگه داشت زنده‌گی کرد. در این دوره، جوان برای تنظیم و ترتیب امور مکرراً نامه‌های محرمانه‌ای به برخی از شخصیت‌های عمده‌ی اردبیل که از دوستان پدرش بودند می‌نوشت. در بهار آن سال تصمیم گرفت انتقام شکست پدرش را به‌گیرد. و با زرگر ده یا بیست نفر از صوُفَوی‌یان را برای انجام یک هجوم ناگهانی به قلعه‌ی ماحمودآقا جمع‌آوری کرد....
[١]: (اشاره‌ی قبلی مولف به جزیره‌ی آقتامار)
[تیتر فصل ششم] – درباره‌ی دریا و یا دریاچه‌ی نمک، و قلعه‌های اطراف آن، شهر آرمینیگ، واقع در یک جزیره‌ی این دریا که منحصراً میسحیان ارمنی در آن سکونت دارند ....
..... در این مملکت دریا یا دریاچه‌ای [وان] وجود دارد که آب آن شور است. اما نه به اندازه‌ی دریای آدریاتیک. طول آن سی‌صد میل و در عریض‌ترین قسمت صد و پنجاه میل است و در اطراف مصب‌های فراوانی دارد با منطقه‌ای حاصل‌خیز پر از روستاهایی که بیشتر روستاییان آن‌ها ارمنی هستند. در اطراف این دریا هفت قلعه‌ی باشکوه وجود دارد که در آن کوردها و ارمنی‌ها سکونت دارند. و من در همهی آن‌ها تجارت کرده‌ام. چرا که بر سر راهم به تبریز، من از یک طرف [دریاچه] رفتم و از طرف دیگر برگشتم، زیرا این دریا در میانه‌ی راه بود.... .
بین تاتوان و یاستان جزیره‌ای رفیع [آقتامار] در دریا، همه از صخره‌های سخت در فاصله‌ی دو مایلی از خشکی قرار دارد. بر روی آن شهری کوچک است با محیطی در حدود دو مایل و بزرگی شهر به همان وسعت جزیره است. این شهر آرمینیگ نام دارد، بسیار پرجمعیت است و ساکنانش فقط مسیحیان ارمنی هستند، بدون یک محمدی [مسلمان]. این شهر کوچک کلیساهای زیادی دارد که همه برای آئین‌های مسیحیان ارمنی است. از این میان، [کلیسای] سنت جان بزرگ‌ترین است، و مناری دارد که مانند یک برج ساخته شده است، چنان بلند که بر تمام شهر مشرف است. و در میان ناقوس‌ها، یکی به قدری بزرگ است که وقتی زده می‌شود، در همهی آن سرزمین طنین‌انداز می‌گردد.
THE TRAVELS OF A MERCHANT IN PERSIA.
Chapter XII – page 184
Sacaidar, chief of the Suffaveans, engages in battle with the general of the forces of Alumut, is defeated, taken prisoner, and his head being cut off, is taken to the king at Tauris, who causes it to be thrown to the to the dogs.
….. Secaidar perceiving the troops of Alumut, retired to a hill on one side, where he exhorted his soldiers to fight bravely, saying that he felt confident of victory, and promising them great things. This was in the evening, and everyone swore to fight valiantly.
The following morning, the Suffaveans were all admirably posted for the battle, while opposite them the general of Alumut had marshalled his troops. Secaidar seeing that an engagement was inevitable, was the first to attack the enemy, his Suffaveans fighting like lions, and cutting to pieces a third of Alumut’s troops; but he was at length defeated, and his men massacred.
He himself was taken prisoner; and his head being cut off, was presented to Alumut Sultan, who commanded it to be carried on a lance all through Tauris, with martial instruments sounding in honour of the victory, and afterwards taken to a maidan, where executions took place, and there thrown to be eaten by dogs. For this reason, the Suffaveans hate dogs, and kill all they come across.
Chap. XIII. – pages 187, 188
Three sons of Secaidar [Şéx Haydar], hearing of their father’s death, escape in different directions: one of them named Ismael, flies to an island inhabited by Armenian Christians, where he was instructed in the Holy Scriptures by an Armenian priest. Hence, he goes to Chilan [Gilan], and, determining to avenge his father’s death, manages to take the castle of Maumutaga, which he sacks, and bestows all the booty on his followers. For this reason, many flocked to his banner, being voluntarily converted to Suffaveism.
Immediately on the news reaching Ardouil [Ardabil] where Secaidar’s wife and six children were, the three sons fled, one going to [A]Natolia, another to Aleppo, and the third to an island which, as I have mentioned before, is in the Lake of Van or Vastan [the island of Ak Tamar, the seat of the Armenian Catholicos] and contains a town of Armenian Christians. Here this son, named Ismael, who was a noble youth about thirteen or fourteen years old, remained four years in the house of a Papa or priest, who was slightly acquainted with astrology, by which he learnt that Ismael would one day become a great lord. For this reason, he was particularly kind and attentive to him, also instructed him in our holy faith and in the Scriptures, showing him also the vanity and Emptiness of the Mahometan religion.
After four years Ismael determined to leave Arminy [ Arminig] and went to Chilan [Gilan], where he lived a year with a goldsmith [Pyrcall, Shaikh Najm ad-Din Zargar Rashti] a great friend of his father’s, who kept him in secret with great care and respect. During this period the youth frequently wrote secret letters to some of the chief personages in Ardouil, who had been friends of his father’s, to arrange matters with them, in the spring of the year he determined to avenge his father’s defeat, and collected, with the goldsmith, ten or twenty Suffaveans to make a sudden attack upon the castle of Maumutaga ….
From Chapter VI – page 159
Of a sea or Salt Lake, and of the castles round it; of the city of Arminig, situated on an island of this sea, inhabited solely by Armenian Christians ….
…. In this country there is a sea or lake, the water of which is salt, but not so much so as the Adriatic Sea. It is three hundred miles long, and a hundred and fifty broad in the widest part, and has round it many inlets, with a fertile region full of villages, the greater number of the villagers being Armenians. Around this sea are seven splendid castles, inhabited by Curds and Armenians, in all of which I have traded; as on my way to Tauris I went on one side, and came back on the other, as this sea was in the middle of the route….
Between Totouan and Yastan is a lofty island in the sea two miles from the mainland, all of hard rock, on which is a small city about two miles in circumference, the city being the same size as the island. This city is named Arminig, is very populous, and inhabited only by Armenian Christians, without one Mahometan; it has many churches, all for the services of Armenian Christians; of these, that of St. John is the largest, and has a steeple made like a tower, so high that it overlooks the whole city, and among the bells is one so large, that when it is struck, it resounds over all the mainland.
فرار اسماعیل نوجوان به جزیره‌ی آقتامار دریاچه‌ی وان مقرّ جاثولیقوس ارمنی و مخفی شدن او به مدت چهار سال در کلیسای ارمنی بنا به سفرنامه‌ی کاترینو زنو
یکی از منابع اولیه‌ی اوروپایی که اطلاعاتی در باره‌ی دوران نوجوانی (١٣-١٧ ساله‌گی) شاه اسماعیل اول و مخفی شدن او در جزیره‌ی آقتامار، مقر جاثولیقوس ویا اوسقوف اعظم کلیسای ارمنی با بیش از ٥٠٠ راهب ارمنی در دریاچه‌ی وان، و تربیت شدنش به مدت چهار سال توسط کشیشان و تحت نظر راهبان ارمنی می‌دهد سفرنامه‌ی کاترینو زنو است[15]. «کاترینو زنو»، سفیری ونیزی بود که در ٧ مارس ١٤٧١ به عنوان ایلچی به دربار اوزون حسن پادشاه دولت تورک – تورکمان آق‌قویون‌لو فرستاده شد تا با او اتحادی بر علیه سلطان عوثمان‌لی محمد دوم ایجاد کند[16].
یکی از دلائل انتخاب کاترینو زنو به عنوان ایلچی، آن بود که گفته می‌شد او خویشاوند یکی از زنان اوزون حسن، پرنسس بیزانسی تئودورا مئگاله‌کومنئنئ (Theodora Megale Komnene, Θεοδώρα Μεγάλη Κομνηνή)[17] و یا دسپینا خاتون، دختر جان چهارم مئگاس کومنئنوس (John IV Megas Komnenos: Ιωάννης Μέγας Κομνηνός, Iōannēs Megas Komnēnos) امپراتور ترابزون است. بنا به این گفته‌ها دسپینا خاتون، از یک طرف خاله‌ی وییولانته (Violante) همسر کاترینو زنو، و از طرف دیگر مادر حلیمه – عالم شاه خاتون (Halima – Alamshah Hatun)[18] مادر شاه اسماعیل – به عبارت دیگر مادربزرگ مادری شاه اسماعیل بود. (دسپینا کلمه‌ای یونانی به معنی خاتون است. به نظر می‌رسد عنوان عالم هم همان حلیمه است که حرف ح آن مانند بسیاری از کلمات به حرف عین تبدیل شده است.[19])
قابل توجه است سفرنامه‌ی اصلی کاترینو زنو به قلم خود او به‌دست نیامده است (زنو در ژوئن ١٤٧٨ فوت کرد). آن چه که به نام سفرنامه‌ی کاترینو زنو در دهه‌ی ١٥٥٠ (٢٥ سال بعد از مرگ شاه اسماعیل و ٧٥ سال بعد از فوت زنو) انتشار یافته، تالیف شخصی به اسم جییوانی باتیستا راموزییو (Giovanni Battista Ramusio)[20]، و مرکب از دو کتاب است. کتاب اول را راموزییو بر اساس نامه‌های کاترینو زنو تالیف کرده، و کتاب دوم که در واقع ضمیمه‌ی کتاب اول است، مشمل بر وقایعی می‌باشد که پس از ایلچی‌گری کاترینو روی داده و راموزییو آن‌ها از منابع دیگری اخذ و تنظیم و روایت کرده است.
سفرنامه‌ی کاترینو زنو: فرار اسماعیل نوجوان به جزیره‌ی آقتامار دریاچه‌ی وان و مخفی شدن او به مدت چهار سال در کلیسای ارمنی مقر جاثولیقوس
ترجمه‌ی کلمه به کلمه، از انگلیسی به فارسی (مئهران باهارلی):
«شیخ حیدر[21]، وقتی خبر نزدیک شدن اوردوی الوند[22] را شنید، حمله به آن مکان [دربند] را متوقف کرد و در مصاف او قرار گرفت. درگیری شدیدی از هر دو طرف شروع شد. نبرد سرسختانه‌ای برای چندین ساعت – قبل از آن که به نظر می‌رسید که هر دو طرف دارند به‌ترین نتیجه را می‌گیرند – ادامه داشت. تا این که در نهایت، شیخ حیدر به سبب کثرت قوای دشمنانش تکه تکه شد. نفراتش، هرچند اندک، شگفتی‌های شجاعانه‌ای به نمایش گذاشتند. حتی یکی از آن‌ها نه‌بود که کشته یا به شکلی مهلک مجروح نه‌شده باشد. سر بریده‌ی شیخ حیدر بر نوک یک نیزه، به تبریز فرستاده و در یک مکان عمومی در ملاء عام قرار داده شد تا همه به‌توانند آن را به‌بینند. و پس از شادی و جشن پیروزی بر او، سر او را پیش سگ‌ها انداختند.
چون این خبر را به اردبیل، جایی که زن شیخ حیدر و فرزندانش در آن جا بودند، رساندند «فرقه‌ی صوْفوُ» [علویان قیزیلباش]، به شدت ناله و ضجه و زاری کردند. با این حال، آن‌ها سکوت نمودند و تقیه‌کردند [غم خود را پنهان داشتند] تا باعث خشم پادشاه علیه خود نه‌شوند. اما پسرانش که ترس بر خود و جانشان آن‌ها را گرفته بود، همان طور که در مواقع اضطراری ناگهانی هر کس از همه چیز می‌ترسد، فرار کردند. یکی به آناتولی، و دیگری به حلب و سومی [شاه اسماعیل بعدی] به جزیره‌ای در دریاچه‌ی آقتامار[23] مسکن مسیحیان ارمنی که به نام مادر مقدس خداوند ما نامیده می‌شود گریخت. (آق‌قامار یا دریاچه‌ی وان، نامیده شده به اسم جزیره‌ی آقتامار که مقر جاثولیقوس ارمنیان است). جایی که او چهار سال در خانه‌ی یک کشیش [ارمنی]، بدون این که هیچ چیزی در باره‌ی او در ایران دانسته شود در اختفا به سر برد.
این جوان که اسماعیل خوانده می‌شد، سیزده ساله بود و منظری اشرافی و رفتاری واقعاً سلطنتی داشت. تو گویی در چشمان و پیشانی او چیزی بود. نه‌می‌دانم چه، اما آن قدر بزرگ و متحکّم که به وضوح نشان می‌داد که او به هر حال یک روز یک فرمان‌روای بزرگ خواهد شد . فضایل ذهنی او با زیبایی شخصش هم ناهم‌خوانی نه‌داشت. زیرا او نبوغی والا و افکاری چنان بلند در باره‌ی مسائل داشت که در چنین سن و سال نوجوانی باورنه‌کردنی به نظر می‌رسید.
این کشیش نیک [ارمنی] که اظهار می‌کرد طالع‌بین است و سیر حوادث [آینده] را از دید آسمان‌ها [صور کواکب] می‌داند، زیج [رمل و استورلاب] خود را به‌کار انداخت و طالع‌بینی کرد که او [شاه‌اسماعیل بعدی] حکم‌روای تمام آسیا خواهد شد. از این رو با اشتیاق بیشتری خود را وقف خدمت به او کرد و در حد قدرتش با او به تواضع و ادب، و با هر گونه اغماض و مهربانی رفتار نمود. و بدین ترتیب برای او [شاه اسماعیل بعدی] یک قرض و بدهی – بزرگ‌ترین منت و حق‌شناسی – باقی گذاشت [که شاه اسماعیل می‌بایست به مسیحیان – ارمنیان پرداخت کند].
اسماعیل که در آرزوی بازپس‌گیری دارایی‌های پدری‌اش بود، قبل از رسیدن به سن هیجده ساله‌گی، این مکان [جزیره‌ی آقتامار] را ترک کرد و به قاراباغ[24] و سپس گیلان رفت و خانه‌ی یکی از دوستان بسیار قدیمی پدرش به نام پیرکال [کار کیا میرزا] را پیدا کرد. ....
متن انگلیسی:
TRAVELS IN PERSIA BY CATERINO ZENO
Secheaidare, when he heard of the approach of the army of Alamur, left off attacking the place, and set himself in array against him; and, the fray beginning fiercely on both sides, a stubborn fight was kept up for several hours before either side appeared to be getting the best of it. At length Secheaidare, overcome by the number of his enemies was cut to pieces, and his men, although but few, performed prodigies of valour, and there was not one who was not dead or mortally wounded. The head of Secheaidare, fixed on the point of a lance, was sent to Tauris and kept in a public place that it might be seen by everyone; and after rejoicing and celebrating the victory obtained over him, they threw him to the dogs.
And this news being brought to Arduil, where the wife of Secheaidare and his children were, all those of the Sufi faction lamented greatly; nevertheless, they kept silence and dissimulated in order not to give the king cause for anger against them. But his sons, seized with fear for themselves and their lives, as in sudden emergencies one is afraid of everything, fled, one to Natolia, another to Aleppo, and the third to an island in the lake Attaruar, inhabited by Armenian Christians and called by the name of the Holy Mother of God (Aktamar or Van Lake, so called from the island of Ak Tamar, where the Catholicos of the Armenians resides), where he remained four years concealed in the house of a priest, without anything being known of it in Persia.
This youth, who was called Ismail, was thirteen years old,3 of noble presence and a truly royal bearing, as in his eyes and brow there was something, I know not what, so great and commanding, which plainly showed that he would yet someday become a great ruler. Nor did the virtues of his mind disaccord with the beauty of his person, as he had an elevated genius, and such a lofty idea of things as seemed incredible at such a tender age.
Therefore, the good priest, who professed to be an astrologer and to know the course of events from the aspect of the heavens, cast his horoscope, and foresaw that he would yet become lord of all Asia. On this account he set himself with greater solicitude to serve him, and treated him to the extent of his power with every sort of indulgence and courtesy, thus leaving up a debt of the greatest gratitude from him.
Ismail, longing to recover his paternal possessions, left this place before he had reached the age of eighteen years, and went to Carabac, and then to Gillon, finding out the house of a very old friend of his father’s, named Pircale.
مخفی شدن اسماعیل نوجوان در جزیره ی آختامار و تربیت او توسط کشیشان کلیسای ارمنی در منابع ارمنی
موضوع تبعید – مخفی شدن شاه اسماعیل در نوجوانی در جزیره‌ی آختامار دریاچه‌ی وان و تربیت او توسط کشیشان کلیسای ارمنی آن جزیره، در منابع تاریخی متعدد ارمنی هم ذکر و تکرار شده است. این موضوع در تاریخ‌نگاری ارمنی نیز موضوعی کاملاً پذیرفته شده است[25]:
«وقایع‌نگاران ارمنی بارها در باره‌ی زنده‌گی شاه اسماعیل اول در جزیره‌ی آختامار مطلب نقل کرده‌اند. از جمله آمیراس یرزنکاتسی (ماتناداران، نسخه‌ی خطی ١٠٢٠٠، شماره‌ی ٣٨٩)، آراکل داوریژتسی (کتاب تاریخ، ایروان، ١٩٩٠، ص ٤٤٠)، خاچاتور جوغایتسی (تاریخ پارسیان، واغارشاباد، ١٩٠٥، ص ٩٦)، زاکاریا سارکاواک-سارکاواگ (تاریخ، جلد ١-٣. واغارشاباد، ١٨٧٠. جلد ١، ص ٧)، مارتیروس دی آراکل (وقایع‌نامه، سده‌ی ١٨، ص ٤٢٧). تاریخ‌نگاران ارمنی سکونت اسماعیل در آختامار را کاملاً موثق دانسته‌اند. از جمله غوند آلیشان (های-ونت، ص ٢٠٣)، میکایل چامچیان (تاریخ ارمنیان، کتاب ٣، ونیز ١٧٨٦، ص ٥١٠). این رویداد حتی انعکاس هنری خود را در ادبیات ارمنی سده‌های میانه داشته است. هوهان واراگتسی (گغونی، ونیز، ١٩٠٥، ص ٦)».[26]
Ermeni vakanüvisler-kronikçiler Şah İsmail I'in Aktamar Adası'ndaki hayatını defalarca anlatmış ve hakkında bilgi vermişlerdir. Bunlar arasında Amiras Yerzenkatsi (Matenadaran, El Yazma 10200, No. 389), Arakel Davrijetsi (Tarih Kitabı, Erivan, 1990, s. 440), Haçatur Cuğayetsi (Perslerin Tarihi, Vağarşabad, 1905, s. 96), Zakariya Kanakertsi Sarkavag (Tarih, Cilt 1-3. Vağarşabad, Cilt 1, s. 7), Martiros di Arakel (Chronicle, 18. yüzyıl, s. 427). Ermeni tarihçiler, Ğevond M. Alişan (Hai-Venet, s. 203), Mikayel Çamçiyan (Ermeni Tarihi, kitap 3, Venedik 1786, s. 510) dahil, İsmail'in Aktamar'da yaşama konusunu tamamen güvenilir buluyorlar. Hatta bu olayın orta yüzyıl Ermeni edebiyatında sanatsal yansıması da olmuştur. Hovhan Varagetsi (Geğuni?, Venedik, 1905, s. 6)
(Ara Papiyan: “Şah İsmail'in şecerenâmesi”. Edik Bağdasariyan: “İran
Ermeni toplumunun ortaya çıkışı”).
به عنوان نمونه از وقایع‌نگاران ارمنی، آراکل داوریژتسی می‌گوید که شاه اسماعیل صغیر را به جزیره‌ی آقتامار برده و ارمنیان تا سال‌های بلوغ او را در آن جزیره بزرگ و تربیت کردند: «... یعقوب، خواهرش و شیخ حیدر، هر سه با هم مردند. سپس سرزمین بدون ارباب ماند و نزاع و جنگ داخلی آغاز شد. اسماعیل جوان را به جزیره‌ی آقتامار بردند. او را بزرگ و تربیت کردند تا به بلوغ رسید. سپس یکی از خویشاوندان، او را گرفت و [به اردبیل] آورد …»[27].
Üçü de (Ya'kub, kız kardeşi ve Şeyh Haydar) birlikte öldü. Daha sonra topraklar efendisiz kaldı ve çekişme ve iç savaş başladı. Genç İsmail, Aktamar adasına götürüldü, [Ermeni Papazlar] reşit oluncaya kadar onu büyüttüler. Sonra akrabalarından biri onu alıp [Erdebil'e] getirdi ...
All three – Ya’gub, his sister, and Sheikh Haidar – died together. Then, the land remained without a lord and strife and civil war began. The youth Isma’il was taken to the island of Aght’amar/ they raised him until he came of age. Then, one of his kinsmen took him, brought him [to Ardabil] …
حبس اسماعیل نوجوان در جزیره‌ی آختامار بنا به شرف‌نامه‌ی بدلیسی
با این‌همه هنوز در بعضی از منابع نوشته شده به فارسی هم‌چنان به این مساله اشاره شده است. یکی از این منابع کتاب شرف‌نامه‌ی بدلیسی تالیف شرف‌خان بدلیسی - بیتلیسی (فوت ۱۵۹۹) است. بیتلیسی هنگام سخن راندن از جنگ‌های تورکمان‌ها و صوفیان (قیزیل‌باش‌ها)، به محبوس شدن اسماعیل صغیر در جزیره‌ی آختامار هم اشاره کرده است. هر چند او در ادامه ی مطلب ادعا کرده که شاه اسماعیل جوان از آقتامار قارس به استخر فارس فرستاده شد که این ادعا نادرست است. شاه اسماعیل هرگز در استخر فارس نه‌بوده است. استخر فارس بعدها برای کم‌رنگ کردن ارتباطات ارمنی و مسیحی در تربیت شاه اسماعیل و ظهور حرکت قیزیلباش، توسط تاریخ‌نگاران دولتی و رسمی صفوی جای‌گزین آقتمر قارس شده است. قابل ذکر است که بیتلیسی در نوشته‌ی خود و به درستی ماجرا را به صورت کشمکش و نبرد بین «تورکمان‌ها» و «صوفوها» (قیزیل‌باش‌ها) عرضه کرده است:
«لشکر تراکمه به اتفاق شیروانیان در ناحیه‌ی طبرسران سر راه بر صوفی‌یان گرفته، چنان‌چه مذکور شد سلطان حیدر را به قتل رسانیدند و ازو سلطان علی و سید ابراهیم و شاه اسماعیل سه پسر که از همشیره‌ی سلطان یعقوب متولد شده بودند در صغر سن [باقی] ماندند. و سلطان یعقوب هر سه را اول در قلعه‌ی اختمار محبوس گردانیده، بعد از آن به قلعه‌ی اصطخر شیراز فرستاده محبوس نمود و چون چهار سال و نیم در قید حبس ماندند سلطان یعقوب وفات کرده مهام سلطنت تراکمه در کف کفایت رستم بیک ولد مقصود بیک درآمد. ..».[28]
Bitlîsî Şerefnâme’de, Şah İsmail’in Aktamar adasındaki hayatına değinirken, doğru olarak olayı “Türkman” ile “Sofu-Kızılbaş” çekişmesi ve savaşı diye tanımlamış ve sunmuştur:
“Türkmanlar”ın Ordusu Şirvanlılarla birlikte, Tabarsaran
bölgesinde “Sofular”ın yolunu kesti, [daha önce bu kitapta] anlatıldığı gibi,
Sultan Haydar'ı öldürdüler. Ondan [Sultan
Haydar’dan] Sultan Yakub'un kızkardeşinden doğan küçük yaşta üç erkek çocuğu
Sultan Ali, Seyyid İbrahim ve Şah İsmail kaldı. Ve Sultan Yakup, üçünü de önce Aktamar
Kalesi'nde hapsetti. Sonra Şiraz'daki İstahr Kalesi'ne göndererek hapsetti.
Orada dört buçuk yıl hapis kaldıklarında Sultan Yakup öldü, Türkman saltanatının
dizginleri Maksud Bey’in oğlu Rüstem Bey’in liyakatli eline geçince …
(Bitlîsî,
Şerefnâme).
برای مطالعه‌ی بیشتر
مغزشویی شاه اسماعیل جوان توسط راهبان ارمنی در کلیسای جزیره‌ی آختامار –
اقتمر در دریاچه‌ی وان
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/05/blog-post_22.html
آنجییولئللو: مخفی کردن اسماعیل نوجوان در جزیره‌ی آقتامار وان مقرّ اوسقوف
ارمنی و فراری دادن او به قاراباغ توسط کشیشان ارمنی
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/07/blog-post.html
تربیت ارمنی – تلمّذ مسیحی شاه اسماعیل
نوجوان بنا به منبعی دست اول، سیاحت‌نامه‌ی تاجر گمنام
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/06/blog-post_26.html
فرار اسماعیل نوجوان به جزیره‌ی
آقتامار دریاچه‌ی وان مقرّ جاثولیقوس ارمنی و مخفی شدن او به مدت چهار سال در
کلیسای ارمنی بنا به سفرنامه‌ی کاترینو زنو
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/06/blog-post_30.html
تمام گزارش‌های اصلی اوروپایی در باره‌ی برآمدن شاه اسماعیل، بر «ارتباط
مسیحی ارمنی» او اصرار و پافشاری می‌کنند
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/05/blog-post_24.html
قتل مادر تنی شاه اسماعیل توسط او، قتل عام انسان‌ها، کشتار سگ‌ها در تبریز
و نبش قبر و سوزاندن اجساد سران و سرداران تورکمان آق‌قویون‌لو و جنایات فجیع
بسیار دیگر
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/06/blog-post_29.html
[1] THE LIFE AND PERSONALITY OF SHAH ISMA'IL I (1487-1524). Presented by MOHAMMAD KARIM YOUSSEF-JAMALI. Thesis submitted for the Degree of Doctor of Philosophy, University of Edinburgh, May, 1981.
[2] داروغا، دارغا، دارقا: اینتیظام آمیری، پولیس مامورو. موغول‌جا داروخو (باسماق، سیخماق، دارالتماق، مجازی آنلام‌دا دامقالاماق) مصده‌ری‌نده‌ن‌دیر و باشخان (رئیس)، اوست روتبه‌ده‌کی کیمسه، قوموتان، مودور، یؤنه‌تیجی، آغ ساققال،... آنلامی‌ندادیر. چاغ‌داش تورک‌جه‌نین بیر سیرا لهجه‌له‌ری‌نده "دارقا" بیچیمی‌نده قول‌لانیلیپ ساتیلاق‌لاری (بازارلاری) قورویان گئجه به‌کچی‌سی آنلامی‌ندادیر.
داروغه: کلانتر، مأمور انتظام شهر یا ناحیه، حاکم امنیتی شهر، رئیس امنیت شهر، رئیس شب گردان، سر پاسبان، رییس پاسبانان. یک اصطلاح عمومی اداری است، بطور کلی به حکام اطلاق می‌شده است. بعدها لقب حاکم پایتخت گردیده، در ادارات بزرگ دولتی منشیان طراز اول که بر منشیان سمت سرپرستی و نظارت داشتند، کارگزار، رئیس هر پیشه، رئیس و بزرگ‌تر هر کار، مباشر و ناظر شهر و روستا و قریه، محافظ قریه یا شهر، مهتر ساربانان، ...
داروغاچین: وئرگی توپلایان داروغا، پلیس مالی، نماینده‌ی حاکم برای مالیات گیری (موغول‌جادا: یؤنه‌تیجی، دئوله‌ت مال‌لاری‌نین ایداره‌چی‌سی)
Darugha. From Wikipedia, the free encyclopedia: Darugha (Bashkir: даруга, Tatar: даруга, romanized: daruğa, from Mongol: daru-, 'to press, to seal'[1]) was a territorial subdivision in the Mongol Empire. A darugha was ruled by a darughachi. Later, the term was used for the province, particularly in Kazan and the Siberian Khanates in the 15th and 16th centuries. It was used in the Turkic-populated parts of the Russian Empire in the 16th to 18th centuries.[2] In Safavid Iran, it was a title meaning prefect.[3] One of the many Safavid darughas was Mirman Mirimanidze. In 1762, the Bashkir people controlled the Kazan, Nogai, Osin and Siberian darughas.[4] In the Mughal Empire, a daroga was the title of a district police officer. This title was kept until the 20th century during the British Raj.
[5]
Cathedral of the Holy Cross, Aghtamar
https://en.wikipedia.org/wiki/Cathedral_of_the_Holy_Cross,_Aghtamar
The Cathedral of
the Holy Cross (Armenian: Սուրբ Խաչ եկեղեցի, romanized: Surp Khachʿ egeghetsʿi,
Turkish: Akdamar Kilisesi or Surp Haç Kilisesi) on Aghtamar Island, in Lake Van
in eastern Turkey, is a medieval Armenian Apostolic cathedral, built as a
palatine church for the kings of Vaspurakan and later serving as the seat of
the Catholicosate of Aghtamar.
[6]
Akdamar Island
https://en.wikipedia.org/wiki/Akdamar_Island
Akdamar Island
(Turkish: Akdamar Adası, Kurdish: Girava Axtamarê), also known as Aghtamar
(Armenian: Աղթամար, romanized: Aġt’amar) or Akhtamar (Armenian: Ախթամար,
romanized: Axt’amar), is the second largest of the four islands in Lake Van, in
eastern Turkey. About 0.7 km² in size, it is situated approximately 3 km from
the shoreline. At the western end of the island, a hard, grey, limestone cliff
rises 80 m above the lake's level (1,912 m above sea level). The island
declines to the east to a level site where a spring provides ample water. It is home to the
10th century Armenian Holy Cross Cathedral, which was the seat of the Armenian
Apostolic Catholicosate of Aghtamar from 1116 to 1895.
[7] بزرگ‌ترین شهر در
ایالت رین وستفالیا در غرب کشور آلمان
[8] مولف در متن انگلیسی
«ایرانی‌ها» نوشته که نادرست است. جنگ چالدیران بین عوثمان‌لی‌ها و قیزیل‌باش‌ها
که هر دو تورک و اغلب از آناتولی بودند به وقوع پیوست، نه بین عوثمان‌لی‌ها و «ایرانی‌ها»
[9] پرستر جان و یا یوحنای
کشیش، شخصیتی از مشرق در افسانه‌های عامیانه‌ی مسیحی قرون وسطی و در بستر جنگ‌های
صلیبی که مترصد رسیدن زمان برای نجات دادن مسیحیت و خارج کردن سرزمین‌های مقدس از
دست مسلمانان ... بود.
[10] Giovanni Maria Angiolello
[11] در منابع دیگر محل جنگ
دربند است. شاید دروند نزدیک قوبا به اشتباه به صورت وان نزدیک قویی (خوی؟)
نوشته شده است
[12] A Narrative of Italian Travels in Persia, In the
Fifteenth and Sixteen Centuries, by Grey, Charles; Angiolelli, Giovanni Maria
degli, b. 1450; Alessnndri, Vincentio d' 16 cent, pages 100-103
https://archive.org/details/narrativeofitali00greyrich/mode/2up
[13] A Narrative of Italian Travels in Persia, In the
Fifteenth and Sixteen Centuries, by Grey, Charles; Angiolelli, Giovanni Maria
degli, b. 1450; Alessnndri, Vincentio d' 16 cent
https://archive.org/details/narrativeofitali00greyrich/mode/2up
[14] دولت قیزیلباش-قزلباش-
قزلباشیه است، نه دولت صفوی
[15] Travels in Persia by Caterino Zeno. in Travels to
Tana and Persia, by Barbaro and Contarini. A narrative of Italian travels in
Persia in the 15th and 16th centuries. 139-207. London: Hakluyt society.
[16] Caterino Zeno
[17] Despina Khatun
[18] Alamshah Halime Begum
[19] افزودن حرف ع - عین
عربی به کلمات تورکی، آشیق-عاشق، اوراقات-آروات-عورت، آباقا-عمی جان، آیراکی-عرق،
آتامان-تومان-عثمان، ...
[20] Giovanni Battista Ramusio
[21]Secheaidare:
شیخ
حیدر، فورم ثبت شده در متن لاتینی به تلفظ تورکی آن «شێخ هایدار» Şéx Haydar بسیار نزدیک است.
[22] نام الوند بیگ در اثر به صورت‌های آتی نوشته شده است:
Alamur, Eluan Beg. مئهران باهارلی
[23] در متن به صورت اشتباه Attaruar
نوشته شده‌که
ظاهرا به سبب شباهت حروف ru– m در الفبای لاتینی است
[24] ظاهراً منظور قاراباغ
در جمهوری آزربایجان، واقع بین رودهای ارس و کور که آن را از شیروان جدا می‌کند
است. این قاراباغ قفقاز غیر از قاراباغ اورمو در آزربایجان غربی در تورک‌ایلی
است. مئهران باهارلی
[25] آرا پاپیان. «نسب‌نامه‌ی
شاه اسماعیل اول» ایران‌نامه، شماره‌ی ٣، سال ٢
ادیک
باغداساریان. «پیدایی جامعه‌ی ارمنی ایران». فصل‌نامه‌ی آپاگا، شماره‌ی ٦٧، صص
١٩-٢٠
[26] -Amiras Yerznkatsi/Yerzenkatsi/Erznkatsi, MATENADARAN
-Arakel Davrizhetsi/Davrizetsi, HISTORY
-Khachatur Jughayetsi, THE HISTORY OF
PERSIA (PERSIANS)
-Zakaria/Zakareay
Kanakertsi/of Kanaker Sarkavag/Sarkavak/Sarkawagi. KHRONIKA/THE CHRONICLE OF
DEACON ZAKARIA: ZAKAREAY SARKAWAGI PATMAGRUTWN
-Martiros di Arakel, CHRONICLES
-Ghevont/Ghevond/Ghewond/Gevond/Levon /Léonce/Leonzio
M. Alishan/Alichan, HAI-VENET/L' ARMENO-VENETO: Documenti, Volume 2
-Mikayel Chamchian/Chamchyan, HISTORY OF
ARMENIA/ARMENIAN HISTORY
-(Hovhan
Varagetsi, Geghuni?)
[27]Arak'el of Tabriz, BOOK OF HISTORY (Arak'el
Dawrizhets‘i, Girk‘ patmut‘eants‘). Introduction and Annotated Translation from
Critical Text by George A. Bournoutian
No comments:
Post a Comment